مردم ژاپن به غیر از مولفه هایی مانند پشتکاری، نظم، وقت شناسی و ...، در علاقه مندی به دانستن و کسب اطلاعات بیشتر هم مشهور هستند و البته محدودیت ها در شاخصه های منحصر به فرد این کشور و به طور خاص زبان ژاپنی، کمی از این تبادل اطلاعات با دیگران کاسته اما تا حد ممکن در مسیر شناخت متناسب با علاقه مندی های شخصی گام برمی دارند.
در برخی از دانشگاه های ژاپن و در قالب برگزاری کلاس ها و واحدها، زبان های مختلف به علاقه مندان ارائه می شود و یادگیری زبان دوم برای دانشجویان نیز ضروری است. ادامه تحصیل در کشور ثالث، پیدا کردن شغل، حضور و همکاری با موسسات رسانه ای، تحقیق، پژوهش و ... می تواند دلایل عمده یادگیری زبان در ژاپن محسوب گردد که متناسب با هر زبان و رشته ای متفاوت است.
در این نوشتار تلاش می شود تا ضمن اشاره ای کوتاه به ارتباطات شناختی دو طرف از یکدیگر و حوزه های ایران شناسی، ژاپن شناسی و زبان و ادبیات فارسی، به موضوعات مرتبط با آموزش زبان فارسی در دوران کرونا اشاره گردد.
ایران‌شناسی، ژاپن‌شناسی و زبان فارسی
در این میان و به طور خاص در ارتباط با زبان فارسی با توجه به مقدمه کوتاه باید گفت که زمینه یادگیری زبان فارسی در این کشور کمی متفاوت است و دلایل شغلی، جزء شاخصه های کم اهمیت تر در ژاپن محسوب می شود و به نظر می رسد ریشه در علاقه مندی جمع زیادی از ژاپنی ها برای آشنایی با فرهنگ و تمدن ایران و اسلام و همچنین سابقه مطالعات مرتبط با چین شناسی دارد و از سوی دیگر ارتباط تنگاتنگی هم گرایش به زبان فارسی با مطالعات ایران شناسی، یعنی اهتمام محققان به یادگیری زبان فارسی در ابتدای مسیر داشته همان که در زمینه مطالعات ژاپن شناسی به ندرت اتفاق افتاده است.
بنابراین در ارزیابی کلی می توان علاقه مندی به شناخت از فرهنگ و تمدن ایران و اسلام و در مرحله بعد، آگاهی نسبت به منطقه غرب آسیا را در ردیف اولویت های گرایش به این زبان دانست و در مراحل بعدی، حضور و ارتباط با مجموعه های ایرانی، فعالیت های رسانه ای و ... را در نظر گرفت.
برخی از موسسات علمی و دانشگاه ها نیز به صورت مستقل کرسی زبان فارسی را از سال های گذشته تاسیس نموده اند و بسیاری از فارغ التحصیلان رشته زبان و ادبیات فارسی در ژاپن در حوزه پژوهش و تحقیق فعالیت می کنند و برخی از آنان نیز در دانشگاه های خود به سمت استادی رسیده اند. در ژاپن علاقه مندی برای شناخت ایران به ویژه فرهنگ و تمدن با یادگیری زبان فارسی در گذشته و امروز آمیخته است و برخی از کرسی های آموزش زبان فارسی مانند دانشگاه زبان های خارجی دانشگاه اوساکا از سال ۱۹۲۵، دانشگاه مطالعات خارجی توکیو از ۱۹۸۰و ... دارای قدمت و سابقه طولانی هستند و فارغ التحصیلان زیادی هم تربیت یافته‌اند.
نکته مهم در خصوص گرایش های مطالعاتی و تحقیقاتی در حوزه ایران شناسی، اسلام شناسی و زبان و ادبیات فارسی در میان متخصصان و اندیشمندان ژاپنی با قدمتی حدود ۸۰ ساله این که دیرتر از غرب این گرایش ها و مطالعات در ژاپن و به طور خاص زبان و ادبیات فارسی آغاز شده اما بی تردید ژاپنی ها امروز جزء پیشگامان عرصه های مطالعاتی در این گرایش ها هستند و آثار متعدد، تخصصی و بعضا بسیار جزئی از مطالعات ایران شناسی، اسلام شناسی و زبان و ادبیات فارسی را پدید آورده اند.
