آب رودخانۀ ارس به‌ویژه در محدودۀ سد «خداآفرین» و دشت مغان، علاوه‌بر آلودگی به مواد پرتوزا، به فلزات سنگین و سمی مانند سرب و ترکیباتش، آرسنیک، ترکیبات آلومینیوم، نیکل، مس، آهن، منگنز و ۵۳ آلایندۀ دیگر نیز آلوده است. منشأ اکثر این آلاینده‌ها نیز کشور ارمنستان است.
خبرنگاران «پیام ما» در پیگیری موضوع آلودگی آب رودخانۀ ارس، ۱۱ مطالعه که از سوی نهادهای رسمی و دانشگاهی کشور و طی سال‌های ۱۳۹۹ تا زمستان ۱۴۰۱ انجام شده را بررسی کرده‌اند و این نتایج و آنچه در متن گزارش می‌خوانید حاصل همین بررسی‌هاست.
سد خداآفرین روی رودخانه ارس در دشت مغان
اگرچه تاکنون خبرهای متعدد مبنی‌بر آلودگی آب ارس با مواد پرتوزا و فلزات سنگین منتشر شده است، اما کمتر اظهارنظری رسمی و دولتی دربارۀ میزان این آلودگی‌ها به چشم می‌خورد. بااین‌حال، مطالعات زیادی در ایران وجود دارد که براساس نمونه‌گیری‌های متعدد، حجم بالای آلاینده‌ها در مبادی ورودی آب به ایران را تأیید و منشأ آلودگی را ارمنستان معرفی کرده‌اند.
یکی از این مقالات، «تأثیرات آلودگی رودخانۀ مرزی ارس توسط کشورهای ارمنستان و آذربایجان بر امنیت و منافع جمهوری اسلامی ایران» است که زمستان ۱۴۰۱ در مجلۀ «پژوهش‌نامۀ مطالعات مرزی» منتشر شده است.
این گزارش که توسط اعضای گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه «شهید بهشتی» و گروه «ژئوپلیتیک» دانشگاه «عالی دفاع ملی» تهیه شده است، به صراحت می‌گوید: «بررسی‌ها و آزمایش‌های انجام‌شده حاکی از ورود پساب‌ها و آلاینده‌های صنعتی و معدنی بسیار مضر در رودخانۀ ارس است.»
این گزارش تأکید می‌کند: «تحقیقات در حوزۀ استفاده از این آب آلوده در مناطق حاشیۀ مرزی رودخانه، نشانگر وقوع خسارت جبران‌ناپذیر در حوزۀ انسانی و محیط زیستی برای سه استان اردبیل، آذربایجان‌شرقی و غربی است که با تولید بحران‌های دامنه‌دار در این مناطق در ابعاد مختلف، امنیت ملی کشور را در آیندۀ نزدیک از این منظر با مخاطرۀ جدی مواجه می‌کند.»
بخش دیگری از این گزارش بیان می‌کند که در سالیان گذشته و با بی‌توجهی مسئولانِ کشور ارمنستان، ارس به‌وسیلۀ پساب‌های «صنعتی»، «معدنی» و «رادیواکتیو» مورد آلودگی بسیار خطرناکی قرار گرفته است: «این نوع آلودگی که درنهایت منجر به آلودگی آب آشامیدنی و آب بخش کشاورزی منطقه بزرگی از ایران می‌شود، با بروز انواع بیماری‌ها، بخش بزرگی از جامعۀ انسانی و زیستی کشور را با مخاطرۀ مواجه کرده است و با به چالش کشیدن امنیت انسانی و غذایی، ابتدا امنیت بخشی از کشور و درنهایت امنیت ملی کشور ایران را با خطر جدی مواجه می‌کند.»
اما آنچه مهمترین بخش این گزارش به نظر می‌رسد، بیان این نکته در مورد دو نیروگاه «متسامور» یک و دو است که در مجموع، سالانه ۲۸۸ تُن «اورانیوم» مصرف می‌کنند: «فاضلاب نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان بدون هیچ‌گونه تصفیه در جنوب ساداراک در موقعیت جغرافیایی عرض شمالی ۷۲۸.۳۹۳۷ و طول شرقی ۵۵۶.۴۴۴۸ وارد ارس می‌شود.»
