اعتماد نوشت: با گذشت ۱۰ روز از آغاز موج مسمومیت «متانول» در کرج، طبق آخرین اعلام رییس دانشگاه علوم پزشکی البرز، تا ظهر دیروز، تعداد افرادی که به دلیل مصرف مشروبات الکلی حاوی متانول، مسموم شده بودند، به ۱۸۲ نفر و تعداد فوتی‌ها به ۱۵ نفر افزایش یافت. طبق گفته رییس این دانشگاه، همچنان ۴۰ نفر از مسموم‌شدگان، در بیمارستان‌های کرج و حاشیه‌هایش تحت مداوا قرار دارند درحالی که ۵ نفرشان در بخش مراقبت‌های ویژه هستند و تنفس ۴ نفر هم، با لوله‌گذاری (اینتوبه) ممکن شده است.
هیچ حدسی درباره تعداد واقعی قربانیان مصرف مشروب الکلی حاوی متانول در استان البرز ممکن نیست، چون ترس از تبعات قضایی شرب خمر می‌تواند یک عامل بازدارنده مهم برای مراجعه مسموم شده‌های جدید باشد و خانواده‌هایی با وجود بدحالی بیماران‌شان، ترجیح به زجر و بدحالی بیمار بدهند با وجود آنکه ۵ روز قبل، رییس دانشگاه علوم پزشکی البرز، خطاب به تمام افرادی که بر اثر نوشیدن مشروب مسموم در دهه سوم خرداد ماه دچار علایم مسمومیت از جمله تاری دید و اختلال بینایی، مشکلات تنفسی، تهوع و استفراغ و درد در قفسه سینه شده‌اند، ضمن درخواست برای مراجعه هر چه سریع‌تر به مرکز درمانی، با جمله «بدون نگرانی و استرس از موضوعات دیگر» یک جور قول ضمنی بابت بی‌خطر بودن این مراجعات داده بود.
ذکریا ذکریایی؛ متخصص فلوشیپ سم‌شناسی بالینی و مسمومیت‌ها در بیمارستان رازی قائمشهر است. این پزشک متخصص که فروردین امسال و در مراکز درمانی این شهرستان، با موج گسترده مسمومیت ناشی از نوشیدن مشروبات حاوی متانول مواجه بوده، در گفتگو با «اعتماد» می‌گوید: «در مسمومیت مشروب حاوی متانول، چالش اصلی ما این است که اصلا نمی‌دانیم بیمار چه چیزی مصرف کرده، چون این بیماران، ۴۸ الی ۷۲ ساعت بعد از مصرف مشروب با علایم متانول مواجه می‌شوند و در مراجعه به مرکز درمانی هم، درحالی که ممکن است مسمومیت متانول تا مرحله اسیدوز متابولیک و درگیری کلیه‌ها پیش رفته باشد، معمولا مصرف مشروب را کتمان می‌کنند.
بنابراین، علاوه بر اینکه تاخیر مراجعه این بیماران، درمان‌شان را با چالش جدی مواجه می‌کند، چون نمی‌توانیم شرح حال صحیح و درستی از ساعت‌های پیش از مسمومیت بگیریم صرفا با مشاهده علایم بالینی و اسیدوز و به خصوص، تاری دید و اختلال بینایی، به مصرف الکل توکسیک (مسموم) شک می‌کنیم، اما به دلیل اینکه در اورژانس بیمارستان‌ها، هیچ کیت تشخیصی برای سنجش سطح الکل خون موجود نیست، باید برای تشخیص سمیت خون از همکاران پزشکی قانونی کمک بگیریم. حتی اگر این اقدامات را هم بتوانیم به سرعت پیش ببریم، متاسفانه آنتی دوت (پادزهر) برای خنثی کردن متانول در اختیار نداریم، چون بهترین آنتی دوت متانول، داروی فومپیزول است که نه تنها در فارماکوپه دارویی ایران نیست، با وجود آمار بالای مسمومیت‌های متانول در کشور، حتی به شکل یارانه‌ای و برای نیاز اورژانس‌های بیمارستانی هم وارد نمی‌شود و بنابراین، تنها امکان موجود، دیالیز است.»
