همشهری آنلاین - گروه زندگی: در ماه رمضان، برخی کودکان، به خصوص آنهایی که به سن تکلیف نرسیده‌اند، تمایل دارند که همراه والدین خود روزه بگیرند؛ اما به تبع این موضوع بایدها و نبایدهایی در این زمینه وجود دارد تا کودک با این ماه مبارک انس بگیرد و از انجام مناسک دینی لذت ببرد. در این باره با دکتر «شقایق درویشی» روانشناس کودک گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
نظر شما درباره روزه‌داری کودکان چیست؟
دورهمی‌های خانوادگی در ماه مبارک رمضان، لحظات افطار و سحری این ماه مبارک که خواب را حتی از چشمان کودکان می‌رباید و آنها را هم پا به پای بزرگترها، سر سفره سحری می‌نشاند، روزه گرفتن کله گنجشکی برای نوپاهایی که هنوز به سن تکلیف نرسیده‌اند، این خاطرات برای کمتر کسی ناآشناست. هنوز هم مزه غذاهای سحری که با چشمان نیمه باز برای خوردنشان حتی با چشمان نیمه باز بیدار می‌شدیم در خاطرات شیرین گذشته بیشتر ما، حس می‌شود.
بنابراین روزه‌داری برای کودکان نیز خاطره‌انگیز است، اما تربیت دینی از ظرافت‌های خاصی برخوردار است که والدین و مربیان باید با آگاهی کامل عمل کنند تا خدای ناکرده متربی دچار آسیب نشوند؛ زیرا نوبالغین تجربه و آگاهی کافی برای انجام تکالیف دینی خود ندارند. از سویی دیگر هنوز در حال و هوای کودکی و بلاتکلیفی به سر می‌برند و ممکن است در ابتدای راه بندگی دچار اختلالاتی در عملکردهای دینی خود شوند که با راهکارهایی می‌توان به آنها کمک کرد.
روزه‌داری چه تاثیری روی رشد روحی و روانی کودکان می‌گذارد؟
روزه‌داری کودکان تاثیر بسزایی روی رشد روحی و روانی کودکان می‌گذارد. در واقع وی را از آسیب‌های اجتماعی مانند بزهکاری دور می‌کند. حتی می‌تواند برای مقابله با افسردگی و رساندن آنها به آرامش هم مفید باشد. این ماه فرصت خوبی است، چون والدین می‌توانند روی تربیت دینی کودکان کار کنند و به فرزندانشان آموزش دهند که از نظر دینی چگونه رفتار کنند. حتی فرزندانی که به سن تکلیف هم نرسیدند می‌توانند این آموزش‌ها را به ذهن بسپارند.
وظیفه والدین در قبال فرزندان روزه‌دارشان چیست؟
همانطور که بیان کردم، تربیت دینی ظرافت‌های خاصی دارد که والدین و مربیان باید با آگاهی کامل در این زمینه عمل کنند تا کودکان دچار آسیب نشوند؛ نوبالغین هنوز تجربه کافی در زمینه روزه گرفتن و انجام فریضه‌های دینی ندارند، بنابراین طبیعی است که در ابتدای راه دچار اختلالاتی در عملکردهای دینی خود شوند، اگرچه روزه گرفتن در نگاه بیشتر نوبالغین، جذابیت و هیجان خاصی دارد تا جایی که ممکن است حتی کودکی [که به سن تکلیف نرسیده] نماز نخواند ولی روزه را بگیرد. برای همین والدین هر ساله با ورود به ماه مبارک رمضان گلایه‌هایی درباره چگونگی روزه‌داری فرزندانشان دارند. گلایه‌هایی از این جنس که فرزندم برای سحری بیدار نمی‌شود یا قبل از افطار بی‌تابی می‌کند و مواردی این چنینی.
حتی ممکن است روزه‌خواری پنهانی فرزند نوبالغ، برخی از خانواده‌های متدین را نگران و آشفته کند. دیدن این صحنه برای آنها بسیار نگران کننده و شکننده است تا جایی که شاهد برخوردهای متفاوت و گاهی اشتباه با این کار کودک هستیم.
والدین در چنین مواقعی باید چه برخوردی داشته باشند تا کودکی که میل دارد روزه بگیرد، اما هنوز نمی‌تواند اصول آن را رعایت کند دلزده نشود؟
با توجه به فرمایش امیرالمومنین علیه السلام که فرمودند: با خشم تربیت [ممکن] نیست، آنچه مهم است کنترل خودمان است به طوری که مغلوب خشم خود نشویم و احساسات خود را در راستای خشم و پرخاشگری هزینه کنیم؛ در عوض به ریشه‌یابی مشکل اقدام کنیم.
نخست اینکه گاهی اوقات دلیل این رفتارهای کودکان، حواس‌پرتی و عادت روزهای گذشته آنها برای خوردن و آشامیدن است، گاهی حتی یک بزرگ‌تر را در حال خوردن و آشامیدن دیده‌ایم در حالی‌که او فراموش کرده امروز روزه است. پس این رفتار فقط مختص به افراد کم سن و سال نیست.