بر اساس این گزارش که جدی‌ترین سند بررسی آلاینده‌های رادیواکتیو ارس به شمار می‌رود، آمده است: «در کشور ارمنستان شهرهای صنعتی «مگری»؛ «آگاراک»، «نیو وادی» و «شوانیدزور» با صنایع معلوم و آلودگی‌های آشکار و پنهان که گاهی با حجم بالایی از کف رودخانه ارس یا تعبیه شده در مکان‌های کمتر قابل دید حتی توسط مرزبانی، وارد رودخانه ارس می‌شوند، تا کیلومترها ساختار بیولوژیکی آن را برهم ریخته‌اند.
نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه هسته‌ای و قدیمی و غیراستاندارد مذکور به رود ارس، به علت کهنگی قطعات و احتمال خطر آفرینی فراوان جانی و محیط زیستی نیروگاه هسته‌ای متسامور ارمنستان توسط کارشناسان منطقه‌ای و بین‌المللی و اتحادیه اروپا تأیید شده است»
براساس این مطالعه، درباره آب مخزن سد «خداآفرین» این نگرانی وجود دارد که در حال حاضر چندصدهزار ایرانی آن را برای شرب استفاده می‌کنند و علاوه‌براین، آب این سد مورد بهره‌برداری تفریحی و آبزی‌پروری توسط تعاونی‌های فعال محلی و ملی است.
این مطالعه بیان می‌کند که قطعاً اثرگذاری منابع آلوده بر سلامت این مخزن عظیم آبی، سلامت جسمی و وضعیت اقتصادی مردم بهره‌بردار از آن را با مشکلات جدی مواجه می‌سازد: «دریاچۀ سد خداآفرین، در موقعیت عرض شمالی و طول شرقی ۵۵۹.۳۹۰۹ ، ۱۲۱.۴۶۵۶ قرار دارد. این دریاچه مولود احداث سد و دریافت آب‌های رودخانه‌های «خمارلی» از آذربایجان و رودخانۀ ارس است. سدی که قرار است آب شرب شهرهای آذری ایران و آب کشاورزی سرزمین‌های وسیعی را در دو طرف مرز ایران و آذربایجان تأمین کند.
آب رودخانۀ ارس در این منطقه حداکثر آلودگی را دارد و مملو از انواع آلودگی‌های خطرناک و فلزات سنگین است که بر کیفیت ارس تأثیر غیرقابل انکاری گذاشته است.»
این گزارش یک‌بار دیگر در بخش نتیجه‌گیری، اطلاعات خود را تأیید و تأکید می‌کند: «ورود فاضلاب بسیار سمی و خطرناک به منابع آبی ارس ناشی از بهره‌برداری نیروگاه اتمی قدیمی متسامور توسط ارمنستان و احتمال خطر آفرینی فراوان جانی و محیط زیستی بنا به گزارش‌های کارشناسان منطقه‌ای و بین‌المللی دارد.»
به نظر می‌رسد بخش زیادی از آنچه که مبنای پژوهش منتشرشده در «پژوهش‌نامۀ مطالعات مرزی» قرار گرفته است، علاوه‌بر مطالعات میدانی و آزمایشگاهی مربوط به گزارش‌هایی است که به انتشار عمومی نرسیده‌اند. یک منبع آگاه به «پیام ما» می‌گوید که در دولت، مجموعه‌ای از گزارش‌های محرمانه در این ارتباط وجود دارد. اما علاوه‌بر «محرمانه‌ها» منابع و مطالعات گوناگون دیگری نیز طی سالیان مختلف، وجود آلودگی رادیواکتیو در ارس را تأیید می‌کنند.
