یونس یونسیان*؛ هدف این نوشتار، باز کردن مسیر و جبهه‌ای تازه در نگاه به گذشته و مفهوم نوستالژیا و خاطره در جامعه ایرانی می‌باشد. از آن جا که کلیدواژه گذشته بخش قابل توجهی را در بیانات رهبری نظام به خود اختصاص داده است، جا دارد تحلیل و تبیینی از شیوه‌های نگاه به گذشته را در منظومه فکری رهبری مورد بازبینی و بازخوانی قرار داد.
برای این منظور، بخش‌هایی از جملات و اشارات رهبری با محور مفهوم گذشته را مورد اشاره قرار خواهیم داد. در این بیانات از گذشته به عنوان امری چند وجهی یاد شده است که ابعاد متفاوتی دارد، اهمیت شناخت گذشته و ارتباط گذشته هر ملت با حقیقت و ابعاد روانکاوانه و شناختی، نقش گذشته به مثابه پلکان پیشرفت، نقش گذشته به عنوان مکانیسمی در برابر فراموشی جمعی هویت‌ها و آرمان ها، و ارتباط گذشته و هویت، نقش گذشته در تولید گفتمان‌های بینانسلی و اهمیت گذشته به عنوان ذخیره یک ملت از اصلی‌ترین وجوه تراش خورده سنگ عقیق گذشته در مسیر فکری رهبری نظام هستند. بخشی از بیانات مقام معظم رهبری را با محور مفاهیم گذشته مرور می‌کنیم:
برای برداشتن گام‌های استوار در آینده، باید گذشته را درست شناخت و از تجربه‌ها درس گرفت؛ اگر از این راهبرد غفلت شود، دروغ‌ها به جای حقیقت خواهند نشست و آینده مورد تهدید‌های ناشناخته قرار خواهد گرفت. (بیانیه گام دوم انقلاب خطاب به ملت ایران)
در گذشته نباید متوقف ماند؛ همیشه گذشته پلکانی است برای پیشرفت ملت‌ها به سمت آینده‌های روشن. همچنین گذشته‌ها را مطلقاً نباید از یاد برد؛ همیشه باید گذشته‌ها را زنده نگه‌داشت. یک عده از بدخواهان ملت ایران و اسلام سعی میکنند گذشته‌های پُرافتخار این ملت را به بوته‌ی فراموشی بسپرند؛ سعی میکنند مردم را از گذشته‌ی پُرافتخار خودشان جدا کنند؛ این خیانت است. (بیانات در دیدار جمعی از ایثارگران و خانواده‌های شهدا)
هویّت‌زدایی یعنی این: مبانی اندیشه‌ای و رویکرد‌های تاریخی و ملّی یک کشور تحقیر بشود، گذشته‌ی یک کشور تحقیر بشود، گذشته‌ی انقلاب تحقیر بشود، کار‌های بزرگی که انجام گرفته کوچک‌نمایی بشود؛ و البتّه عیوبی وجود دارد و این عیوب هم ده برابر بزرگ‌نمایی بشود (بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان)
یک حالت ناباوری در همه‌ی نسل امروز و نسل قبل، نسبت به گذشته‌ی ایران وجود دارد؛ علتش هم این است که تمدن غرب و این تکنولوژی پُرسروصدا، آن‌چنان آمده فضا را پُر کرده، که حتّی کسی جرأت نمیکند به شجره‌نامه‌ی خودش نگاه کند. ببینید چه تدبیری میتوان اندیشید که کیفیت بیان و القاء شما در هریک از این برنامه‌ها طوری باشد که بتوانید این گذشته‌ی علمی را به یاد نسل جدید بیاورید. در پیشرفت علمی ما، واقعاً این یادآوری اثر دارد. این نسل اگر بداند که استعداد و گذشته‌ی آن‌چنانی دارد، یکطور به آینده خواهد نگریست. (بیانات در دیدار اعضای گروه دانش صدای جمهوری اسلامی ایران)
دشمن دست بر نمیدارد؛ تا انقلاب را یا تحریف کنند یا به دست فراموشى بسپرند و کارى کنند که ملّت حرکت خود، سابقه‌ى خود و کار بزرگى را که کرده است فراموش کند، دچار نسیان و غفلت بشود؛ کسى که گذشته‌ى افتخارآمیز خود را نمی داند، نمیتواند در آینده هم حوادث افتخارآمیز براى خودش درست کند، این تلاش را دشمنان دارند میکنند. (بیانات در دیدار مردم قم)
ذخایر گذشته، همین حوادث است. هیچ ملت رشید و خردمندی نباید گذشته خود را که مجموعه‌ای از حوادث است، فراموش کند و ملتی اگر رشید و خردمند باشد، فراموش هم نخواهد کرد؛ لذا آن کسانی که در دوره‌ای از تاریخ قبل از زمان ما سعی کردند ملت‌ها را تصرّف کنند و سرنوشت آن‌ها را به‌دست گیرند، یکی از کارهایشان قطع رابطه این ملت‌ها با گذشته‌شان بود. (بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان سپاه)
با توجه به اهمیت بینارشته‌ای و ملی موضوع در بیانات رهبری، میتوان کلیدواژه "گذشته" را با مفاهیمی نظیر گام‌های استوار در آینده، زنده نگاه داشتن گذشته، هویت سازی، گذشته افتخار آمیز، ذخایر گذشته و سرنوشت یک ملت در منظومه گفتمانی رهبری ردیابی و رصد کرد.
