به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، یکی از مهمترین تبعات وخیم تر شدن وضعیت کلی کشور، کمرنگ شدن نقش انگیزه های تحصیلی در جا به جایی های تحصیلی و به طور کلی تحصیل در خارج از کشور است. بـه عبارت دیگر وضعیت فعلی کشور موجب شده است کـه دانشجویان و فارغ التحصیلان دانشگاهی بـه تحصیل در خـارج از کشـور به عنوان راهی بـرای فرار از وضعیت موجـود کشور و دستیابی بـه وضعیت مهاجرتی با ثبات در مقصد مهاجرتی خود (کسب اقامت بلند مدت یا شهروندی) نگاه کنند. غلبه این نگـرش بـر اندیشه دانشجویان و فارغ التحصیلان دانشگاهی علاوه بر افزایش شـمار متقاضیان تحصیل در خارج از کشور، می تواند به معنای تن دادن بـه تحصیل در دانشگاه های نه چندان بـا کیفیت خارجی و در نهایت افت کیفیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور باشد، زیرا در این نگاه، اولویت اول مهاجرت است و انگیزه هـای تحصیلی نقـش چندانی در جا به جایی های تحصیلی ندارند. همچنین خروج افراد از کشور با چنین پس زمینه ذهنی امکان استفاده از ظرفیت و بازگشت احتمالی آنان بـه کشور را محدود می سازد. بـا توجه بـه نکته پیشین، به نظر می رسد که رویکرد اصلی در حوزه کنترل مهاجرت نخبگان در کشور افزایش مقررات به ویژه تقویت قوانین و تسهیلات حمایتی در این حوزه است.
چنانچه یک ارزیابی انتقادی دقیق از وضعیت موجود شناسایی، جذب و نگهداشت نخبگان در کشور صورت پذیرد مشخص خواهد شـد کـه رویکرد غالب در طول چند دهه گذشته به صورت نگهداشت گلخانه ای نخبگان و استعدادهای برتر از طریق توزیع رانت و امتیاز در این حوزه در کشور بدون توجه به مدل طبیعی و رویکرد پویای زیست بومی برای رشد، به کارگیری و ماندگاری آنان در کشـور بوده است؛ لذا مدل معمول و رایج در کشور در زمینه نگهداشت نخبگان می بایست به صورت بنیادین مورد بازنگری قرار گیرد. در بیان اجمالی می توان گفت کـه نیاز نخبگان و سرمایه های انسانی بـه ثبات و امید بیش از هر اهرم نگهدارنده مصنوعی است. بی توجهی به این موارد باعث تبدیل شدن مهاجرت نخبگان از اسـتثنا به قاعده شده است.
مهاجرت اجباری برای میلیون ها نفر در سراسر جهان به دلیل درگیری های خشـونت آمیز، آزار و اذیت، نقض حقـوق بشر، بلایای طبیعی و اکوسیستم های مخرب یک واقعیت است. چرخه های تکرارشونده جا به جایی اغلب بـه تعامل پیچیده ای از علل مختلف زمینه ای مرتبط است. رویدادهای خشونت آمیز در سال 2021 و اوایل سـال 2022 موجب آوارگی و مهاجرت اجباری میلیون هـا نفـر در سـطح جهان شد و نیازهای موجود برای راه حل های حمایتی در سراسر جهان را تشدید کرد. حمله روسیه بـه اوکراین یکی از بزرگترین امواج مهاجرتی در اروپا را در سال 2022 رقم زد. قدرت گرفتن طالبان در افغانستان، چرخه هـای جدیدی از جا به جایی را در داخل کشور افغانستان و فراتر از مرزهای آن بـه وجود آورد. در دیگـر نقاط جهان، مردم همچنان به فرار از نقـاط حساس آوارگی در جمهوری دموکراتیک کنگو، اتیوپی، موزامبیک، میانمار، سودان جنوبی، سوریه، منطقـه ساحل، ونزوئلا و یمن ادامه دادند.