اما در سوی دیگر، گرایش های مرتبط با ژاپن شناسی در گذشته و حال ایران، به مراتب عقب تر بوده و حوزه های کلی تری را شامل می شود و علیرغم تالیف بیش از ۱۵۰ اثر در این زمینه باید گفت این مطالعات کافی نیستند.
با مطالعه برخی از نوشته ها و یافته های ژاپن شناسان ارزشمندی چون دکتر محمد نقی زاده (۱)، دکتر هاشم رجب زاده (۲) دکتر محمدرضا سرکار آرانی (۳) و ... می توان این گونه برداشت کرد که به دلیل عدم آشنایی با زبان ژاپنی (۴) (این زبان پیچیدگی های فراوانی دارد) شناخت از ژاپن در ایران پیشرفت مشابهی نداشته است هر چند با تاسیس گروه مطالعات ژاپن شناسی در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران به همت دکتر محمد نقی زاده و تلاش دکتر سید سعید رضا عاملی دبیر فعلی شورای عالی انقلاب فرهنگی و یا کرسی زبان ژاپنی در دانشگاه تهران و برخی از موسسات و مجموعه های مطالعاتی در این زمینه، بسترهای بهتری فراهم شده است و این گام ها برای شناخت بیشتر می بایست بیش از پیش گسترش یابد چرا که در این مدت حضور معتقدم این کشور به دلایل بسیار فرهنگی، تعاملات و ارتباطات سنتی، اشتراکات رفتاری و اخلاقی و... داشته های فراوانی برای آموختن، تجربه کرده و دریافت دارد و به مراتب از بسیاری از کشورهای مدرن دیگر با ذائقه و نیاز کشور مطابقت خواهد داشت اما همه این ها منوط به مطالعه و تعمیق شناخت است.
از سده هفتم و هشتم میلادی و دوره آسوکا در ژاپن که احتمالا اولین رفت و آمد بازرگانان ایرانی رخ داد (آثار موزه سوشوئین)، مواجهه ایرانیان مقیم آیوتای سیام (تایلند امروزی) که صحنه آشنائی و رویاروئی با ژاپنی ها بود تا سفر نخستین ایرانی‌ها به ژاپن در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیست، اولین ورود و سفر افراد شناخته شده ای مانند میرزا محمد علی محلاتی معروف به حاجی سیاح در ۱۸۷۵ و صحاف باشی در ۱۸۹۷ به ژاپن، دوره مشروطیت، سال ۱۹۰۴ زمان تفوق و پیروزی ژاپن به عنوان کشوری آسیایی بر روسیه به عنوان ابرقدرت که اشتیاق برای آشنایی با این کشور را در ایران صد چندان نمود، آغاز رسمی روابط در دهه دوم قرن بیستم (۱۳۰۸-۱۹۲۹) (۵) و ...، متاسفانه این شناخت متناسب با میزان اشتیاق و علاقه مندی پیش نرفت و بیشتر به ظواهر و نه فلسفه، اندیشه، فرهنگ و زمینه های اصلی رشد و توسعه معطوف بوده است.