دوم آنکه اگر واقعا مطمئن شدیم که کودک تعمدا مشغول روزه‌خواری است، باید از روش‌های پیشگیرانه استفاده کنیم؛ مثلا بهتر است چند روز قبل از ماه مبارک رمضان یا در حین روزه‌خواری کودک، به اتفاق سایر اعضای خانواده جلسه‌ای تشکیل دهیم و در کمال صمیمیت، مسائل مربوط به روزه‌خواری و احکام روزه‌داری را با زبانی قابل فهم برای کودک توضیح دهیم. یعنی به هیچ وجه تنبیه در این زمینه جایز نیست. بلکه توصیه می‌کنیم کودک با گفت‌وگو به دلیل کارش پی ببرد.
کودکان معمولا پرجنب و جوش هستند؛ شاید همین موضوع انرژی آنها را برای روزه گرفتن کم می‌کند؛ راهکار چیست؟
اگر کودک می‌خواهد مثل قبل از ماه مبارک رمضان، جنب و جوش داشته باشد، در این صورت با انجام یک برنامه‌ریزی مناسب، باید زمان فعالیت‌های او را کمتر یا در ساعاتی قرار دهیم که هوا گرم نباشد. با این روش فشار کمتری به او وارد می‌شود. به عنوان نمونه لحظات منتهی به افطار یا بعد از افطار شاید مناسب‌تر باشد.
در کل نوبالغین آستانه تحمل‌شان پایین است، بنابراین باید از هر عاملی که تحمل او را در برابر سختی‌های روزه کاهش می‌دهد پرهیز کرد، مثلا والدین می‌توانند بعد از میل سحری، باقیمانده غذا را از محل دید کودک دور نگه دارند تا کمتر وسوسه شوند.
همچنین می‌توانیم کودکان را در انجام کارهایی نظیر آماده کردن لوازم افطار و سحری شریک کنیم و بهتر است، ساعات خواب و استراحت کودکان را طوری تنظیم کنیم که در زمان سحر بیدار باشند و از برکات آن استفاده کنند. با این کار، از میزان ضعف و گرسنگی کودکان در طول روز می‌کاهیم.
درباره فواید روزه‌داری کودکان از نظر تاثیری که روی خصلت‌های اخلاقی آنها می‌گذارد، بگویید.
روزه گرفتن تنها به معنای گرسنگی کشیدن نیست، بلکه می‌تواند اثرات روحی و روانی نیز داشته باشد. در حالت کلی برای فواید روزه گرفتن در ماه رمضان در کودکان می‌توان گفت که روزه‌داری در کودکان، هرچند به همان شیوه کله گنجشکی‌اش هم اجرا شود، می‌تواند خصلت صبر را در آنها تقویت کند.
مقید کردن کودکان به انجام احکام دینی که توصیه اکید آن از کودکی در دین اسلام شده است، یکی دیگر از مسائل مهم در این زمینه است.
یکی دیگر از فواید روزه‌داری، جنبه تربیتی آن است که در کودکی و نوجوانی می‌تواند انسان‌ها را با بعد اخلاقی تمیز و سالم‌تری به بار آورد. در ماه رمضان، خانواده‌ها می‌توانند از این فرصت ویژه استفاده کنند و آموزه‌ها و اخلاق دینی و صحیح را به کودکان خود بیاموزند. پایه‌ریزی اصول اخلاقی در کودکی بسیار مهم است زیرا تا پایان عمر در ذهنشان می‌ماند. روزه‌داری می‌تواند روح کودک را قوی و غرایز او را تعدیل کند. مسئولیت‌پذیری نیز از دیگر عواملی است که می‌تواند در کودک تقویت شود.
همچنین کار گروهی در کودکان بسیار مهم است و می‌تواند به یکسری از مراحل رشدی کودک کمک کند و او را اجتماعی‌تر بار بیاورد. کارگروهی باعث می‌شود کودک از همان دورانی که سنش بسیار کم است اجتماعی شود؛ در غیر این صورت در دوران بزرگسالی یکسری مشکلات برایش ایجاد می‌شود و توانایی‌هایش را در آینده تحت تاثیر قرار می‌دهد. در واقع روزه گرفتن با گروه و دیگر اعضای خانواده به کودک می‌آموزد که چگونه می‌شود با کمک دیگران زندگی کرد و حتی با استفاده از یکسری از کارها می‌توان به آنها آموخت که باید چیزهایی را که دارند، با دیگران به اشتراک بگذارند تا بتوانند زندگی را برای خود و دیگران آسان‌تر کنند.
و نکته آخر؟
اما یک موضوع بسیار مهم وجود دارد که در کنار فواید روزه گرفتن در ماه رمضان باید به آن توجه کرد. مورد اول آن است که بدانید کودکان در سنین ۹ – ۱۲ و نوجوانان در سن ۱۳ – ۱۸ سالگی، در دوره رشد و نمو خود چه از نظر ذهنی و چه از نظر فعالیت جسمانی قرار گرفته‌اند. به همین دلیل والدین باید توجه داشته باشند که عدم رساندن یک تغذیه مناسب و مواد مغذی به آنها می‌تواند منجر به وارد شدن صدماتی در رشد آنها شود و این یعنی والدین باید حتما مقالات و توصیه‌های مختلفی را از سوی پزشکان و متخصصین تغذیه برای روزه اولی‌ها مطالعه کنند.
والدین باید به این نکته هم توجه کنند که روزه‌داری برای کودکانی که به سن تکلیف نرسیده یا وضعیت جسمانی آنها به حدی نرسیده است که بتوانند آن را تحمل کنند، از نظر شرعی و علمی واجب نیست.