پیش بینی می شود بـا افزایش بحران های جهانی به خصوص بحران ایجادشده در کشور اوکراین و افزایش درگیری ها و منازعات در سطح جهانی به ویژه در منطقه خاورمیانه و آفریقا، در سال های پیـشرو مـوج پناهجویان جدید از مبدأ کشورهای درگیر بحران، روانه کشـورهای دیگر شود. اگرچه در برخی مـوارد، ایـن نـوع از مهاجرت های اجباری بـه دلایلی غیر از خشونت و یا درگیری در مبدأ در بستر مهاجرت اقتصادی رخ می دهد اما و غالبا مهاجرت اجباری واقعیتی است کـه در ابعاد گسترده، نیازمنـد اتخـاذ رویکردها و سیاست هایی است کـه ضمن برآوردن نیازهـای بشردوستانه افراد آسیب پذیر، بایستی در راستای یافتن راه حل های بـا دوام و بلندمدت بـا حفـظ صلح، اتحاد و همبستگی جهانی گام برداشته شود.
ایرانیان خارج از کشور و بی رغبتی برای بازگشت به ایران استفاده از ظرفیت مهاجران خـارج از کشور و تقویت ارتباطات علمی، فناورانه، اقتصادی و غیره با آنها از جمله اقداماتی است کـه می تواند منشأ بسیاری از تحولات مثبت در کشور باشد و نقـش حیاتی در رشد و توسـعه از طرق مختلف داشته باشد. بااین حال، وضعیت کلی کشور و برنامه ها و سیاست های فعلی به اندازه کافی ایرانیان خارج از کشور را ترغیب به بازگشت نکرده اند. در پی بی برنامگی و انفعال سیاستی موجود در حـوزه مهاجرت های بازگشتی، سهم اندکی از ایرانیان خارج از کشـور تصمیم به بازگشت گرفته اند که اغلب تصمیمشان بدون توجه بـه اقدامات دولت ها و تحت تأثیر دو عامل کششی "خانواده" و "حس میهن پرستی" صـورت گرفته است. در نتیجه اکثر مهاجران بازگشتی یا از ابتدا تصمیم بـه مهاجرت دائمی نداشته اند، یـا تحت تأثیر انگیزه های درونی بـه کشور بازگشته اند که در این صورت نیز زیرساخت های مناسب برای بهره مندی از ظرفیت آنان وجود نداشته است.
درحالی کـه ارائـه خدمات و اجرای سیاست هایی کـه تشویق بـه بازگشت می کنند، بایـد دارای الزامات نهادی و منابـع متناسب با آنها باشند تا بتوانند از اثربخشی کافی برخوردار باشند. از طرف دیگر، سهم قابل توجهـی از ایرانیان خارج از کشور تمایل پایینی برای بازگشت و همکاری مستقیم با کشور دارند. تحلیل یافته های گالـوپ در سـال 2018 حاکی از آن است که میل بـه بازگشـت در میان مهاجران ایرانی یک درصد است کـه در مقایسه بـا میانگین جهانی هفت درصد، فاصله قابل توجهـی دارد. از دلایل ایـن امـر می توان بـه غلبه رویکرد امنیتی در مواجهه با آنان، ناتوانی در اعتمادسازی، فقدان چشـم انداز روشـن برای کشور و ناامیدی از اصلاح امـور جامعه اشاره کرد که موجب دلسرد شدن ایرانیان خـارج از وطـن برای همکاری با کشـور شـده است.