در زمینه گستره تحقیقات زبان و ادبیات فارسی در ژاپن می توان به عنوان نمونه تنها به برخی از آثار اندیشمندان و محققان در این مختصر مانند پروفوسور آراکی رباعیات خیام (۱۹۲۰)، تاریخ ادبیات ایران (۱۹۲۲)، پروفسور گامو تاریخ و فرهنگ ایران (۱۹۴۱) با اطلاعات جامعی درباره فردوسی، سعدی و حافظ، ترجمه گلستان سعدی (۱۹۷۴) به زبان ژاپنی، شاعران ایرانی درباره عصر سعدی و حافظ (۱۹۷۴)، مرحوم اوگاوا ترجمه رباعیات خیام (۱۹۴۹)، پروفسور ساوا ترجمه گلستان سعدی به ژاپنی (۱۹۵۱)، استاد کورایاناگی مجموعه آثار عربی و فارسی به همراه استاد گامو (۱۹۶۴) با ترجمه ژاپنی گزیده‌ای از گلستان، بوستان، مثنوی معنوی و غزلیات شمس، ترجمه ژاپنی رستم و سهراب، گزیده‌ای از قابوس نامه، گزیده‌ای از رباعیات خیام، تاریخچه‌ای از سیر ادبیات فارسی از آغاز تا جامی، ترجمه کامل هفت پیکر (سال۱۹۷۱)، ترجمه دیوان حافظ (۱۹۷۶)، تاریخ ادبیات فارسی (۱۹۷۷)، شاعران ایران (سال۱۹۸۰)، دستور مفصل فارسی (۱۹۸۲)، تاریخ زبان فارسی (۱۹۸۴)، فرهنگ فارسی به ژاپنی (۱۹۸۸) و فرهنگ ژاپنی به فارسی، پروفسور ایزوتسو اسلام‌شناس شهیر ژاپنی فیه ما فیه مولوی (۱۹۷۸) و ... اشاره کرد.
در ادامه و دوره حاضر پس از پروفسور کورایاناگی، خانم پروفسور امیکو اوکادا (۷)که در ایران تحصیل کرده است و سال ها رئیس کرسی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مطالعات خارجی توکیو نیز بوده است در زمینه معرفی متون ادبی ایران در ژاپن نقش ماندگاری داشته و دارد و به طور نمونه آثاری همچون خسرو و شیرین (۱۹۷۷)، لیلی و مجنون (۱۹۸۱)، ویس و رامین (۱۹۹۰)، اساطیر ایرانی (۱۹۸۲)، داستان اسکندر (۱۹۸۷)، قلب ایرانی - عشق من،کشور شعر و سخن- (۸) (۲۰۱۸) را به رشته تحریر در آورده، دکتر ناکامورا داستان بوف کور صادق هدایت (۱۹۸۳)، برگزیده‌ای از داستان‌های کوتاه هدایت و جمال زاده و مقالاتی در زمینه آثار و زندگی این نویسندگان را از خود بر جای گذارده، یامادا نفرین زمین جلال آل احمد (۱۹۸۱ ) را ترجمه کرده، خانم دکتر فوجیموتو رئیس کرسی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اوساکا آثار متعددی در زمینه داستان نویسی معاصر ایران نگاشته، دکتر فوجی‌ای ترجمه تذکره الاولیاء (۱۹۸۹) و چند اثر دیگر را تالیف و ترجمه کرده و دکتر آیانو ساساکی الهی‌نامه عطار (۲۰۱۹) را به ژاپنی ترجمه و منتشر کردند. (۱۰)
این ها تنها معرفی بخشی از شخصیت ها، آثار و فعالیت ها در حوزه زبان و ادبیات فارسی در ژاپن است و می تواند این فهرست در زمینه آثار گران سنگی که در حوزه ایران شناسی و اسلام شناسی به انجام رسیده است، بسیار طولانی تر و مفصل تر باشد که هست.
کرونا و زبان فارسی
کرونا مصایب فراوان و غم باری را به دنبال داشت و مهمتر از همه از دست رفتن تعداد زیادی از مردم در ایران، ژاپن و سراسر جهان بوده است اما در کنار خود مزایا و تغییرات عمده ای در سبک و شیوه زندگی ایجاد کرده که یکی از عرصه های آن هم حوزه های آموزشی است که با فراگیری فضای مجازی، زمینه های جدیدی را به وجود آورده است.
رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن در کنار فعالیت های متنوع و متعدد خود، برگزاری آموزش زبان فارسی را به صورت جدی دنبال نموده و تا قبل از کرونا این روند به صورت حضوری انجام می شد و با اطلاع رسانی گسترده، برنامه ریزی دقیق و اجرای منظم، هر بار روند افزایش علاقه مندان را شاهد بود، از حدود۵۰ به ۷۰، بعدها به ۸۰ و ۹۰ و این اواخر هم ۱۰۰ نفر را ثبت کرد و هر بار در دوره های حدود سه ماهه به صورت هفتگی در ۱۲ کلاس برگزار می شد و برای کشوری که زبان فارسی مستقیما به شغل و فعالیت کاری ارتباط نمی یافت، آمار قابل توجهی بود.
اما کرونا آغاز شد، تجربه ای در اختیار نبود و نگرانی های جدی در مورد نحوه برگزاری کلاس ها و میزان استقبال از فضای مجازی در حوزه آموزشی و این که تا چه میزان می توانیم به درستی نسبت به برنامه ریزی و اجرای پرمحتوای آموزشی اقدام کنیم وجود داشت.
البته این موضوع همه گیر بود و این دغدغه هم در متولیان و هم در دریافت کنندگان وجود داشت و آشنایی محدودی در استفاده از نرم افزارها در اختیار قرار داشت اما به هر شکل با تلاش های صورت گرفته به ویژه همراهی بنیاد سعدی که متولی آموزش زبان فارسی به غیر ایرانیان است و رایزنی های فرهنگی در کشورهای مختلف به عنوان نمایندگان این بنیاد گام های جدی برداشته شد.
از روزهای ابتدایی ماموریت، زبان فارسی و آموزش آن را نه صرفا به عنوان یک وظیفه سازمانی که به عنوان یک مسئولیت ملی تلقی می کردم و لذا رشد و توسعه آن را به لحاظ کمی و کیفی همواره مد نظر داشتم و به طور خاص موضوعات مرتبط با آن را پیگیری می کردم.
فارسی آموزان ژاپنی بسیار خوب و منظم در این دوره ها شرکت می کردند و در برخی برنامه ها مانند تهیه فیلم پیام همدلی ژاپنی ها به مردم ایران برای مقابله با ویروس کرونا و تحریم ها همراه بودند و تصاویر و پیام های خود را ارسال می کردند متقابلا هم به زبان ژاپنی از سوی برخی از دانشجویان زبان ژاپنی و متخصصان و پرستاران بیمارستانی در ایران، فیلم پیام متقابل همدلی ملت ایران با مردم ژاپن که هر دو از سوی رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن ساخته شده بود، در حوزه دیپلماسی عمومی بسیار قابل توجه و تاثیر گذار بود.
با برنامه ریزی جدی دوره ۱۴ که در واقع اولین دوره مجازی بود با حضور حدود ۹۲ نفر برگزار شد و تجربیات بسیار ارزشمندی برای آسیب شناسی و رفع موانع و مشکلات در اختیار قرار داد و در دوره ۱۵ یا دومین دوره مجازی هم ۹۲ نفر شرکت کردند و بهتر از قبل برگزار شد و در بهمن ماه ۱۳۹۹، دوره ۱۶ یا سومین دوره مجازی که از یک ماه قبل ثبت نام آن آغاز شده بود، با حضور ۱۲۵ نفر برنامه ریزی و آغاز شد که رشد کمی بسیار قابل توجهی محسوب می گردید.
