کاشان کهن‌ترین شهر زنده جهان است و خانه‌های کاشان، قله‌های معماری خانه در ایران هستند و بافت شهری کاشان از با ارزش‌ترین و پیچیده‌ترین نوع معماری بافت در جهان است.
شما در جنوب غربی کاشان هستید و از پارکی که روزی خندق قلعه بوده است، قدم زنان می‌گذرید تا به باروی آن برسید و جلال قلعه جلالی را به چشم خود ببینید. جالب است که شهر هنوز هم همین جا تمام می‌شود و هزار سال است که شهر از طرف جنوب رشدی نداشته است؛ فقط قسمتی از دیوار قدیمی شهر متعلق به دوران سلطان ملکشاه سلجوقی باقی مانده. این برج در طول تاریخ با هجوم اقوام مختلف بار‌ها تخریب و مرمت شده است. در کنار بارو، بنای مخروطی شکل و عجیبی به چشم می‌خورد. این بنا از اجداد یخچال‌های امروزی است و یخ اهالی شهررا در تابستان‌های جانسوز تامین می‌کرده است.
در نزدیکی قلعه جلالی و در کوی سلطان امیر احمد، به خانه‌ای می‌روید که یک قرن و سه دهه پیش، ساخت آن، شرط موافقت با ازدواج عروس خاندان بروجردی بوده؛ شرطی که طبق کتیبه سردر خانه، ١٥٠بنا و گچکار و آینه‌کار به مدت ١٨ سال سرگرم بنا کردنش بودند. «حاج سید جعفر نطنزی» که بعد‌ها به بروجردی معروف شد، از تاجران بزرگ کاشان بود که علاقه و توجه‌اش به بنای این خانه با تمام خصوصیات ممتاز معماری ایرانی، آن را در ردیف بهترین خانه‌های دو قرن اخیر قرار داده است. از در که داخل شوید، حیاطی بزرگ با حوضی طویل روبه‌روی شماست که مشخصه تمام خانه‌های ایرانی است.
دورتادور حیاط، ایوان‌ها و اتاق‌های بسیاری است. در شرق، ایوان بلند سقف‌داری که گنبدش با مقرنس‌کاری و گچبری‌های ظریف تزئین شده، چشمتان را می‌نوازد و تصاویر شاهان قاجاری روی دیوارهانقش بسته و نورگیر‌ها و بادگیرهایش از آثار برجسته است.
از خانه بروجردی به سمت گلدسته فیروزه‌ای و گنبد ارگ سلطان امیر احمد - یکی از نوادگان امام جواد - می‌روید و بعد از گذر از صحن زیارتگاه، داخل کوچه‌ای بن بست می‌شوید که به خانه طباطبایی منتهی می‌شود. معمار معروف کاشان، استاد «علی مریم»، ۱۴۰ سال پیش، ده سال از عمر خود را برای ساخت این بنای منحصر به‌فرد برای حاج سید جعفرطباطبایی - تاجر بزرگ فرش - گذاشت. این خانه، شاهکار گچبری است و سرداب‌ها و چهار حیاط متنوعش حتما شما را متحیر خواهدکرد. شیشه‌های رنگی ارسی‌هایش، رقص نور را به زیبایی وارد شاه نشین تابستانی‌اش می‌کند و پیچ‌وخم راهرو‌های تو در توی اندرونی و بیرونی، نگاه مستقیم شما را می‌شکند.
از خانه طباطبایی با چشمی پر از نور و گل‌های گچی بیرون می‌آیید و بعد از خوردن نوشابه‌ای در بقالی سر کوچه، به سمت یکی از برترین آثار معماری ایرانی می‌روید. خانه عباسیان با معماری پیچیده و غریبش نامزد دریافت جایزه زیباترین خانه ایرانی- اسلامی است. معماری این خانه تاریخی مانند بسیاری از خانه‌های تاریخی به سبک «گودال باغچه» است؛ یعنی اینکه بنا پایین‌تر از سطح کوچه قرار دارد تا دسترسی به آب قنات که در حوضخانه زیبایش می‌چرخد، آسان باشد. از خانه عباسیان در می‌آیید و به حمام سلطان امیراحمد نه برای حمام کردن بلکه برای دیدن زیبایی‌ها و سلامت روان، سرازیرمی‌شوید.
