«دره شاهان ایران» در کجا قرار دارد؟/ با کهن‌ترین کتیبه صخره‌ای ایران آشنا شوید

در دل کوه و در میان دره‌ای آکنده از گل‌های هزار رنگ، دژی دیده می‌شود که از زمان‌های دور باستان، پا‌به‌پای تاریخ آمده است و امروز یکی از صد‌ها دژی است که نشان از رویداد‌های بسیاری دارد که بر ایران باستان گذشته است بنای تاریخی که «قلعه قمچقای» می‌نامند و پرتگاهی را که در دامن آن ژرفایی بیم‌آور دارد، «دره شاهان» می‌خوانند.

به گزارش فارس، مگر می‌شود از کردستان نگفت وقتی گوشه گوشه آن دیدنی‌هایی دارد که نمونه‌اش را نمی‌توان در هیچ کجای این جهان هستی بیابی، استانی با جاذبه‌های بکر و زیبا و افسانه‌های شنیدنی...

در دل کوه و در میان دره‌ای آکنده از گل‌های هزار رنگ، دژی دیده می‌شود که از زمان‌های دور باستانی، پا‌به‌پای تاریخ آمده است و امروز یکی از صد‌ها دژی است که نشان از رویداد‌های بسیاری دارد که بر ایران باستان گذشته است بنای تاریخی که «قلعه قمچقای» می‌نامند و پرتگاهی را که در دامن آن ژرفایی بیم‌آور دارد، «دره شاهان» می‌خوانند.

در مسیر قمچقای

شمال شرق شهر بیجار را برای رسیدن به روستای قمچقای از مسیر صعب‌العبور دره به سمت کوه پشت، پرتگاه مخوف، حفره‌های قائم در پیش می‌گیرم بعد از طی ۶۰ کیلومتر به روستا می‌رسم، قلعه‌ای به نام همین روستا (قم‌چقای) در ۵ کیلومتری غرب روستا و بعد از گذر از مسیر تنگه قرار گرفته است، قلعه‌ای با قدمتی بیش از ۶ هزار سال در بالای صخره جلوه‌نمایی می‌کند.

قلعه قمچقای با وسعت ۵ هزار مترمربع در دوره‌های مختلف تاریخی مورد بهره‌برداری و استفاده قرار گرفته است که مهم‌ترین مقطع تاریخی استفاده از آن مربوط به دوره آشوریان و آخرین استفاده از آن به دوره حسن صباح بر می‌گردد.

قلعه قمچقای از جنوب غربی، جنوب شرقی و شرق به پرتگاه‌های دیگری مشرف است و همین موقعیت استراتژیک موجب شده نیازی به ایجاد استحکامات نداشته باشد.

شمال قلعه ارتفاع کمتری دارد و بقایای دیواری عریض و محکم از سنگ لاشه با ملات و برج‌های نیم استوانه در این زاویه بیانگر نگاه ژرف گذشتگان به اهمیت حفظ و تحکم امنیت در قلعه است، بقایای حصار قلعه یادآور دیوار‌های تخت سلیمان است که به دوره ساسانی تعلق دارد.

به غیر از تنگه که عبور از آن کاری نسبتا دشوار است، راه دیگر برای ورود به قلعه وجود دارد، راهی مخفی در دل کوه که در حقیقت از ویژگی‌های متمایز کننده و برجسته قلعه قم‌چقای به حساب می‌آید این بنا را در ردیف بنا‌های تاریخی برجسته دنیا قرار داده است.

در حاشیه شمالی دژ، حفره‏ای سنگی به ابعاد ۲×۳×۵ متر وجود دارد که به زیبایی تمام تراشیده شده است در شمال غربی این حفره، پلکان طویلی وجود دارد که سه دوره سکونت مادها، اشکانیان و ساسانیان را مسلم می‏دارد و بر دیوار‌های تونل شرقی که از سازه‏‌های عصر ماد است، در عصر مغول محراب کوچکی با چهار پلکان ساخته شده که در نوع خود جالب توجه است.

وجود سفال‌هایی مربوط به قرن ۶ و ۷ هجری بار تاریخی این بنا را بیش از پیش نمایان کرده است، قلعه محکمی که استحکام و موقعیت آن نشان می‌دهد که جنگ‌های سختی در منطقه برای تسلط بر این دژ صورت گرفته است.

سنگ‌های تراش خورده قم‌چقای دارای مشخصاتی نیست که بر مبنای آن بتوان زمان ساخت بنای قلعه را به دقت تعیین کرد، با این حال به احتمال قوی می‌توان آن را متعلق به دوره‌های پیش از میلاد مسیح دانست که در دوره‌های ساسانی و اسلامی نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

قمچقای از یک سو به دره‌ای مشرف است که در قدیم به «دره شاهان» شهرت یافته و صخره‌های تیغ‌مانند و هولناک کوهی که قلعه در آن ساخته شده با پرتگاه‌های بلند، بالا رفتن از آن و رسیدن به دژ را بسیار دشوار کرده است.