اما این بار برخلاف گذشته که تنها افراد مقیم در توکیو و آن هم فاصله های نزدیک به محل برگزاری می توانستند حضور پیدا کنند، از استان های دور ژاپن و اطراف پایتخت هم به جمع فارسی آموزان پیوستند از شمالی ترین نقطه ژاپن در هوکایدو تا جنوبی ترین استان در کاگوشیما و استان هایی مانند اوساکا، کیوتو، شیزوئوکا، هیروشیما، فوکوئوکا و ... تا استان های همجوار پایتخت مانند کاناگاوا، چیبا، سایتاما، توچیگی، گونما، ایباراکی و ... فارسی آموزان حضور داشتند و تعداد فرزندان هموطن ایرانی – ژاپنی هم به ۵ نفر رسید و به جای ۱۲ کلاس این بار ۱۴ کلاس تشکیل شد و امیدواریم که بتوان با تلاش مضاعف شاهد رونق هر چه بیشتر مطالعات ایران شناسی، اسلام شناسی، زبان و ادبیات فارسی و ژاپنی و ژاپن شناسی در جهت توسعه روابط هر چه بیشتر فرهنگی دو کشور در ایران و ژاپن باشیم و همواره خود را قدردان زحمات و تلاش های محققان و اندیشمندان ایران شناس، اسلام شناس و زبان و ادبیات فارسی از ژاپن و ژاپن شناسان و محققان ایرانی می دانیم و به درگذشتگان این جمع ادای احترام نموده و برای فعالان و تلاش گران امروز آروزی سلامتی و تندرستی داریم.
پی‌نوشت‌ها:
۱- دکتر محمد نقی زاده را به یک معنا می توان پیشگام ژاپن شناسی آکادمیک در ایران دانست و به پاس خدمات شایان علمی که انجام داده است، نخستین ایرانی است که پس از انقلاب مفتخر به دریافت نشان امپراتور ژاپن در سال ۲۰۰۸ گردید. آثار منتشر شده وی به زبان فارسی همچون به سوی قرن ۲۱: اقتصاد ژاپن و توسعه اقتصاد کشورهای آسیایی با نگاهی به بلوک بندی های اقتصادی در جهان(۱۳۷۶)، مبانی تفکرات اقتصادی و توسعه ژاپن: تداوم و تغییر با حمایت بنیاد ژاپن (۱۳۸۴)، ژاپن شناسی در ایران: بررسی سیر شناخت ایرانیان از ژاپن به همراه قدرت الله ذاکری که توسط رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی در ژاپن و موسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (۱۳۹۷) منتشر شده است.
۲- دکتر هاشم رجب زاده را به حق می توان معرف تاریخ ژاپن به ایران دانست که به پاس خدمات علمی وی در سال ۲۰۰۹، نشان امپراتوری ژاپن به وی اهداء شد و به این ترتیب، او دومین ایرانی است که موفق به دریافت این نشان شده است. دکتر رجب زاده تقریبا از همان سال های نخستین ورود به ژاپن فعالیت های پژوهشی گسترده ای را در خصوص تاریخ و فرهنگ ژاپن به عمل می آورد که به همت ایشان برخی از آثار کلاسیک ژاپنی مانند هاگاکوره: آئین نامه سلحشوران ژاپن (انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲) و تسوره زوره گوسا: گلستان ژاپنی (موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ،۱۳۷۲) به فارسی ترجمه می شود. اما یکی از مهمترین و ماندگار ترین دستاوردهای پژوهشی دکتر رجب زاده ترجمه تقریبا تمامی سفرنامه هایی است که ژاپنی ها طی سفر به ایران یا خاورمیانه درباره ایران نوشته اند.
۳- دکتر محمدرضا سرکارآرانی پس از اخذ فوق لیسانس از دانشگاه شهید بهشتی، به منظور کمک به تحول نظام آموزش و پرورش در ایران با الگوگیری از مدل موفق ژاپن، به این کشور سفر کرد و در دوره دکتری تحصیل نمود و تاکنون تنها متخصص ایرانی حوزه نظام آموزش و پرورش ژاپن محسوب می شود که به طور مستقیم در ژاپن و به زبان ژاپنی درس خوانده و در حال حاضر سمت استادی رشته آموزش و توسعه انسانی و ریاست دپارتمان همین رشته را در دانشگاه ناگویا در اختیار دارد. او تنها و نخستین ایرانی در ژاپن است که به عنوان پژوهشگر انجمن توسعه علم ژاپن برگزیده شده است. دستاورد وی برای ایران از تحصیل و پژوهش در ژاپن، ترویج درس پژوهی در نظام آموزشی ایران است که تقریبا تا اواسط دهه هفتاد کمتر کسی با آن در کشور آشنایی داشت. به واسطه تلاش های او در این زمینه از سال ۱۳۷۶ درس پژوهی در ایران به طور جدی دنبال می شود و توانسته است تاثیر مثبتی بر روند رشد نظام آموزش و پرورش کشور داشته باشد.