بعد از حمام و از کوی کنار حمام به سمت خیابان علوی می‌روید. نماسازی و ورودی زیبا خبر از خانه قدیمی دیگری می‌دهد؛ خانه عامری بزرگ‌ترین و زیباترین خانه ایران است. یکی از حیاط‌های خانه حدود ۳۰ سال پیش در خیابان‌کشی از بین رفته بود که توسط استاد حلی در سال ۱۳۷۰ از نو احیا شد و این بار خیابان، کمر خود را جلوی معماری باشکوه این خانه خم کرد. این خانه به ابراهیم خلیل‌خان عامری - حاکم ناحیه کاشان - تعلق داشته و زیبایی ایوان‌ها و حوضخانه‌ها و حمام اختصاصی‌اش قابل وصف نیست. هفت حیاط بزرگ و باغچه‌های سرسبز آن، شکوه یکی از قدیمی‌ترین خانه‌های کاشان را به نمایش می‌گذارد که از دوره زندیه پابرجاست.
از خانه عامری بیرون می‌آیید و به سمت کوچه کوشک صفی می‌چرخید. بعد از گذر از کنار خانه‌های زیبای تاریخی، در محله کوشک صفی به سمت کارخانه شعربافی محتشمیان می‌روید. هنوز هفت کارخانه شعربافی سنتی در کاشان وجود دارد که در هر کدام از آن‌ها دو یا سه پیر مرد مشغول بافت پارچه‌های ابریشمی هستند. صنعت ابریشم بافی از دوره سلجوقی در کاشان رواج داشته و به استناد کتب تاریخی، در دوره صفوی، ۴۰۰ کارگاه مخمل‌بافی در کاشان بوده است. بعد از گذر از محله کوشک صفی، از کنار بزرگ‌ترین آب انبار کاشان رد می‌شوید؛ آب‌انبار عبدالرزاق‌خان - حاکم کاشان - که حمام خان در بازار هم به دستور او حدود ۲۷۰ سال پیش بنا شده است.
در کنار بزرگ‌ترین آب انبار ثبت شده کاشان، به نقلی‌ترین خانه تاریخی کاشان می‌رسید که به «حاجی نقلی» تعلق داشته و توسط زوجی با سلیقه و خوش‌فکر پس از مرمت به اقامتگاه مسافران تبدیل شده است. این خانه نقلی برای اقامت کاملا سنتی و خوردن غذای بومی، تنها جای کاشان است. غذا‌های محلی کاشان مانند گوشت و لوبیا پلو شوید، قیمه ریزه، کشک بادمجان، کله‌جوش و خاگینه و آبدوغ خیار در ظرف‌های سفالی همراه با شربت‌های بیدمشک و کاسنی، در این خانه منتظر تشنگان و گرسنگان سنت است. در این خانه، لباس با الیاف طبیعی، پارچه شعر بافی و گیوه را هم می‌توانید از اکبر آقا رضوانیان بخرید.
از خانه نقلی که در آمدید، گنبد بی‌نظیر آقا بزرگ جلوی چشمتان است. از کوچه باریک پشت مسجد به سمت در ورودی می‌روید که از همان ابتدای ورودتان، شکوه و هیبتش را به رخ می‌کشد. تمام در وروی مسجد میخکوب است و به تعداد آیات قرآن در آن میخ وجود دارد. وقتی محمدشاه در راه سفر به اصفهان وارد کاشان شد، با ملا محمد نراقی معروف به «آقا بزرگ» - مجتهد بزرگ شهر - دیدار و به حاکم شهر دستور ساخت مسجد و مدرسه‌ای را داد که محل درس و بحث آقا باشد.
این مسجد که تنها مسجد پنج طبقه جهان است، گنبد و بارگاه باشکوهی دارد که فنون معماری آن کار استاد شعبانعلی پشت مشهدی است. صحن وسیع و باغچه‌بندی و حجره‌های آن از بهترین فضا‌های مدرسه‌ای زمان است. در یکی از حجره‌های مسجد مقبره خاندان معتبر و فرهنگی نراقی است.