بهار ۱۴۰۲ مقاله‌ای علمی از سوی گروه‌های جغرافیای سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه «خوارزمی» تدوین شد که خشکیدن دشت‌های حاصلخیز منطقه به‌ویژه «مغان»، نابودی جنگل‌های «ارسباران» و تهدید امنیت غذایی در شمال باختری کشور را به‌دلیل آلودگی رودخانۀ ارس توسط ارمنستان و مشخص‌نبودن رژیم حقوقی رودخانه می‌داند. این گزارش در مورد عناوین کدگذاری‌شدۀ آلاینده‌های ارس، ریختن پساب از خاک ارمنستان، ازبین‌رفتن ماهی‌ها و آبزیان رودخانه (طی سال‌های ۹۵ و ۹۶ گزارش‌ها و خبرهایی مبنی‌بر تلفات یکباره و گستردۀ ماهیان در پایین‌دست خداآفرین منتشر شده است)، آلوده‌شدن آب ارس به فلزات سنگین آلومینیوم، مس و آهن به میزان بیش از حد مجاز، رهاکردن پساب‌های صنعتی سنگین و نیروگاه هسته‌ای مستامور را به‌عنوان برخی از تهدیدهای ارس معرفی می‌کند که باید در مناسبات هیدروپلیتیک کشورهای حوضۀ آبریز «کورا-ارس» مورد توجه قرار گیرند.
این گزارش در بخشی مجزا، منطقۀ «مِغری» ارمنستان را به‌عنوان محل ورود آلاینده‌ها به رودخانۀ اعلام می‌کند و بیان می‌کند که فاضلاب صنعتی و پساب حاصل از استخراج فلزات و همچنین ترکیبات پرتوزا از این منطقه به رودخانه وارد می‌شوند.
در بخشی از پژوهشی که آذرماه سال گذشته توسط «کمیسیون توسعه پایدار، محیط زیست و آب اتاق بازرگانی ایران» در مورد آثار و پیامدهای پروژۀ آناتولی شرقی موسوم به «داپ» منتشر شده است، نیز آمده است: «نیروگاه اتمی متسامور یکی دیگر از مهمترین منابع آلوده‌کنندۀ رودخانۀ ارس قلمداد می‌شود. امروزه با ورود فاضلاب صنعتی این نیروگاه به رودخانۀ ارس، سلامت منطقه با تهدید جدی روبه‌رو شده است.»
این گزارش در بخش دیگری می‌نویسد که ارمنستان مدت‌های طولانی است که از معادن مس واقع در حاشیۀ شمالی رودخانۀ ارس بهره‌برداری می‌کند و این اقدامات باعث کاهش کیفیت آب این رودخانۀ مرزی شده است. همچنین، تخلیه و انباشت پسماندها و باطله‌های معدنی مس در طول چندین دهۀ متمادی در طول رودخانۀ ارس از سوی ارمنستان و بعضاً شکست برخی از این سدهای باطلۀ معدنی، باعث انتشار آلاینده‌های زیادی در این رودخانه و کاهش کیفیت آب می‌شود.
اما مسئلۀ آلودگی در ارس فقط به موارد پرتوزا که این مطالعات هم با محافظه‌کاری نام عناصر آن را قید نمی‌کنند، خلاصه نمی‌شود. در این رابطه یک مقاله از سوی «مجلۀ ترویجی بوم‌شناسی منابع آبی» و با عنوان «آلودگی‌های رودخانه و سد ارس: فعالیت‌های انسانی یا تغییرات آب و هوایی»، در تابستان ۱۴۰۱ منتشر شده است. بر اساس نتایج این مطالعه از مجموع عناصری که به‌عنوان فلزات سنگین می‌شناسیم، ۵۹ نمونه فلز در آب و ۶۱ نمونه فلز در رسوبات وجود دارد. همچنین، این پژوهش بر وجود «سرب» بیش از حد مجاز و «آرسنیک» که حتی در ماهیان نیز آزمایش و تأیید شده، در آب ارس تأکید دارد.
