به گزارش خبرگزاری صدا وسیما برنامه سلام صبح بخیر شبکه سه سیما با حضورحسینی نیا رئیس سازمان فنی و حرفه‌ای کشور و آقای کریمی بیرانوند معاون وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی به موضوع آمار بیکاری در کشور پرداخت.
سوال: آقای کریمی الان آمار بیکاران در کشور چقدر است؟
کریمی: مطابق با آخرین گزارشی که مرکز آمار ارائه داد مربوط به زمستان ۱۴۰۱، این را بگذاریم کنار سه گزارش دیگر، متوسط فصول را که بگیریم نرخ بیکاری کل سال ۱۴۰۱، ۹ درصد می‌شود که کمترین نرخ بیکاری در ۲۰ سال اخیر است.
سوال: این کم شدن حاصل چه بوده است؟
کریمی: این کم شدن طبیعتا بخش قابل توجهی از آن حاصل اقداماتی است که در این دولت صورت گرفت واقعا با همکاری همه دستگاه ها، چون اشتغال موضوعی است که یک دستگاه و دو دستگاه مجری آن نیست ما در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی متولی و هماهنگ کننده هستیم، ولی مجری اشتغال هم بخش‌های دولتی هستند و هم همه بخش‌های خصوصی، اصالتا دولت که اشتغال ایجادنمی کند، دولت بسترسازی میکند و فرآیند‌ها را آماده میکند و قاعد را می‌گذارد و این بخش خصوصی است که می‌آید و اشتغال را ایجاد میکند و بازار کار را رونق می‌بخشد.
سوال: خیلی جالب است برای من سال گذشته ما بیشتری آمار افزایش حقوق کارگر‌ها را داشتیم خیلی‌ها اول سال پیش بینی می‌کردند دیگر کسی کارگر نمیگیرد و کارگاه‌ها تعطیل می‌شود، این که می‌فرمائید در سال ۱۴۰۱ که ما بیشترین افزایش دستمزد را داشتیم به قول خود این‌ها وقتی هرچه گران می‌شود می‌گویند اصلاح قیمت، بیشترین اصلاح قیمت دستمزد کارگر را داشتیم در این سال کمترین آمار بیکاری هم ثبت شده این می‌تواند یک الگو باشد.
کریمی: خبر خوب دیگر این که در کنار کمترین آمار نرخ بیکاری، نرخ تعدیل نیروی کار هم ۸ درصد کاهش پیدا کرد یعنی اخراج نیروی کار، تعدیل در فضای بخش خصوصی اصلا بخش دولتی مدنظر نیست، طبق آمار سامانه جامع روابط کار وزارت کار ۸ درصد کاهش یافت و تعداد بیمه شدگان اجباری جدید سازمان تامین اجتماعی هم افزایش یافت یعنی کارفرمایی که یک فرد را بکارگیری میکند و بیمه میکند این هم افزایش یافت. سال گذشته افزایش حداقل دستمزدی که اتفاق افتاد به خاطر این بود که یک انباشت سال‌های گذشته‌ای وجود داشت و ناچارا دولت باید یک افزایش قابل ملاحظه‌ای می‌داد و الحمدلله اثرات خودش را هم بر بازار کار گذاشت و امسال براساس سیاست‌هایی که سال‌های گذشته انجام شده بود با سه جانبه گرایی که بین دولت و تشکل‌های کارگری و کارفرمایی اتفاق افتاد، چون می‌دانید که تعیین نرخ حداقل دستمزد یک رابطه سه جانبه است و دولت نقش هماهنگ کننده را دارد که امسال این نرخ مصوب شد که فکر میکنم این هم امسال انشاالله ما همین روند خوب را هم در حوزه نرخ تعدیل نیروی کار خواهیم داشت و باز هم به امیدخدا کاهشی خواهد بود و هم نرخ بیکاری منوط به این است که یکسری اتفاقات در طول سال بیفتد که مهمترین آن این است که منابع مالی که دولت در بودجه در نظر گرفته شده با همکاری مجلس اگر آن‌ها واقعا محقق شود، اتفاقاتی که در حوزه مانع زدایی در سال گذشته شروع شد امسال ادامه یابد حتما فکر میکنم امسال هم ما روند کاهشی خواهیم داشت و آینده روشن است، همین مهارتی که امروز راجع به آن صحبت می‌کنیم یکی از موثرترین متغیر‌ها در کاهش نرخ بیکاری است.