از این مجسمه آجری عظیم بیرون می‌زنید و به سمت خیابان فاضل نراقی راه می‌افتید و بی‌توجه به هیاهوی خیابان، مستقیم به آن سوی خیابان رفته و دوباره به داخل سنت فرو می‌روید. فقط به اندازه عرض یک خیابان از زیبایی و آرامش جدا افتادید، ولی باز مادربزرگ ایرانی‌تان شما را به آغوش می‌کشد. از یک ساباط (کوچه سقف‌دار) زیبا می‌گذرید تا به خانه تاریخی احسان می‌رسید.
اینجا تنها هتل سنتی کاشان است با پرسنلی مهربان و خودمانی. برای خودتان می‌توانید چای بریزید و استراحتی هم در کنار درختان انار و حوض زیبایش بکنید. اینجا موزه دائمی آثار منوچهر شیبانی برای هنردوستان دایر است. اگر قصد ماندن دارید همین‌جا بار سفر را زمین بگذارید. با یک شب اقامت در این خانه تجربه‌ای متفاوت و خاطره‌ای به یاد ماندنی از کاشان نصیبتان می‌شود.
دیگر پس از چای و گپی با آقای ساطع - مدیر خانه احسان - کمی طعم کاشان را گرفته‌اید. بیرون آمده و به چپ بپیچید تا به راسته بازار برسید؛ بازاری که به گواه سیاحان یکی از با شکوه‌ترین بازار‌های زمان خود بوده است و روی بازار دیگری بنا شده است که در زلزله ۱۱۹۲قمری تخریب شده. خود این بازار هم قسمتی از بازار قدیمی است که از حوالی میدان کمال‌المک آغاز می‌شود و تا دروازه دولت ادامه دارد. بازار موزه‌ای از زیبایی‌های معماری - شامل بازارچه، گذر، مساجد، کاروانسرا‌ها و تیمچه‌های متعدد - است؛ مانند مسجد و مدرسه سلطانی کاشان و تیمچه امین‌الدوله که از شگفتی‌های جهان است و بدون زیارت آن انگار دست خالی باز گشته‌اید. بازار با انواع صنایع دستی، مانند قالی و ظروف مسی و خوردنی‌های خوشبو و خوشمزه مانند گلاب، عرقیجات، کلوچه سنتی و پشمک در انتظار خالی کردن جیب و پر کردن کوله و کیف شماست.
احتمالا دیگر نه پولی و نه توانی برای ادامه بازار دارید. پیشنهاد ما این است که بعد از دیدن حمام خان به سمت بازارچه صباغ بروید و از بازار بیرون بیایید. بعد از گذر از کنار آب انبار دایر صباغ و آب انبار متروک حکیم هارون به خیابان محتشم می‌رسید. کاشان شهر آب انبارهاست. حدود ۱۵۰ آب انبار قدیمی در کاشان باقی مانده که چند تایی از آن‌ها مانند آب انبار صباغ هنوز به آبرسانی مشغولند. خیابان محتشم را ادامه دهید تا به حلوا و بستنی سنتی شکرریز برسید. اگر هنوز در جیبتان کمی پول دارید؛ حلوا و ارده شیره کاشان بهترین سوغاتی‌ای است که می‌توانید به شهرتان ببرید.
بعد از خرید حلوا و ارده و در حال خوردن بستنی پر از خامه شکرریز به سمت کوچه روبه‌رویتان بروید و بعد از گذر از کوچه مسقفی که به آن ساباط صاحب می‌گویند و کوچه رنگرزها، سراغ خانه منوچهری را بگیرید و از در پشتی آن وارد عمارت شوید. این خانه از معدود خانه‌های آب‌انباردار است. خوشبختانه احیای آن مانند خانه‌های عباسیان و طباطبایی فقط در معماری باقی نمانده و کارگاه‌های سنتی زری‌بافی، مخمل‌بافی، زرگری، گالری، رستوران و سوئیت هم دارد.
صد‌ها خانه در حال نابودی کاشان، با مرمت می‌تواند به عنوان مهمانسرا احیا شود. از در اصلی خانه بیرون بیایید و به سمت گذر میرنشانه و کوچه محتشم و بعد به زیارت محتشم کاشانی و منار کج زین‌الدین بروید. می‌توانید از قبل در پای منار با دوستان خود برای باز گشت قرار بگذارید. منار ۸۰۰ ساله با اینکه نیمی از آن ریخته هنوز بلندترین بنای کاشان است.
منبع: سرزمین من