علاوه بر قلعه قمچقای در دره پادشاهان که به دره هفت آسیاب نیز شناخته می‌شود و مکانی بی‌نظیر با سرگذشت کهن است که سرداران و بزرگان زیادی را در طول تاریخ زندگانی و حیاتش به خود دیده، دو اثر تاریخی دیگر هم وجود دارد آرامگاه محراب علی و بنایی استوانه‌ای شکل و دارای چهار در که هر کدام به سمتی از چهار جهت اصلی باز می‌شود.

قلعه قم‌چقای متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد است و در میان مردمان منطقه به نام قلعه آیتوس مشهور است و حتی داستان‌ها و افسانه‌هایی در مورد آیتوس، سردار قلعه و جنگ‌هایی که وی انجام داده دهان به دهان می‌شود.

وجود گونه‌های کمیاب و نایاب حیوانات وحشی که علاوه بر آثار تاریخی در این منطقه کوهستانی وجود دارد آن را در لیست مناطق حفاظت شده حیات‌وحش کشور قرار داده است.

کتیبه هیراتیک

کتیبه قمچقای در ارتفاع ۱۰ متری کوه به خط هیراتیک نوشته شده است که قدمت آن بنا بر نظر باستان شناسان از الواح سومری بیشتر و مربوط به هزاره چهارم هجری قمری است و با عنایت به در نظر گرفتن این موضوع که اولین واضعان خط، سومریان بوده‌اند تصور می‌شود که قمچقای و کتیبه آن در اصل متعلق به سومریان بوده است.

باستان‌شناسان وجود این تمدن آن هم در حدود هزاره چهارم هجری قمری را موجب ایجاد اعجاب و شگفتی می‌دانند، اما موضوعی که بیش از همه چیز انسان را به تحسین وا می‌دارد، وجود کتیبه مکشوفه با خط نوشته شده نیمه تصویری (هیراتیک) به دست اقوام و ساکنین این قلعه است که گواهی بر فرهنگ و تمدن مترقی این قوم خواهد بود.

کتیبه هیراتیک در قلعه قم‌چقای با چنین مشخصات و قدمت از جمله آثاری بوده که برای اولین بار در مغرب ایران زمین شده است.

نشانه‌هایی بر روی کتیبه هیراتیک وجود دارند که تا اندازه زیادی شبیه نمونه‌های پیشین خط هندسی هستند. برخی از آن‌ها شباهت فراوان و برخی شباهتی اندک دارند. به نظر می‌آید که به خاطر دشواری نگاشتن بر بدنه صخره، تا اندازه‌ای شکل ظاهری نشان‌ها ساده‌تر و انتزاعی‌تر شده است.

از آنجا که تمامی لوحه‌های شانزده‌گانه به سال‌های سده ۲۳ پیش از میلاد منسوب هستند و از سوی دیگر، برای لوحه‌های جیرفت نیز قدمت موقت سده ۲۵ تا سده ۲۱ پیش از میلاد سنجیده شده است؛ می‌توان قدمت سنگ‌نبشته قمچقای را نیز در همین حدود دانست.

با توجه به سبک خط و دیرینگی بیشتر آن، از سنگ‌نبشته «آنوبانی نی» در سرپل ذهاب، می‌توان گفت که گویا سنگ نبشته بر روی کتیبه قمچقای کهن‌ترین کتیبه صخره‌ای شناخته شده در ایران است.

تمامی کتیبه‌هایی که به این خط نوشته شده‌اند، دارای سطر‌هایی از سوی راست به چپ بوده‌اند. اما به نظر می‌آید که سنگ‌نبشته قمچقای از چپ به راست نوشته شده باشد. این نکته از احساسی سرچشمه می‌گیرد که گویا نگاه سطر‌ها نشان‌ها و تراش خطوط به سوی راست است.

روستای قمچقای به دلیل داشتن اقلیمی معتدل، موقعیت طبیعی منحصر به فرد و چشم‏‌انداز زیبای باغ‏‌ها و ارتفاعات در فصول مختلف سال، قلعه باستانی و کتیبه هیراتیک جذابیت‏‌هایی گردشگری فراوانی دارد در مجموع این منطقه با مساحت یک‌هزار و ۷۶۹ هکتار در سال ۱۳۵۴ توسط اداره حفاظت محیط زیست منطقه حفاظت شده و هر ساله میزبان گردشگران زیادی از اقصا نقاط کشور و حتی مهمانان برون مرزی است.