۴- به طور نمونه دکتر سرکار آرانی به نقل از استاد خود در یکی از نوشته هایش نقل می کند:بی درنگ [استادم] گفت: شما به عنوان پژوهشگر در اینجا هستید نه سیاست گذار آموزشی. دقیق تر و مشخص توضیح بدهید که می خواهید چه کار کنید....اگر می خواهی این دوره را با زبان انگلیسی طی کنی، اشتباهی آمده ای. این حرف هایی که تو می زنی، نیاز به غواصی دارد و غواصی در فرهنگ یک کشور بدون دانستن زبان آن کشور ممکن نیست.
۵- تفاهمنامه فرهنگی دو کشور که در سال ۱۳۳۶ (۱۹۵۷) بین دو کشور منعقد شد هم به این موضوع اشاره دارد و در بند ۲ آمده است: طرفین متعاهدین در حدود امکان توسعه و ایجاد کرسی های تدریس زبان و ادبیات و هنر و تاریخ و همچنین هر موضوعی را که مربوط به فرهنگ متعاهد دیگر باشد در دانشگاه ها و سایر موسسات تعلیمی خود تشویق خواهند نمود.
۶- برگرفته از پژوهش خانم دکتر سارا سعیدی استاد مدعو دانشگاه مطلعات خارجی توکیو
۷- E.Okada ایران شناس شهیر ژاپنی است و رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن در جشن نوروز ۱۳۹۷با حضور تعداد زیادی از ایرانیان و علاقه مندان ژاپنی ضمن ساخت نماهنگی از وی و اهداء لوح تقدیر از این شخصیت برجسته ایران شناس تجلیل نمود و سمینارهای مختلف رایزنی نیز با سخنرانی و حضور ایشان برگزار شده است. ایشان در سال ۱۳۹۸ نیز تعداد زیادی از کتب حوزه مطالعات ایران شناسی، اسلام شناسی و زبان فارسی کتابخانه شخصی خود را به رایزنی فرهنگی اهداء نمود که در بخش جداگانه ای در اختیار علاقه مندان قرار دارد.
۸- پروفسور اوکادا با دعوت و هماهنگی رایزنی فرهنگی سفارت ایران در ژاپن به منظور سخنرانی، ملاقات با برخی شخصیت های ایرانی و همچنین حضور در نمایشگاه بین المللی کتاب در سال ۱۳۹۶به تهران سفر کرد و پس از بازگشت دریافت ها، خاطرات خود از این سفر و دوره های مختلف حضور در ایران از جمله دانشجویی را در قالب این کتاب به رشته تحریر در آورد و این کتاب از سوی انتشارات جین بون شوکان در دو نوبت به چاپ رسیده و در مقدمه کتاب نیز از همکاری رایزنی فرهنگی به دلیل برخی همکاری های محتوایی و تصاویر تقدیر شده است.
۹- ترجمه ژاپنی الهی نامه عطار با حمایت رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن و با همکاری انتشارات هیبونشا یکی از مهمترین مجموعه های انتشاراتی ژاپن در قالب ۸۹۶ امین مجموعه تویو بونکو (کتابخانه شرقی) از مشهورترین مجموعه کتاب ها در ژاپن در ۲۰۰۰ نسخه و ۵۵۲ صفحه چاپ و در بازار کتاب این کشور در حال عرضه و فروش است.
۱۰- برگرفته از پژوهش خانم دکتر سارا سعیدی استاد مدعو دانشگاه مطلعات خارجی توکیو
به قلم: حسین دیوسالار دکترای جامعه‌شناسی سیاسی و رایزن فرهنگی ایران در ژاپن
