کمتر از ۱۰ سال قبل اگر کسی به ما می‌گفت قرار است کسبوکارهای سنتی فعالیت خود را به‌صورت آنلاین و از بستر پلتفرم‌های گوناگون آغاز کنند و ما به‌عنوان خریدار با دسترسی به کالای موردنظرمان تنها یک کلیک فاصله داریم، سخت باور می‌کردیم. اما این اتفاق با حضور پلتفرم‌های نوپای فروش محصولات و ارائه خدمات در کشور ما رخ داد و دنیای دادوستد را وارد فاز جدیدی کرد. دنیایی که همه چیز در آن مجازی است و می‌توانی کالا یا خدمتی که نیاز داری را در یک فضای مجازی انتخاب و آن را دریافت کنی.
سال ۹۲ درحالی‌که بنا بر آمار سازمان رسمی تعداد کاربران فعال اینترنت ۴ میلیون نفر در کشور بود، برخی کسب‌وکار‌هایی که الان بیش از ۵۰ میلیون کاربر فعال دارند، کار خود را در فضای مجازی آغاز کردند. افزایش ضریب نفوذ اینترنت در دنیا و به‌تبع آن در ایران، کسبوکارها را به سمت اینترنتی شدن سوق داد.
از چند سال قبل در کنار کسبوکارهای بزرگ و صاحب‌نام، مشاغل خرد و نوپا وارد فضای مجازی شدند. اولین مقصد کسبوکارهای ایرانی پیام‌رسان تلگرام بود. ساخت کانال، ارائه فیلم و عکس، پاسخگویی به سؤالات مطرح شده و ادامه‌دادن ارتباط تا فروش محصول همگی در این شبکه انجام می‌شد. در کنار این امکان، مردم با اینستاگرام نیز آشنا شدند.
اردیبهشت ۱۳۹۷ که این پیام‌رسان برای همیشه فیلتر شد، کاربران تلگرام به شبکه اجتماعی اینستاگرام مهاجرت کردند. فضایی که بیش از تلگرام می‌توانست پاسخگوی نیاز آن‌ها باشد و کسب‌وکارشان را بدون دریافت هزینه به دیگران معرفی کند. اینستاگرام در کنار مزیت‌هایی که برای کسبوکارها ایجاد کرده بود، شغلی به وجود آورد به نام اینفلوئنسر. افراد تأثیرگذاری که در ازای دریافت هزینه، کسبوکار افراد را تبلیغ می‌کردند.
تعداد کاربران اینستاگرام از ۲۴ میلیون کاربر در سال ۹۶ به ۴۸ میلیون کاربر در سال ۱۴۰۰ رسید (بر اساس پژوهش‌های بتا) و رشد ۲ برابری ظرف مدت چهار سال نشان می‌دهد این شبکه اجتماعی توانسته موفق عمل کند.
شهریور امسال با فیلترشدن اینستاگرام و واتس‌اپ و محدودیت‌هایی که در دسترسی به اینترنت ایجاد شد، تمام تلاشی که کسبوکارهای بزرگ و کوچک برای برندینگ و تبلیغات در اینستاگرام انجام داده بودند به یکباره از بین رفت.
فیلتر این شبکه اجتماعی پرطرفدار در کشور، مانند آب سردی بر بدنه کسب‌وکار‌هایی بود که تمام توان مالی خود را برای تبلیغ و بالابردن پیج خود در این شبکه اجتماعی گذاشته بودند. در بستری که فیلتر هر روز ابعاد گسترده‌تری به خود می‌گیرد و دسترسی به فیلترشکن‌ها نیز چند ساعت بیشتر اعتبار ندارد، کسبوکارهای خرد هر روز کوچک‌تر و کم‌توان‌تر شدند و بسیاری از آن‌ها عطای کار را به لقای آن بخشیدند.
اواخر مرداد ۱۴۰۱ «ابوالحسن فیروزآبادی» دبیر شورای‌عالی فضای مجازی کشور در نشست شورای اداری استان مازندران اعلام کرد: ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار واحد صنفی مجازی در کشور تنها در اینستاگرام فعال است. اگر به همین آمار رسمی نیز استناد کنیم، می‌توانیم دریابیم که باگذشت حدود پنج ماه از فیلتر اینستاگرام و واتس‌اپ چه آسیبی به بدن نحیف کسبوکارهای خرد و خصوصاً مشاغل خانگی وارد شده است.
بسیاری از مادران سرپرست خانوار، دانشجویان و تمام کسانی که سرمایه اولیه برای راه‌اندازی مغازه نداشتند، در این فضای فیلتر شده صاحب‌کار شده بودند و می‌توانستند معاش خود را تأمین کنند. اما اکنون نه‌تن‌ها کسبوکارهای خرد، بلکه پلتفرم‌های بزرگی مانند صباایده اعلام کردند مجبور به تعدیل ۵۰ نیروی بازرگانی خود شدند.
بسیاری از فعالان حوزه امنیت، برندینگ، بازرگانی و تولید محتوا اکنون بیکار هستند تعدادی از کسبوکارهای حوزه فناوری اطلاعات مجبور به خداحافظی شدند که این مسئله با هدف‌های کلان دولت برای حمایت از کسبوکارهای دانش‌بنیان منافات دارد. آمار دیگری که نشان می‌دهد فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی چقدر می‌تواند بر زمین‌زدن کسبوکارهای خرد و نوپا، تأثیرگذار باشد گزارش عملکرد تجارت الکترونیکی است که مدتی قبل توسط مرکز توسعه تجارت ارائه شد.
در این گزارش منتهی به سال ۱۴۰۰ ارزش کل معاملات تجارت الکترونیکی کشور ۱۲۳۷هزار میلیارد تومان برآورد شده است. ۸۰ درصد از کالا یا خدمات واحد‌های تجارت الکترونیکی از طریق شبکه‌های اجتماعی، ۲۸ درصد از طریق پیام‌رسان‌ها و ۲۴ درصد از طریق نرم‌افزار‌های تلفن همراه ارائه شده است. این آمار نیز مهر تأیید دیگری بر تأثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی در فروش کسبوکارهای خرد دارد.
آمار دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد و بر وخامت تأثیر فیلترینگ به کسبوکارها صحه گذاشت مربوط به‌نظام صنفی رایانه‌ای تهران درباره تأثیر محدودیت‌ها و قطع اینترنت بر کسبوکارها است که نشان می‌دهد از زمان قطع اینترنت تا ۱۷ مهرماه، بیش از ۴۱ درصد شرکت‌ها ۲۵ تا ۵۰ درصد درآمد خود را از دست داده‌اند و حدود ۴۷ درصد هم بیشتر از ۵۰ درصد کاهش فروش داشته‌اند.
اکنون که بیش از پنج ماه از آغاز فیلترینگ در کشور می‌گذرد و صحبت‌های مسئولین نشان می‌دهد امیدی به رفع فیلتر اینستاگرام و واتس‌اپ نیست، کسبوکارهای خرد به این یقین رسیده‌اند که باید به دنبال راه چاره‌ای برای تأمین معاش خود باشند. دولت برای حمایت از کسبوکارها، پلتفرم‌های بومی را پیشنهاد داده و آیین‌نامه‌ای برای حمایت از آن‌ها تدوین کرده است. اما شواهد نشان می‌دهد هم صاحبان کسبوکار هم خریداران همچنان تمایل بیشتری برای حضور در اینستاگرام فیلتر شده دارد. دلیل آن نیز زیرساخت مناسبی است که در این پلتفرم برای نمایش قابلیت‌های کسبوکار و تعامل با کاربر وجود دارد.