سوال: دقیقا روی صحبت من با آقای حسینی نیا می‌شود این که ۹ درصد مخاطبان بالقوه شما البته بقیه هم که شاغل هستند مخاطبان شما هستند، اما از این ۹ درصد چقدرشان مهارت ندارند؟ و چقدر از آن‌ها مدرک تحصیلی دارند؟ چون خیلی از بیکاران ما لیسانس، فوق لیسانس حتی دکتری دارند و بیکار هستند.
حسینی نیا: به هرحال ما دسته بندی‌های مختلفی داریم از مخاطبینی که در سازمان آموزش فنی وحرفه‌ای داریم و یک بخشی همین جوانان فارغ التحصیل دانشگاه‌ها و یا دانشجویان هستند که باید آن‌ها را برای محیط کار آماده کنیم الان جمعیت جوان خیلی خوبی داریم که یک منبع قدرت برای کشور است بیش از ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار دانشجو در کشور داریم، فارغ التحصیلان زیادی هم داریم که توزیع رشته هایشان را هم باید مدنظرقرار دهیم نیمی از این‌ها در علوم انسانی در حال آموزش هستند و بقیه هم در رشته‌های دیگر، طبیعتا لازم است که این‌ها را برای بحث مهارتشان در نظر بگیریم، ما قبلا هم اعلام کردیم هر عزیزی که الان مهارت داشته باشد می‌شود تضمین کرد که ایشان بیکار نمی‌ماند. در وزارت علوم عزیزان دارند تلاش‌های خوبی می‌کنند که هم رشته‌هایی که الان کمتر مورد تقاضای بازار است در آن‌ها تجدیدنظر کنند و هم این که با کمک هم یعنی ما بعنوان سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای و وزارت علوم بتوانیم برای دانشجویان موضوع مهارت را هم دنبال کنیم کار‌های خوبی همکاران ما انجام دادند. ما در دانشگاه‌ها مراکزی را تاسیس کردیم به عنوان مرکز مدیریت مهارت آموزی ومشاوره شغلی دانشجویان که به تی ام سی دردانشگاه‌ها معروف است و تا الان در ۳۰۲ واحد دانشگاهی این مراکز را راه اندازی کردیم و امسال به ۳۵۰ هزار تا انشاالله می‌رسد. دو طرح هم مشخصا داریم یکی برای دانشجویان در حین تحصیل که اسمش را گذاشتیم مهارت آموزی هیبریدی که دانشجویان در حین تحصیل یک مهارتی را هم چه متناسب با رشته تحصیلی چه متناسب با علاقه شان یک مهارت کاملی را یاد بگیرند این خیلی کمک میکند به عزیزان که بعد از فارغ التحصیلی اگر به هر دلیلی هم در راستای رشته شان بتواند مهارت کامل به آن‌ها داده شده باشد و اگر هم رشته شان مورد تقاضای بازار نباشد یک مهارت دومی داشته باشند. برای فارغ التحصیلانی هم که الان در بازار اقبالی برای کار نداشتند با رشته تحصیلی شان، طرحی را به عنوان نخلستان تعریف کردیم که یک دوره مهارت آموزی فشرده است که این عزیزان به مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای مراجعه می‌کنند مخصوصا در رشته‌هایی که بیشتر مورد علاقه عزیزان است در رشته‌های مهارتی جدید که اگر علم و دانش هم داشته باشید بهتر می‌توانید آن کار را دنبال کنید، رشته‌های دانش بنیان بگوییم یا روش‌های جدید فرض کنید مثل هوشمندسازی ساختمان. ما از این دست رشته‌ها زیاد داریم که عزیزان مراجعه کنند به مراکز ما آموزشگاه‌های آزاد ما و یا در کنار کارخانه‌ها ما آمدیم مراکز جوارکارگاهی را راه اندازی کردیم و بین کارگاهی که همه فرصت‌های خوبی است.
سوال: قصه سرباز ماهر هم که است.