یکی از مباحثی کـه همواره در موضوع مهاجرت های بین المللی در ایران مطرح بوده است، بحث کیفیت دانشجویان و متخصصان ایرانی خارج از کشور بوده که بر همین اساس نیز دیدگاه کمی در این زمینـه توسط برخی از افراد مـورد انتقاد قرار گرفته است. در همین راستا، یکی از شاخص های قابل دسترس جهت سنجش کیفیت دانشجویان خروجی بر اساس معدود داده های موجود در حوزه مهاجرت های بین المللی می تواند سهم پذیرش و حضور دانشجویان ایرانی در دانشگاه های برتر جهان باشد. بـر همین اساس، بررسی تعداد و سهم دانشجویان ایرانی در ده دانشگاه برتـر آمریکا کـه از میـان 25 دانشگاه برتر جهان (بـر اساس رتبه بندی QS درسـال 2023) انتخاب شده اند، می تواند تا حدی تبیین کننده وضـع کیفی دانشجویان ایرانی خارج از کشور باشد. جدول زیر توزیـع تعداد دانشجویان ایرانی مشـغول بـه تحصیل در دانشگاه های برتـر آمریکا کـه همگی جزء 25 دانشگاه برتر جهان هستند را نمایش می دهـد. همانطور کـه در جدول زیر مشخص است، تعداد دانشجویان ایرانی در ده دانشگاه برتـر آمریکا همواره در یک تـراز ثابـت (بیـن 246 تـا 266) قرار داشته است. بیشترین تعداد دانشجویان ایرانی در ده دانشگاه برتـر آمریکا بـا 266 دانشجو مربوط به سال 2015 کمترین میزان آن با 246 دانشجو مربوط بـه سال 2017 میلادی است.
برند سازی ملی یـک مفهـوم نسبتا جدید است. در واقـع برند سازی ملی پیاده سازی همان استراتژی های سازمانی برای ارتقا و بهبود تصویر بیرونی از یک ملت و دولت است. برندسازی ملی توسط بسیاری از کشورها از جملـه کانادا، ایالات متحده، فرانسه، بریتانیا، ژاپن، چین، کره جنوبی، آفریقای جنوبی و نیوزلند انجام می شود. این استراتژی تنها معطوف به کشورهای ثروتمند و پیشرفته صنعتی نیست و علاقه فزاینده ای در میان کشورهای کمتر ثروتمند برای اعمـال برندسازی ملی وجـود دارد، زیرا این کشورها از طریق بهبـود تصویر خود در خارج از کشـور سعی می کنند تجارت، گردشگری و سـرمایه گذاری مستقیم خارجی را در کشور خود افزایش دهند. از سوی دیگر برند سازی ملی این پتانسیل را دارد کـه بـا کلیشه ها و تصورات منفی کـه حول یک کشور وجود دارد، مبارزه کند.
برند کشوری در حـوزه مهاجرت و سیاست های مهاجرتی از این جهت اهمیت می یابد که قوی و ضعیف بودن این برند می تواند توضیح دهنده شکست ها و موفقیت هـای کشـورهای مختلف در ابعـاد مختلف مدیریت پدیده مهاجرت همچون موفقت در جـذب یا نگهداشت نیروی انسانی ماهـر و یـا توضیح دهنده خـروج سرمایه های مالی و انسانی از کشورها و کاهش چشم انداز و جاذبه سـرزمینی در آنها باشد جایگاه کشورها در شاخص های جهانی نشان دهنده قدرت و ضعف برند) تصویر ( یـک کشور هستند. در واقـع برند کشوری می تواند نشان دهنده میزان جاذب یا دافع بودن یـک کشور و همچنین عاملی تعیین کننده در موفقیت یـا شکست سیاست های مهاجرتی(در صورت وجود) باشد.
بررسی جایگاه ایران در برخی از شاخص های جهانی منتخب نشان می دهد کـه کشـور ایران بـه جـز در شـاخص جهانی نوآوری (رتبـه 53 جهانی) کـه طی دهـه گذشته در نتیجه تلاش های صـورت پذیرفته برای ایجاد و توسعه زیست بوم فناوری و نوآوری ارتقـاء یافته است، در بقیه شاخص ها از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست و بدون ایجاد بهبود اساسی در این شـاخص ها کـه ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی توسعه را پوشش می دهند، نمی توان امید چندانی بـه موفقیت آمیز بودن سیاست های مهاجرتی و ایجاد تعادل در هـر دو جریان ورودی و خروجی مهاجرت در کشور داشت. بـه عبارت دیگر اگر بپذیریم کـه شاخص های جهانی بـا تمام کاستی هایی کـه دارند، به نوعی نشان دهنـده جایگاه کشورها در ابعاد مختلف توسعه هستند، می توان درک بهتری از جریان های تبادل نیروی انسانی در سطح جهان داشت.