براساس این گزارش، فلزات شناسایی‌شده در مسیر روستای «جانانلو» تا «نوردوز»، منطبق با فلزات تراوش‌شده از معدن مس و «مولیبدن» در «آگاراک» ارمنستان است. غلظت آلومینیوم بالاتر از میزان استاندارد بهداشتی و محیط زیستی کشور است. غلظت منگنز نیز بالاتر از استانداردهای ایران است. نکتۀ مهم، بالابودن میزان سرب در آب رودخانه است که خطراتی را از نظر آشامیدن و شیلات ایجاد می‌کند. همچنین، به وضوح افزایش غلظت درخصوص عناصری مانند «آلومینیوم»، «آرسنیک»، «بور»، «مس»، «مولیبدن»، «سرب» و «گوگرد» دیده شده است. مضاف بر اینکه در این مطالعه افزایش «وانادیم» (حداکثر ۵۹ میکروگرم بر لیتر) قابل مشاهده است. اعدادی از آلاینده‌ها که به نظر می‌رسد طی چند سال اخیر در محدوده‌های مرزی مورد مطالعۀ رودخانۀ ارس، با ثبات وجود داشته است.
اعداد این گزارش منطبق بر گزارشی است که «دفتر مدیریت و حفاظت آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست کشور» با همکاری «مرکز تحقیقات سلامت و محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی تبریز» انجام داده است.
براساس این گزارش که تحقیقی از آلاینده‌هاست، نتایج آنالیز نمونه‌های آب نشان می‌دهد که در ایستگاه مربوط به «کردشت» که در پایین‌دست هر سه «سد باطله» قرار دارد، غلظت فلزات و عناصر در آب رودخانه ارس به‌طور معنی‌داری نسبت به ایستگاه‌های بالادست یعنی «دوزال» (ما بین سد باطله دوم و سوم) و همچنین بالادست شهر نوردوز افزایش می‌یابد. این موضوع نشان‌دهندۀ آن است که پساب تخلیه‌شده از سد باطلۀ سوم، احتمالاً نقش بسزایی در این‌خصوص ایفا می‌کند و آلودگی ناشی از سد باطلۀ سوم به‌صورت چشمگیری بر کیفیت آب رودخانه ارس تأثیر می‌گذارد. این افزایش غلظت به وضوح در خصوص فلزات و عناصری مانند «نقره»، «آلومینیوم»، «سریوم»، «باریم»، «کبالت»، «کروم»، «مس»، «آهن»، «منگنز»، «مولیبدن»، «فسفر»، «سرب»، «بیسموت»، «تیتانیوم»، «وانادیوم»، «ایتریوم» و «روی» دیده می‌شود. این فلزات در آب باتوجه‌به ترکیبات مربوط به معدن مس آگاراک، مشخص‌کنندۀ منشأ آلودگی است.
این پژوهش همچنین در مورد تحلیل این عناصر می‌نویسد: «علاوه بر مس و مولیبدن، افزایش برخی فلزات نیز در آب رودخانه ارس در محدوده مورد بررسی قابل توجه است. فلز آلومینیوم در ایستگاه کردشت به حدود 7329 میکروگرم در لیتر افزایش می‌یابد. استاندارد ثانویه US EPA (محیط زیست ایالات متحده) براساس قانون آب پاک (آمریکا) مقدار مجاز برای آلومینیوم در آب آشامیدنی 50 تا 200 میکروگرم است. استاندارد ملی آب شرب نیز این مقدار را به صورت حداکثر مجاز 100 تا 200 میکروگرم تعیین کرده که غلظت‌های موجود، نشان‌دهنده آلودگی شدید آب رودخانه ارس به آلومینیوم است. منشأ این آلودگی احتمالاً ناشی از خود انباشت‌های معدنی یا کاربرد ماده منعقدکننده آلومینیوم در بخش فرآوری معدن آگاراک است.