حسینی نیا: بله نکته خوبی اشاره فرمودید یک تعداد از عزیزان هم بعد از فارغ التحصیلی سربازی می‌روند ما با کمک عزیزان نیرو‌های مسلح و قرارگاه مرکزی مهارت آموزی کارکنان وظیفه، موضوع مهارت آموزی برای سربازان هم که بخش اعظمی هم فارغ التحصیل دانشگاه هستند جدی گرفتیم همین پارسال بیش از ۱۶۰ هزار نفر از عزیزان را آموزش مهارتی دادیم. برنامه داریم که هر عزیزی که سربازی می‌رود در انتهای خدمت مقدس سربازی به جای یک کارت، دو کارت دریافت کند یک کارت پایان خدمت و یک کارت مهارت آموزی و گواهی نامه مهارتی که بعد از این که این دوره خدمت را تمام کرد وارد دوره جدید خدمت به مردم و سازندگی کشور است وارد شوند این هم برنامه خوبی است که داریم دنبال می‌کنیم امسال هم با یک افزایش ۲۰ درصدی این کار را خواهیم داشت.
سوال: آقای کریمی شما به عنوان کسی که متولی بحث اشتغال در وزارت کار، تعاون ورفاه اجتماعی است، فرصت‌های شغلی که مشاوره می‌شود داد به مردم، یک قسمتی از طریق آموزش مهارت‌ها است، اما احتمالا روش‌های دیگری هم شما دارید چه کار می‌توانیم بکنیم که ان ۹ درصد که فرمودید طبقه بیکار هستند این را بازهم عددش را کمتر کنیم؟
کریمی: ما هدفگذاری مان برای نرخ بیکاری امسال این است که نسبت به سال گذشته حتما کاهشی باشد، در موضوع تعهدات استانی و دستگاهی هم که ابلاغ شده توسط وزارت کار و وزارت کشور هم مبنای محاسبات ما کاهش نرخ بیکاری بوده که این فرآیند انشاالله ادامه دار باشد البته نرخ بیکاری هر یک دهم درصد کاهشش خودش عدد قابل توجهی است و واقعا مثلا در سال ۱۴۰۰ نرخ بیکاری ۹ و دو دهم درصد بود و در سال ۱۴۰۱ شد ۹ درصد، دو دهم درصد کاهش پیدا کرد برای امسال هم هدف گذاری ما همین است، ولی طبق گزارش مرکز آمار، تقریبا ۴۰ درصد بیکاران کشور را فارغ التحصیلان یعنی کسانی که تحصیلات دانشگاهی و دانش آموخته دانشگاه هستند تشکیل می‌دهند این یک بیماری مزمن است مربوط به شاخص نرخ بیکاری در ۳۰-۴۰ سال اخیر همیشه بوده و اتفاقا در این دولت درهر دو سال نرخ بیکاری فارغ التحصیلان کاهشی بوده حتی نسبت به قبل از دوران کرونا، که قبل از دوران کرونا هم نرخ بیکاری زنان، فارغ التحصیلان و مردان همه به نسبت قبل از دوران کرونا هم کاهشی بوده، اما کافی نیست و مسیری طولانی است و باید با برنامه ریزی حتما ما با جدیت پیش برویم، یکی دو نکته عرض کنیم، ما سامانه‌ای در وزارت کار به اسم جستجوی شغل راه اندازی کردیم این سامانه جستجوی شغل برای این است که کسی که یک نیروی کار می‌خواهد یا کسی که دنبال یک کار می‌گردد یعنی هم جانب کارفرما هم جانب کارجو می‌توانند آن جا بروند درخواست‌های خودشان را ثبت کنند از طریق مراکز کاریابی این اتصال بین کارجو و کارفرما اتفاق می‌افتد در همکاری که با سازمان آموزش‌های فنی و حرفه‌ای داشتیم و کمک بزرگی که به ما کردند این سامانه الان این قابلیت را دارد که بگویدفردی که ثبت نام کند خود فرد من چه گواهی‌هایی دارم یا کارفرمایی که می‌خواهد فرد را انتخاب کند ببیند این فردی که انتخاب میکند آیا مثلا گواهی‌های استاندارد شغل مربوطه را دارد؟ اگرکارفرمایی بیاید و یک دانش آموخته دانشگاهی را یک فارغ التحصیل بیکار را اصطلاحا جذب کند حق بیمه سهم کارفرما را دولت پرداخت میکند، اما با همه این مسائل و بسته‌ها و بسته‌های متعدد دیگری که در پارک‌های علم و فناوری است، قانون جهش دانش بنیان که در دولت تصویب شد آن هم همینطور است در آن مشوق‌های زیادی وجود دارد مسئله این است که باز با این حساب ما می‌بینیم که بیکاری فارغ التحصیلان یا نبود مهارت مورد نیاز کارفرمایان در بازار یک مسئله جدی است اولین گام برای این که ما بتوانیم این مسئله را حل کنیم این است که شناسایی کنیم ما در کشورمان اطلاعات بازار کار ثبتی نیست مثلا اگر مرکز آمار به درستی می‌گوید دو و سه دهم میلیون نفر بیکار داریم، آن برآورد میکند و کارش هم برآورد است درست هم است و باید همین کار را انجام دهد، ولی ما نمی‌دانیم این تعداد بیکار کجا هستند و چه کسانی هستند و مهارت دارند یا نه. برای رفع این نقیصه تقریبا یک سال است ما کاری را شروع کردیم به اسم نظام جامع اطلاعات بازار کار که این نظام جماع اطلاعات بازارکار هدفش این است که با دیتا بیس‌های مختلفی که از مراکز آماری مختلف سازمان تامین اجتماعی، بانک مرکزی، سازمان مالیاتی و سازمان فنی و حرفه‌ای می‌گیرد بتواند در مرحله اول ما به این جمع بندی برسیم که جمعیت بیکار ما سطحی مبنا چه کسانی هستند که در خط اول سیاست گذاری باید قرار بگیرند برای حرکت کردن به سمت کاهش نرخ بیکاری شان، این را ما تقریبا حدود یک سال است که شروع کردیم یک کار مفصلی، اصطلاحا ابرپروژه اطلاعاتی است در وزارت کار واقعا همه دستگاه‌ها هم همکاری می‌کنند من فکر میکنم گام اول برای حل مسئله تطبیق یا جورسازی اصطلاحا در بازار کار بین مهارت و بین کارفرما این است که ما بشناسیم طرفین را، این مسئله اطلاعات که عرض میکنم بسیار جدی است. با این طرح‌هایی که آقای حسینی نیا گفتند و با بسته‌های تشویقی که عرض کردم جانب مهارت بایدبرطرف شود از آن طرف ما گام اول در شناسایی را باید با قدرت برداریم. این دولت اگر بتواند انشاالله ما بتوانیم در این دولت ظرف شش ماه آینده این سامانه را راه اندازی کنیم آن جا فکر میکنم یک حرکت ملی در زمینه تطبیق و جورسازی دقیق در بازار کار را طی خواهیم کرد.
سوال: آقای حسینی نیا سازمان فنی و حرفه‌ای مهارت زیادی را آموزش می‌دهد یعنی تنوع آن خیلی زیاد است، چند نمونه از آن سرآمد‌ها را اگربخواهید به بینندگان معرفی کنید که می‌توانند بروند فرا بگیرندو در یک دوره سه تا شش ماهه مهارتی یاد بگیرند که از آن بتوانند پول در بیاورند چه چیز‌هایی را معرفی می‌کنید؟
حسینی نیا: یک تغییر رویکرد جدی را ما در سازمان در دوره جدید داشتیم و آن اینکه از عرضه محوری آموزش‌ها به سمت تقاضا محوری رفتیم یعنی ببینیم تقاضایی که وجود دارد از سمت کارفرمایان مبتنی بر آمایش سرزمینی، چون هر منطقه و هر بخشی از کشور ما یک استعداد‌ها و توانمندی‌ها و نیاز‌هایی دارد که بایدآن را مورد توجه قرار دهیم، این را محور اصلی کار قرار دادیم وارتباط خوبی با بخش صنعت و صنوف گرفتیم که تقاضا را آن‌ها بگویند. نقشه کشی صنعتی و تاسیسات صنعتی ما نیرو می‌خواهیم چند روز پیش یکی از بزرگترین شرکت‌های خودروسازی کشور نامه‌ای به بنده زدند ما ۵ هزار نیرو می‌خواهیم در طول یک سال و در فاز اول ۳۰۰ نفر در این رشته‌ها نیرو می‌خواهیم و تلاش ما این است که به این شکل برویم سراغ جا‌هایی که تقاضا است مبتنی بر آن کار را دنبال کنیم، ما بیش از ۶۵۰۰ استاندارد آموزشی در کشور داریم و داریم آموزش می‌دهیم و ۱۲۳۴ استاندارد جدید هم طراحی کردیم که مربوط به مشاغل دانش بنیان است. یک رویکرد دیگر هم که تغییر دادیم این