بررسی تجربه های جهانی نشان می دهد کـه کشـورهای پیشـرو در زمینـه سیاست های مهاجرتی طی دو دهـه گذشته و بـه صـورت جدی تری جذب و نگهداشت نیـروی انسانی ماهر را در راستای اهداف توسعه ای خـود دنبـال نموده اند. ایجاد تصویر و چشم انداز روشـن از آینده از طریـق برنامه های کلان توسـعه ای از جملـه عوامل مهمـی است کـه توانسـته است طی سالیان گذشـته کشورهای مختلـف را بـه قطب های اقتصادی و نـوآوری در جهان و مناطـق جغرافیایی مختلـف تبدیل کند. در مقابـل کشورهای منفعـل بـه دلیل فقدان درک مناسب از جریان های تبادل نیروی انسانی در سـطح جهـان و بـه دلیل غفلت از ایجاد برنامه های چشم انداز ساز و زیرسـاخت های جـاذب، ضمن از دست دادن نیروی انسانی خـود، فرصت جذب اسـتعدادهای جهانی و منطقـه ای را نیز از دست داده و بـه کشـورهایی بازنده در چرخه تبادلات نیروی انسانی تبدیل شده اند.
تصویر یا برند کشور شامل نمادها و تداعی هایـی است کـه مـردم هنگام فکر کردن بـه یک کشور خاص تصور مـی کنند. بی شک انباشت این معانی بـر قضاوت و ارزیابی افراد در رابطه با کشورهای خارجی تأثیر می گذارنـد. نتایج تحقیقات مختلفـی نشان می دهند کـه تصویـر کشور عاملی اثرگذار بر انتخاب مقصـد تحصیل برای دانشجویان بین المللی است. از این منظـر و با توجه بـه شدید شدن رقابت جهانی برای جذب استعدادها طبیعی است کـه بخش قابل توجهـی از رقابـت جهانی و منطقـه ای برای جذب دانشـجویان بین المللی بـه برند سازی و ایجاد تصویر مثبـت از کشورها معطـوف شده باشـد.
همان طور کـه از جدول زیر پیداست، کشورهای انگلیسی زبـان کمـکان بـه عنوان جذابترین مقاصد تحصیلی بـرای دانشـجویان بین المللی هسـتند. در میان کشـورهای غیر انگلیسی زبان اروپایی آلمان، سوئیس، هلند، فرانسه و اسپانیا همگـی در میان 10 جذاب برای دانشجویان بین المللـی قرار دارند. در میان کشـورهای آسیایی نیز ژاپن، چیـن و کره جنوبی کشورهای ممتاز هستند.
تصویر و برند یک کشور عاملی تعییـن کننده در جذب و نگهداشت نیـروی انسانی و ایجاد تعادل در جریان های ورودی و خروجی نیروی انسانی از کشورهاسـت. ایـن تصویر کـه از شـاخص های اقتصادی، اجتماعی و سیاسـی مختلفـی تاثیر می پذیرد، به نوعـی بازتاب دهنـده سـطح توسـعه یافتگی کشـورها و میزان جذابیـت و ظرفیت آنها برای نگهداشت و جذب نیروهای انسانی و استعدادهای برتـر جهانی است. اگرچه فرایند مهاجرت اغلب تحت تاثیر عوامل دافع در مبـدا و عوامل جاذب در مقصد اتفـاق می افتد، اما باید بـه این نکته توجه داشـت کـه تصویر و ادراک افراد از وضعیت کنونی و آتی کشـورها نیز می تواند به عنوان یک محرک قـوی بـر تصمیـم بـه ماندن یـا مهاجـرت آنها و انتخاب یـک مقصد خـاص بـرای زندگـی تاثیر گذار باشد. اگرچـه قـدرت برنـد یـک کشـور تنهـا عامـل اثرگذار بـر جذب و نگهداشـت نیروهای انسانی نیست، امـا برخـورداری از قدرت برنـد می توانـد ایجاد تعادل در جریان های ورودی و خروجـی از کشورها را تا حد قابل قبولـی تعدیل و تسـهیل نمایـد. در مقابـل وجـود ضعف در قدرت برند می تواند نگهداشت و فرصت جـذب نیروهای انسانی و اسـتعدادهای برتر جهانی را محدود و با مشکل مواجه سـازد.