اهمیت نقش نوستالژی در تحقق جامعه ایرانی توسعه یافته، متناسب با مقتضیات فرهنگی، شناخت جغرافیای پیوستگی مردم و حکوممت و موارد ابلاغ شده در سیاست‌های کلی نظام
تقویت هویت ملی جوانان متناسب با آرمان‌های انقلاب اسلامی، آمایش سرزمینی با اصل وحدت و یکپارچگی سرزمین، حفظ هویت اسلامی، ایرانی و حراست از میراث فرهنگی، هویت بخشی به سیمای شهر و روستا، بازآفرینی و روزآمدسازی معماری ایرانی اسلامی
شامل آرمان بزرگ ایجاد تمدن نوین اسلامی، به اوج رسانیدن مشارکت مردمی، شناخت مختصات نسلی و جامعه پردازی، اهمیت شناخت دقیق گذشته برای برداشتن گام‌های استوار در آینده، شناخت مولفه‌های هر نسل جوان به تفکیک به عنوان محور تحقق نظام پیشرفته‌ی اسلامی و نقش بنیادین سبک زندگی
شامل زیست بوم ایرانی، بسترسازی برای استقرار متعادل جمعیت و توازن منطقه‌ای در پهنۀ سرزمین بر مبنای آمایش ملی و تخصیص امکانات و تسهیل و تشویق سرمایه‌گذاری در بخش‌های اقتصادی و فرهنگی، توسعه علوم بین‌رشته‌ای و مطالعات و پژوهش‌های چند رشته‌ای، گسترش قطب‌های گردشگری طبیعی، فرهنگی، مذهبی و سلامت با محوریت مناطق و مراکز هویت‌ساز، توجه به مقتضیات اجتماعی و اقلیمی و میراث فرهنگی ایران
بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی در حقیقت یک تبیین جامع و دقیق است از آنچه رهبر معظم انقلاب تحت عنوان نظریه‌ی نظام انقلابی از آن یاد میکنند. در منظومه فکری این بیانیه همچنین الزامات و ضرورت‌های تحقق این نظریه را به نسل جوانی یادآور شده‌اند که قرار است در گام دوم انقلاب زیر بار این مسئولیت بزرگ بروند.
اهمیت مفهوم نوستالژیا در بیانات مقام معظم رهبری مد ظله العالی را میتوان در چند محور مورد ارزیابی قرار داد، که شامل موارد زیر می‌باشد: راهبرد‌های ارایه شده در سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ که بیان کننده اهمیت نقش نوستالژی در تحقق جامعه ایرانی توسعه یافته، متناسب با مقتضیات فرهنگی، شناخت جغرافیای پیوستگی مردم و حکومت می‌باشد.
موارد ابلاغ شده در سیاست‌های کلی نظام شامل موارد زیر می‌باشد: تقویت هویت ملی جوانان متناسب با آرمان‌های انقلاب اسلامی، آمایش سرزمینی با اصل وحدت و یکپارچگی سرزمین، حفظ هویت اسلامی، ایرانی و حراست از میراث فرهنگی، هویت بخشی به سیمای شهر و روستا، بازآفرینی و روزآمدسازی معماری ایرانی اسلامی. سرفصل‌های تاکید شده در بیانیه گام دوم انقلاب شامل آرمان بزرگ ایجاد تمدن نوین اسلامی، به اوج رسانیدن مشارکت مردمی، شناخت مختصات نسلی و جامعه پردازی، اهمیت شناخت دقیق گذشته برای برداشتن گام‌های استوار در آینده، شناخت مولفه‌های هر نسل جوان به تفکیک به عنوان محور تحقق نظام پیشرفته‌ی اسلامی و نقش بنیادین سبک زندگی.