است که از استاندارد شغل عدول کردیم آمدیم به استاندارد شایستگی، کارفرما به من مراجعه کرده می‌گوید من ۵۰ نفر جوشکار اگزوز می‌خواهم که تولیدکننده اگزوز ماشین است. ما این‌ها را ظرف ۳۰ ساعت به شکل تخصصی آموزش جوشکاری اگزوز دادیم و این‌ها مهارت پیدا کردند و سرکار رفتند یک کار خوبی دیگری که حالت میان بر می‌شود به جای این که یک فرد بیاید مثلا ۵۰۰-۱۰۰۰ ساعت، شش ماه یکسال معطل شود تا شغلی را کامل یاد بگیرد، برخی از شایستگی‌های خودش یک شغل است و ما آمدیم بر این اساس این کار را انجام دادیم لذا هم در آموزشگاه‌های آزاد ما و هم در مراکز دولتی که ما خدمت دوستان هستیم بیش از ۶۴۸ مرکز دولتی ما در سراسر کشور داریم تقریبا هیچ شهرستانی نیست که ما مرکز نداشته باشیم خیلی از شهرستان‌ها حتی دو تا سه تا داریم بسته به جمعیتی که دارند، علاوه بر آن کار‌هایی که کردیم مثل مرکز جوار کارگاهی یک طرح جدیدی را راه اندازی کردیم به نام آموزش در محیط کار واقعی که خیلی طرح جالبی است که تلفیقی است از روش استاد شاگردی که خودمان قبلا داشتیم و روشی که در آلمان دارد کار می‌شود یک مدل بومی به عنوان آموزش در محیط کار واقعی، الان بیش از سه میلیون و ۲۰۰ هزار واحد صنفی در کشور است مطالعاتی که مشترک با اتاق اصناف انجام دادیم نشان می‌دهد بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزارتای این‌ها توانایی این را دارند که وارد این طرح شوند، یک نفر دو نفر و چند نفر متناسب با ظرفیتشان را به عنوان کارآموز بگیرند و روال هم به این شکل است که افراد به ما مراجعه می‌کنند و ثبت نام می‌شوند در دوره آموزشی ما، بخش کوچکی از آموزش که شامل آموزش‌های نظری و عمومی است از ما می‌گیرند یا در قالب کلاس حضوری یا به شکل برخط و یا به شکل بسته‌های آموزشی بعد معرفی می‌شوند به واحد‌هایی که پذیرنده کارآموز است دراین مدتی که لازم است بسته به رشته‌های مختلف فرق میکند تا این فرد در کنار یک استادکار واقعی و در یک محیط واقعی و با انجام کار‌های واقعی خودش استادکار شود آن جا می‌ماند و در این زمان هم به عنوان کارآموز ما از یک سری امتیازاتی بهره مند می‌شود از جمله این که ما همه این‌ها را بیمه حوادث و مصونیت مدنی کردیم ودر مدتی که ما تائید می‌کنیم ایشان کارآموز است از شمول قانون کار و تامین اجتماعی براساس همین قوانین خارج است یعنی دیگر عزیزان کارفرمای ما این دغدغه را ندارند که از تامین اجتماعی این‌ها را جریمه کنند، چون آن زمان ایشان کارآموز تلقی می‌شود و این کمک میکند که بچه‌ها در یک محیط کار واقعی بسته کاملی از مهارت‌ها را یاد بگیرند نه تنها آن مهارت را، فرض کنید فردی مراجعه کرده و در یک کارگاه کابینت سازی فعال شده این خوب صبح می‌آید می‌بیند استادکارش یک ورق ام دی اف را برش زد و تا بعد ازظهر به میز تبدیل کرد، مثلا یک میلیون را تبدیل به چهارمیلیون تومان کرد و انگیزه می‌گیرد که من هم زودتر و هم کامل‌تر یاد بگیرم و در کنارش هم بسته‌ای از مهارت‌های نرم هم یاد می‌گیرد یاد می‌گیرد که چگونه بنگاه داری کند، چگونه مشتری مداری کند، چگونه دخل و خرج داری کند و چگونه با همسایه‌های خودش حسن سلوک داشته باشد.جالب است بدانید که ضریب اشتغال این عزیزان براساس مطالعه‌ای که ما کردیم بیش از ۸۳ درصد است کسانی که در مراکز دولتی خود ما می‌آیند ضریب اشتغالشان ۵۷ درصد برآورد شده و تفاوت زیادی است.