نمودارهـای پیـشرو رونـد جمعیت ایرانیـان )افـراد 1 شـامل آمریکا، کانادا، متولد ایران (در برخی مقاصد اصلی اتحادیه اروپـا، بریتانیا، استرالیا و ترکیه را نشـان داده اسـت. در میان کشـورهای مورد بررسـی در سـال 2021 به ترتیـب آمریـکا، کانادا، آلمان، ترکیه، سـوئد، استرالیا، هلند و فرانسه دارای بیشتریـن جمعیت ایرانیـان بوده انـد.
در آمریـکا جمعیت ایرانیان در طی سـالهای 2010 تا 2021 میلادی 5.11 درصد رشد کـرده است. درحالی که جمعیت ایرانیان در سایر کشورها روند صعودی بالاتری داشته است. در طـی همیـن سال ها جمعیـت ایرانیـان در کانـادا 77درصد رشـد داشـته است. در بریتانیا جمعیت ایرانیان در طی سـی سـال اخیـر بیـش از 5.2 برابر شـده اسـت اما در سـال 2020 نسـبت بـه سـال قبـل 7 درصـد کاهـش یافته اسـت. در اتحادیه اروپـا بـه ترتیب آلمـان، سـوئد و هلند دارای بیشـترین جمعیـت ایرانیـان در سـال 2021 بودهانـد. در اسـترالیا نیـز جمعیـت ایرانیان در طی سال های 2010 تا 2021 بـا روند نسـبتا ثابتـی افزایـش یافته اسـت. در ترکیه تعـداد ایرانیـان در سـال 2021 نسـبت به سـال 2020 تفاوت چشمگیری داشـته این در حالـی اسـت که در سـال 2020 بـه دلیل کرونا جمعیت ایرانیان در ایـن کشـور نسـبت به سال قبـل کاهـش داشـته اسـت. بهطورکلـی جمعیت ایرانیـان در این کشور نسبت بـه سـال 2014 افزایـش چشـمگیری یافته و بیش از پنج برابر شده است.
بـر اساس داده های سرشماری جمعیت در آمریکا، جمعیت ایرانیان بر اساس محل تولد در سال 2021 میلادی 397هـزار و 735 نفـر و جمعیت ایرانیان بر اساس اصالت ایرانـی در این سال 504 هزار و 927 نفر بوده است که از ایـن تعـداد 51 درصد مـرد و 49 درصـد زن بوده اند. در سال 2021 از نظر وضعیت سنی 8.1 درصد از ایرانیان در آمریکا 17 ساله و کمتر، 3.11 درصد 18 تـا 34 ساله، 5.57 درصد 35 تا 64 سـاله، 4.29 درصد 65 ساله و بیشـتر بودهاند. نمودار زیر نشان می دهد سهم جمعیت بالای 65 سال ایرانی در آمریکا از سال 2010 تا 2021 میلادی 10 درصد افزایش یافته و سـهم جمعیت زیر 34 سال 6 درصد کاهش داشته است.