محور‌های تاکید شده در متن الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت شامل زیست بوم ایرانی، بسترسازی برای استقرار متعادل جمعیت و توازن منطقه‌ای در پهنۀ سرزمین بر مبنای آمایش ملی و تخصیص امکانات و تسهیل و تشویق سرمایه‌گذاری در بخش‌های اقتصادی و فرهنگی، توسعه علوم بین‌رشته‌ای و مطالعات و پژوهش‌های چند رشته‌ای، گسترش قطب‌های گردشگری طبیعی، فرهنگی، مذهبی و سلامت با محوریت مناطق و مراکز هویت‌ساز، توجه به مقتضیات اجتماعی و اقلیمی و میراث فرهنگی ایران.
در پژوهش‌های علوم اجتماعی، با نوستالژیا به عنوان چیزی از جنس خاطره بازی و تکرار معناباخته خاطرات و عکس‌های سیاه و سفید و غم گذشته خوردن مواجه نمی‌گردیم، نوستالژیا در شکل و بافت تازه اش در جامعه مدرن و مبتنی بر شبکه‌های اجتماعی یعنی خواندن و شرح فلسفی هر تصویر و محتوای نوستالژیک روی خطوط "در زمانی" و "همزمانی"، یعنی فرار از تعلق خاطر وسواس گونه به گذشته و حرکت در مسیر کسب تعریف و انرژی برای جهش به سمت امر نو، امر نوین و امری که در حال آمدن است.
نوستالژیا یعنی حفظ ردپا‌ها و نشانه‌شناسی دقیق خاطرات و گذشته‌های متفاوت، نوستالژیا حفظ گذشته و باز نمودن راه برای امر نو و آینده است. هر نسلی، نوستالژی‌های خود را دارد، ایرانیان به شدت از شکاف‌های بینانسلی رنج می‌برند و به هیچ رو نقشه دموگرافیک و ویژگی‌های نسلی برای طبقه‌های نسلی متولدین دهه‌های بیست، سی، چهل، پنجاه، شصت، هفتاد و هشتاد وجود ندارد.
هر دهه‌ای در نهایت ویژگی‌ها و نوستالژیا‌های منحصر به فردی دارد که آن را از طبقه‌های دیگر متمایز کرده و همزمان خصلت‌ها و خاطرات مشترک و پیوند‌هایی با نسل‌های قبل و بعد خود دارد که به دلیل دیده نشدن و اهمیت ندادن به مرور کمرنگ شده و رنگ باخته است. این موج‌های نوستالژی گاه تحت تاثیر شرایط فرهنگی و سیاسی، فربه می‌شوند و موج‌هایی گذرا هستند. میتوان نوستالژیا را مفهومی دانست که در مسیر بازیابی، بازآفرینی یا بازسازی هویت گام برمی‌دارد.
هویت انسان انعکاس چیزی است که قبلا برایش اتفاق افتاده است. پل ریکور در کتاب "خاطره، تاریخ و فراموشی" به خوبی نشان می‌دهد که چگونه خاطرات در شکل‌گیری هویت نقش مهمی را ایفا میکنند. بر همین اساس میتوان گفت هویت افراد نیز به شکل‌های گوناگون براساس ساختار‌ها و جهت گیری‌های مفهوم نوستالژیا ساخته خواهد شد.
نوستالژی، بخش جدایی‌ناپذیر ادبیات دفاع مقدّس است. نوستالژی در شعر، از نوع فردی و مربوط به مسائل زندگی خصوصی نیست. حسرت شاعر جنگ، حسرت جامعه‌ی او است. اگر از دل‌تنگی برای رسیدن به شهادت می‌سراید، حرف شخصی او نیست، با توجّه به مقتضیات آن روزگار، آرزوی شاعر، حرف دل جمع کثیری از مردم به ویژه جوانان پرشور و انقلابی بوده است که برای رفتن به جبهه و رسیدن به مقام رفیع شهادت از یکدیگر پیشی می‌گرفتند.
نوستالژی‌هایی نظیر حاج قاسم سلیمانی، عکس شهید امیرحاج امینی، داستان شهید حسین فهمیده، رزمندگان در حال دویدن در پس زمینه جبهه جنگ و آتش، غواص‌های داخل کارون، بیسیم چی‌ها و مواردی از این دست هستند. جنگ تحمیلی را با زخم هایش باید روایت کرد، همان طور که آن‌های که در جنگ شریک بودند، از آن زخم خوردند و خاطره‌ای برای تعریف کردن دارند، باید خاطره‌های هر حوزه‌ای را نیز تنها به دست و قلم کسانی سپرد که راوی صادق این زخم ها، یاد‌ها و یادگار‌ها باشند.
*دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه تهران
