به گزارش خبرگزاری مهر، جلد نخستِ «فهرست کتابهای چاپ سنگی و سُربی قدیمِ کتابخانه مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی» تألیف محمّدحسین تسبیحی با بازبینی و تکمیلِ علی بهرامیان و ملیحه علی‌نژاد به تازگی توسط انتشارات مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شده است.
کاظم موسوی بجنوردی رئیس مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی در یادداشت خود بر آغاز این کتاب آورده است: «ایرانیان سابقه‌ای طولانی و درخشان در امر تولید کتاب، از کاغذسازی و خط و کتابت تا تذهیب و نگارگری و جلدسازی و انواع هنرهای دیگر داشته‌اند و در کتابخانه‌ها و موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی در سرتاسر جهان، آثار شگفت‌انگیزی از ذوق و هنر ایرانیان در این باب محفوظ است. با این همه، پس از رواج و رونق صنعت چاپ، ایرانیان در این دوره نیز کمابیش درخشیدند و کوشیدند تجربه‌های گرانقدر پیشین را تا حد ممکن به کار گیرند. نوآوری و ابتکار ایرانیان در صنعت چاپ به طریقه سنگی نیز از هر جهت قابل توجه و تأمل است و می‌توان گفت که این صنعت در ایران به اوج رسید. آنچه در دوره رونق این چاپ پدید آمد، موضوع تحقیقات خاص بوده است و همچنان، مسائل دیگری در این زمینه هست که می‌تواند زوایایی از اوضاع فرهنگی و علمی و هنری جامعه ایران را آشکار کند. گذشته از ظواهر مربوط به چاپ و کاغذ و خط و جلد، آثار مطبوع به این طریقه و صحت متن اثر چاپی به صورت سنگی، می‌تواند حاکی از جایگاه فرهنگی و علمی ایرانیان در یکی دو سده اخیر باشد.
نظر به اهمیت چاپ و نشر به طریقه سنگی است که محققان کتاب‌شناس، کار شناسایی و فهرست‌نویسی از کتاب‌ها و کلیه مطبوعات به این شیوه را، به ویژه در کتابخانه‌ها و مجموعه‌های بزرگ در کنار نسخه‌های خطی، از وظایف خود شمرده‌اند و کوشیده‌اند به این طریق بر اهمیت شناسایی هر چه بیشتر کتابهای چاپ قدیم تأکید کنند.
در کتابخانه مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی از هنگام بنیاد، گنجینه کتابهای چاپ سربی قدیم و سنگی جایگاهی خاص داشته است و اینک با انتشار این فهرست، پژوهشگران فرصت می‌یابند آگاهی‌های خود را در این زمینه تکمیل کنند.
از همکار دیرین، محمد حسین تسبیحی، که این فهرست با تجربه گرانقدر و همت ستودنی خویش فراهم آمده است و عنایت‌الله مجیدی ریاست کتابخانه و مرکز اسناد که بر تألیف و تدارک این فهرست تأکید و انتشار آن را پیوسته پیگیری کرده‌اند، سپاسگزاری می‌کنم. همچنین کوشش همکاران ارجمند علی بهرامیان و ملیحه علی‌نژاد در مراحل مختلف بازبینی و تکمیل و ویرایش و تهیه فهارس راهنما شایسته همه‌گونه تقدیر است.
همچنین علی بهرامیان، معاون علمی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی و مدیر بخش طرح فهرست‌وار کتابهای فارسی در مقدّمه خود بر بدایت این کتاب نوشته است: یکی از فرازهای فاخر در گذشته فرهنگی میهن ما در عهد قاجار و به‌ویژه دوره ناصری، زمانی است که چاپ سنگی در آن رواج و رونق بسیار داشت.
بررسی و تحقیق در باب پدیده نشر کتاب به طریقه سنگی، از هنگام تولید تا مراحل بعد، از موضوع «کتاب» بسی فراتر می‌رود، چندان‌که می‌توان کتاب‌را در این عهد، نشانه‌ای قابل توجه برای شناختی نسبی از اوضاع فرهنگی، دینی، اجتماعی و حتی اقتصادی تلقی کرد. راست است که در روزگار ما، با توجه به پژوهش‌های علاقه‌مندان به این موضوع، اطلاعات و آگاهی‌های قابل توجهی در باب تولید کتاب به این شیوه به دست آمده، اما همچنان جزئیات دیگری برای پژوهش باقی مانده است. در حال حاضر، پیکر کتاب‌ها، از حیث کاغذ و خط و خوشنویسی و اطلاعات جانبی که به طور مرسوم در آن ثبت می‌شد، مانند بانی نشر، نام ناظر، و مطبعه و امثال اینها، آگاهی‌های سودمند و مهمی به دست می‌دهد و البته موضوع کتاب و کیفیّت آن را از حیث تصحیح نیز می‌باید در نظر گرفت. بالجمله، جامعه فرهنگی ایران در آن دوره، تا حدّ بسیاری در کتابهای چاپ سنگی جلوه کرده است.
