فرزاد مظفری: «گوهر قیمتی از کام نهنگنان آرند؛ هر که او را غم جان است، به دریا نرود»، بیتی از سعدی که شاید اشاره‌اش به همان «استفراغ نهنگ» مشهور این روزها یا عنبر آشنای تاریخ باشد.
عنبر از قدیم‌الایام ماده‌ای گرانبها بوده و بوی خوشش در مصرع «باد آمد و بوی عنبر آورد» مستتر. حالا هم می‌گویند ۲۰ گرمش نیم میلیون قیمت دارد. این ماده مرموز و گرانبها چیست و چه ربطی به نهنگ دارد.
عنبر گرانبها و ارتباطش به نهنگ
بزرگترین شکارچی دریاها گونه‌ای استثنایی از نهنگ‌ها به نام نهنگ عنبر است. از نامش پیداست که عنبر گرانبها از این شکارچی عظیم‌الجثه به دست می‌آید.
بر اساس اطلاعات موزه تاریخ طبیعی بریتانیا عنبر نتیجه «یکی از عجیب‌ترین رویدادهای طیبعت» است. این ماده گرانبها در بدن نهنگ عنبر تولید می‌شود و از قرن‌ها پیش از این مورد استفاده بشر بوده است، با اینکه بسیاری از منبع تولید آن بی‌خبر بودند. برای هزاران سال این ماده مایه حیرت انسان‌ها بود و حتی فسیل‌هایی از آن پیدا شده که بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار سال قدمت دارند.
«گنج دریا» یا «طلای شناور» لقبی است که به عنبر داده‌اند و تا مدت‌ها نمی‌دانستند چگونه تشکیل می‌شود تا اینکه شکار نهنگ رونق گرفت و آنجا بود که مشخص شد نهنگ عنبر منبع تولید این گنج گرانبها است.
غذای اصلی نهنگ عنبر را انواع سرپایان مانند ماهی مرکب تشکیل می‌دهند. نهنگ در اغلب موارد بخش‌های غیرقابل هضم ماهی چون را بالا می‌آورد اما این بخش‌ها در مواردی به دستگاه هاضمه وارد می‌شود و آنجا به هم می‌چسبند و به آرامی طی چند سال به توده‌ای از عنبر تبدیل می‌شوند.
یک نظریه این است که عنبر تشکیل می‌شود که تا از اندام‌های داخلی نهنگ در مقابل بخش‌های غیرقابل هضم و گاهی تیز و برنده محافظت کنند.
پس ماجرای استفراغ چیست؟
بر اساس یک نظریه نهنگ پس از تشکیل شدن عنبر در دستگاه هاضمه‌اش این توده را بالا آورده و استفراغ می‌کند. ریچارد سابین مسئول بخش پستانداران دریایی موزه تاریخ طبیعی دیدگاهی خلاف این نظریه دارد و می‌گوید: «من و اغلب همکارانم در سراسر جهان به این باور هستیم که عنبر مسیر طبیعی دستگاه هاضمه را طی می‌کند و دفع می‌شود. البته در بسیاری موارد این توده راه روده حیوان را مسدود می‌کند که گاهی به پاره شدن آن ختم می‌شود.»
نهنگ‌های عنبر در سراسر جهان شناور هستند و از این رو عنبر را می‌توان در گوشه گوشه آن پیدا کرد. گرچه ماده‌ای کمیاب و از این رو گرانبهاست.
همانطور که اشاره شد، مهم‌ترین ویژگی عنبر بوی آن است که در صنایع عطرسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. عنبر سفید بهترین نوع آن و عنبر تیره بی‌کیفیت‌ترین نمونه این ماده است.
البته در تاریخ عنبر غیر از عطرسازی استفاده‌های دیگری هم داشته است. برای نمونه می‌توان از استفاده دارویی آن در طب سنتی نام برد.
۵۸۵۸