افزایش غلظت آهن و منگنز نیز قابل توجه است. براساس استاندارد ملی ایران، حداکثر مطلوب و حداکثر مجاز منگنز در آب شرب به‌ترتیب ۱۰۰ و ۴۰۰ میکروگرم است. در ایستگاه کردشت مقدار اندازه‌گیری‌شدۀ منگنز ۳۵۳.۵۲ میکروگرم است.
نکتۀ مهم درباره آب ارس، آلودگی آب این رودخانه به فلز سرب است. استاندارد آب پاک ایالات متحده، مقدار مجاز برای سرب در آب آشامیدنی را «صفر» ذکر کرده است؛ اما حداکثر مجاز سرب براساس استاندارد ملی ایران در آب شرب ۱۰ میکروگرم در لیتر تعیین شده است. براساس نتایج آنالیز، غلظت فلز سرب قبل از نوردوز ۸.۴۱ میکروگرم در لیتر است که در دوزال به ۲۷.۰۴ میکروگرم در لیتر و در کردشت به ۱۴۰.۸۴ میکروگرم در لیتر (۱۴ برابر حدمجاز) افزایش می‌یابد. در سد خداآفرین نیز این مقدار ۲۶.۶۱ میکروگرم در لیتر تعیین شده است که بیش از ۲.۶ برابر حد مجاز است. باتوجه‌به خطرات ناشی از مواجهه با سرب، به نظر می‌رسد یکی از مهمترین خطرات بهداشتی و محیط‌زیستی ناشی از آلودگی آب رودخانۀ ارس توسط معدن آگاراک و تخلیۀ سرب به آب رودخانۀ ارس باشد که منجر به آلودگی شدید آب این رودخانه شده و نهایتاً سد خداآفرین را نیز آلوده کرده است.
این گزارش تأکید می‌کند که از نظر محیط‌زیستی، ترکیبات سرب به‌طور کلی جزء آلاینده‌های سمی هستند. نمک‌های سرب و ترکیبات آلی سرب از نظر «اکوتوکسیکولوژیکی» (سم‌شناسی محیط زنده) مضرترین هستند و نمک‌های سرب در کلاس ۲ خطرناک‌بودن قرار می‌گیرند. همین موضوع در مورد ترکیبات سرب مانند «استات سرب»، «نیترات سرب» و «کربنات سرب» نیز صدق می‌کند. این گزارش بازۀ گسترده‌ای از بیماری‌ها را ناشی از مصرف بالای سرب در آب نام می‌برد.
نتایج این پایش، همچنین در مورد افزایش «تیتانیوم» و «وانادیوم» نیز هشدار می‌دهد و اضافه می‌کند: «آخرین نکته در خصوص آلودگی رودخانه ارس، مشاهده «آرسنیک» در آب این رودخانه در مقادیر بالای حدمجاز ۱۰ میکروگرم در لیتر است که جای بررسی دارد. البته این موضوع به بالادست شهر نوردوز مربوط می‌شود و احتمالاً منابع آلودگی در طول مسیر بالادستی وجود داشته باشد.»
همچنین گزارش دیگری با عنوان جنبه‌های محیط‌زیستی آلودگی‌های محیطی رودخانۀ ارس، از سوی گروه مدیریت محیط زیست دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه علوم و تحقیقات منتشر شده است که وجود «نیترات» و «نیتریت» در آب ارس را تأیید می‌کند. براساس این گزارش، نیترات و نیتریت آب بیش از حد مجاز است. اندازه‌گیری نیترات آب در این پایش به نتیجۀ میانگین ۳۲۳ رسیده است که ۱۸۷ واحد از میزان استاندارد است. این عدد در مورد نیتریت برابر با ۰.۶۷ میکروگرم در لیتر یعنی ۰.۱۷ میکروگرم در لیتر بیشتر از حد مجاز است. این گزارش در بخش نتیجه اعلام می‌کند که میزان «سدیم»، «پتاسیم» و نیترات تقریباً در تمامی ایستگاه‌ها بالا بوده است که آن را به استفادۀ بی‌رویه از سموم و کودهای شیمیایی در کشاورزی و همچنین ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی نسبت داده است.