در این صنعت که آن را به‌راستی «چاپ ملّی ایرانیان» خوانده‌اند، اهل فرهنگ ایران، با هوشمندی تمام، طریقه چاپ سنگی را جایگزین طریقه سنتی کتابت و استنساخ کردند، بی‌آنکه تجربه‌های گرانقدر پیشین و از همه مهم‌تر، خط و خوشنویسی را در کار کتاب کنار نهند، به‌ویژه که انواع فواید دیگر هم از این طریقه حاصل می‌شد، از جمله، فضلاء اطمینان داشتند که نسخه‌های منتشر شده، از هر حیث یکسان است؛ برخلاف استنساخ در روش کهن، که تقریباً هیچ نسخه‌ای از تصحیف و تحریف و انواع آسیب‌ها بر کنار نمی‌ماند.
برای صنعت چاپ این امتیاز خاص را هم می‌توان در نظر گرفت که ایران را با فارسی زبانان و سایر دلبستگان به میراث این زبان، در سرزمین‌های دیگر، از اقصای شبه قاره هند و ماوراءالنهر و افغانستان کنونی تا اران و شروان و ماورای قفقاز و آسیای صغیر و حتی مناطق عربی، از نظر فرهنگی در ارتباط قرار می‌داد و تجارت کتاب چاپ سنگی در این دوره، چراغ فرهنگ پارسی را میان دلبستگان روشن و پر فروغ نگاه می‌داشت.
به‌سبب این امتیازات است که شناسایی و فهرست آثار چاپ قدیم و به‌ویژه سنگی، اهمیت تمام دارد و از گذشته‌های دور، فضلای ما، در کنار تهیه و تدارک فهرست از نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های خرد و کلان، به امر فهرست‌نویسی و شناسایی کتابهای چاپ سنگی هم اهتمام خاص نشان می‌داده‌اند و در ثبت و ضبط نشانه‌های موجود بر پیکر این کتاب‌ها تا حدّ توان می‌کوشیدند.
در کتابخانه مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی نیز، از هنگام بنیاد، کتابهای چاپ قدیم و سنگی جایگاه خاصّی داشته و این قبیل آثار موجود در مجموعه‌ها و کتابخانه‌های شخصی اهدایی، بر غنای این کتابخانه معظم از هر جهت افزوده و بدین‌ترتیب، در آن، مجموعه‌ای کم‌نظیر از کتابهای چاپ سنگی فراهم آمده است. هم از این‌رو، تهیه و تدارک متن جامعی از این قبیل آثار در دستور کار کتابخانه مرکز قرار داشته است. علاوه بر آن، فهرست توصیفی شماری آثار چاپ سربی یا حروفی قدیم در این کتابخانه، به صورت پیوست در پایان کتاب آمده است، که به نظر اهل تحقیق خواهد رسید. اینک که این مهم به همّت والای دانشمند کتاب‌شناس، محمدحسین تسبیحی به سرانجام رسیده باید از ایشان سپاسگزار بود که سالیانی با پشتکار مخصوص خود، فهرستی از نسخه‌های چاپ سنگی و سربی قدیم کتابخانه مرکز پدید آوردند.
در تصحیح و تکمیل این فهرست و تهیه فهارس و نمایه‌ها، سهم همکار ارجمند، ملیحه علی‌نژاد از هر جهت چشمگیر و قابل توجه بوده و قدردانی از ایشان، کمترین وظیفه‌ای است که ادا می‌کنیم.
جلد نخستِ «فهرست کتابهای چاپ سنگی و سُربی قدیمِ کتابخانه مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی» در ۹۴۴ صفحه، با شمارگان ۲۰۰ نسخه و به بهای ۶۵۰ هزار تومان نشر یافته است.