بررسی وضعیت تحصیلی ایرانیان در آمریکا نشان می دهد کـه در این سال از جمعیت 25 سال بـه بالای ایرانی در این کشور 5.6 درصد از ایرانیان دارای تحصیلات پایین تر از دیپلـم، 16 درصـد دیپلـم، 8.17 درصد کالج یا برخـی مـدارک همراه، 26 درصد کارشناسی و 6.34 درصد تحصیلات تکمیلی یا دانش آموخته دوره های حرفه ای بودنـد. ایرانیان (افراد متولد ایران) از نظر جمعیتی دارای رتبه 27 در میان مهاجران ایالات متحده هستند کـه کمتر از 8.0 درصد از جمعیت بیـش از 50 میلیونی متولدین خارج، در ایـن کشور را تشکیل می دهند.
جمعیت ایرانیان در کانادا بر اسـاس محل تولد در سـال 2021 میلادی در آخرین سرشماری این کشور 213 هزار و 160 نفر و نسبت زن به مرد تقریبا برابر بوده است. جمعیـت ایرانیان مهاجر در کانادا در میان دیگر مهاجران رتبـه 7 را دارد. جمعیت ایرانیان در کانادا دو درصد کل جمعیت مهاجران این کشور را تشکیل می دهد.
ویزای اقامت موقت در کانادا در چهار دسته اجازه تحصیل، برنامـه جابه جایی بین المللی، اجازه کار بشردوستانه و حمایتی و برنامه نیروی کار موقت خارجی صادر می شود. در سال 2021 میالدی 23 هزار و 80 ویزای اقامت موقـت بـرای ایرانیان صـادر شـده است کـه 52 درصد آن برای تحصیل، 5.34 درصـد برنامـه جابه جایی بین المللی، 5.12 درصد اجازه کار بشردوستانه و حمایتی و 16.1 درصـد برنامـه نیروی کار موقت خارجی بوده است.
جمعیت ایرانیان (بـر اساس محـل تولـد ایران) در بریتانیا در سال 2020 بنا بر آمار بخش اقتصادی سازمان ملل 83 هزار و 531 نفـر بوده است که نسبت به سـال 2019 هفـت درصد کاهش یافته است. 58 درصد از این جمعیت مرد و 42 درصد زن بوده اند. در سال 2020 رتبه ایرانیان در میان مهاجران در بریتانیا از لحاظ جمعیت ایرانیان در جایگاه سیام بوده اند و کمتر از یک درصد از جمعیت مهاجران در بریتانیا را تشکیل می دادند. ویزای ورود در بریتانیا در چهار بخش تحصیلی، خانوادگی، کاری، مسافرتی و ترانزیتی و سایر صادر می شود. ویزای های ورود غـر مسافرتی و ترانزیتی صادرشـده بـرای ایرانیان در سال 2021 میلادی چهار هزار و 744 بـوده است کـه نسبت بـه سال قبـل 54 درصد افزایش یافته است. بیشترین ویزای ورود صادرشده برای ایرانیان در سال 2021 تحصیلی و سـپس خانوادگی بوده است.
بر اساس آمار OECD( 2022 )جمعیت ایرانیان در آلمان در سال 2021 میلادی بنا بر تخمین اداره آمار فدرال آلمان از سرشماری 2021 این کشور 203هزار نفر اعالم شده است که نسبت به سـال قبـل 5.8 درصد افزایش یافته است. 7 درصـد از ایـن جمعیت مرد و 43 درصـد زن بوده اند. ایرانیان در آلمان یک درصـد از کل جمعیت مهاجـران این کشور را تشـکیل می دهند ولـی ازآنجاکـه در پایگاه داده آمـار اروپا آمـار اولین اقامت صادرشـده بـه تفکیک طول مـدت اقامت ارائه شـده است ازایـن آمـار جهـت نمایش تعداد اقامـت بلندمـدت سالانه دریافتی ایرانیان در آلمان استفاده شده است.
در طی سال های 2012 تـا 2020 بیشترین اجـازه اقامت مربوط بـه گـروه سایر بـوده اسـت کـه در سـال 2017 نیـز افزایش چشـمگیری می یابد. این بـه دلیل افزایش اقامت های پناهجویی افزایش عمدتا و پناهندگی پس از بحران سـوریه است، کمترین اجازه اقامت صادرشده نیز مربوط به اجـازه تحصیلی است.