سوال: هر بیکاری که برطرف شود فرقی ندارد که برادر من باشد یا همسایه‌ای باشد یا غریبه، وقتی بیکار از بین برود نفع آن برای همه جامعه است.
حسینی نیا: بله، ما فکر می‌کنیم با مجموعه برنامه‌هایی که عرض کردم یعنی طرح محیط کار واقعی، مراکز جوار کارگاهی، مراکز دولتی، آموزشگاه‌های آزاد، مراکز تی ام سی دانشگاهی و مجموعه آموزش‌هایی که می‌دهیم انشاالله چتر آموزش‌های مهارتی کشوررا کامل کنیم یعنی هیچ عزیزی نباشد که نیاز به مهارت داشته باشد و ما پاسخگویش نباشیم این را کامل در خدمت عزیزان هستیم. بخشی از آن‌هایی که بیکار هستند هم واقعا کسانی هستند که انگیزه کار و این‌ها ندارند حالا در اصطلاح علمی به آن‌ها نیت گفته می‌شود ما ترجمه فارسی کردیم بی شام، یعنی بی شغل، بی انگیزه و بی مهارت و باید خانواده‌ها و فرهنگ سازی باید انجام شود.
سوال: مثلا طرف فوق لیسانی و دکتری در رشته‌ای مثل علوم سیاسی گرفته من دوستان زیادی دارم این گونه هستند که می‌گوییم برو مثلا سرفلان کار طرف می‌گوید من شش سال درس خواندم فوق لیسانس گرفتم که بروم مثلا موبایل تعمیر کنم؟ می‌گویم چه عیبی دارد درآمدش حتی بیشتر از کارشناسی که میخواهی بروی در یک دستگاه دولتی کار کنی
کریمی: شاید یک سری از تحصیلات رشته‌هایی که وجود دارد بازارکارش کمتر از بقیه باشد مثلا همین رشته علوم سیاسی که مثال زدید بازار کارش را من خودم رشته ام علوم سیاسی است بازار کار مربوط به رشته‌های علوم انسانی متفاوت از علوم فنی و علوم پایه است یعنی حق هم دارد کسی که می‌گوید من ۶-۸ سال وقت گذاشتم این مدرک را گرفتم این باید هم در ورودی دقت شود متناسب با نیاز بازار کار. یعنی باید سیستم آموزش عالی ما با نیاز بازار کار تطبیق پیدا کند از آن طرف هم می‌شود متغیر‌های بازار کار را طوری تغییر داد که همین مثلا خروجی‌های بعضی رشته‌های خاص علوم انسانی مثلا فلسفه یا الهیات که خیلی معروف هستند یا مثل جغرافیا این‌ها را می‌شود یک تغییراتی در کسب و کار‌های کشور داد قاعده گذاری‌هایی کرد گاهی بازار به سمتی می‌رود که اتفاقا ما ممکن است مثلا به تحلیلگر سیاسی احتیاج داشته باشیم فرض کنید رقابت‌های سیاسی در کشورما در انتخابات و این ها، چقدر از تحلیلگر‌های سیاسی استفاده می‌کنند؟ الان تقریبا هیچ، می‌شود بازار آن‌ها را و حق هم باید داد به کسانی که تحصیل کردند علاقه داشته یک رشته خاص را تحصیل کند.
سوال: انشاالله که با همان بحث داده‌ها این درست شود و یک تناسب درستی داشته باشد نمیگوییم هر کسی که دانشگاه رفت لزوما دانشگاه به درد نمی‌خورد نه، یک موازنه دو طرفه است یعنی هم باید فرد یک مهارتی داشته باشد و هم دستگاه‌های لازم باید برنامه ریزی‌ها را انجام دهند.
کریمی: مهارت داشتن ربطی به رشته تحصیلی ندارد همه افراد می‌توانند یک مهارت داشته باشند اصلا هم ضرورتی ندارد حتما متناسب با آن رشته تحصیلی باشد.