ذکریایی در توضیح علت مراجعه دیرهنگام مسموم شده‌ها با مشروبات الکلی حاوی متانول می‌گوید: «مسمومیت اتانول حتی بعد از نوشیدن ۲۵۰ سی سی، علایم فوری ازجمله استفراغ و بی‌قراری و تهوع دارد. بروز دیرهنگام علایم مسمومیت با الکل چوب به این دلیل است که متانول ابتدا توسط آنزیم‌های کبد جذب شده و به اسید فرمیک تبدیل می‌شود که در این مرحله، روی عصب بینایی می‌نشیند و به تمام ارگان‌های بدن و از جمله کبد و مغز و ریه و چشم و حتی لوزالمعده آسیب می‌زند. این مراحل، حداقل ۱۸ ساعت طول می‌کشد، چون خاصیت متانول، جذب تدریجی است. بعد از گذشت این زمان هم، افت عملکرد بیمار به دلیل تاری دید و اختلال بینایی و تهوع و استفراغ، زمانبر است و به همین دلیل، گاهی ما با مسموم‌شدگانی مواجهیم که ۴۸ ساعت از جذب متانول در بدن‌شان گذشته و در این موارد، تقریبا اقدامی برای نجات بیمار ممکن نیست، چون اغلب بیماران دچار خونریزی مغزی هم می‌شوند یا سطح هوشیاری‌شان در حدی کاهش می‌یابد که به دیالیز و سم‌زدایی خون هم جواب نمی‌دهند و به زندگی نباتی می‌رسند و در نهایت فوت می‌کنند.»
نتایج دو تحقیق رسمی در نیمه اول دهه ۱۳۹۰، حکایت از افزایش تعداد مصرف‌کنندگان الکل در جمعیت ۱۵ تا ۶۴ ساله کشور نسبت به دهه‌های قبل دارد؛ پیمایش ملی سلامت روان که سال ۱۳۹۰ به سفارش وزارت بهداشت انجام شد و تعداد جمعیت وابسته به مصرف الکل را ۸۳۰ در ۱۰۰ هزار نفر (۶۲۳ هزار نفر)، تعداد مصرف‌کنندگان تفریحی را ۲۸۰۰ نفر در ۱۰۰ هزار نفر، تخمین می‌زد و طبق نتایج این تحقیق، شیوع مصرف الکل در مردان، ۱۰.۱۸ درصد و در زنان ۱.۰۴ درصد بود. تحقیق دوم، سال ۱۳۹۳ و توسط سازمان بهزیستی کشور انجام شد. طبق نتایج این تحقیق، تعداد زنان مصرف کننده الکل به فاصله ۳ سال، از کمتر از ۲۰ هزار نفر به حدود ۵۰ هزار نفر افزایش یافته بود، تعداد جمعیت کمتر از ۱۸ سال مصرف‌کننده الکل، از کمتر از ۱۰۰ هزار نفر به بیش از ۴۰۰ هزار نفر رسیده بود، شیوع مصرف الکل هم بین مردان به ۱۹.۶ درصد و بین زنان به ۳.۵ درصد افزایش یافته بود.
یک مقام مسوول در وزارت کشور در گفتگو با «اعتماد» می‌گوید که طبق نتایج تحقیقی که سال ۱۳۹۸ در این وزارتخانه انجام شد، آمار مصرف‌کنندگان الکل، چه به شکل وابستگی و چه به شکل تفننی، در مقایسه با سال ۱۳۹۳ افزایش داشته و میزان مصرف هم رو به رشد رفته و همچنین آمار فوت ناشی از مصرف الکل؛ چه بر اثر مسمومیت ناشی از مصرف مشروبات الکلی حاوی متانول، چه بین مصرف‌کنندگان اتانول که به دلیل مستی بعد از مصرف، در حوادث رانندگی یا در نزاع و خشونت‌های خانگی و خیابانی جان خود را از دست داده‌اند یا بر اثر عوارض اعتیاد به الکل و به دلیل ایست قلبی یا سکته مغزی فوت کرده‌اند هم، صعودی شده است.
این مقام مسوول می‌گوید نتایج تحقیق سال ۱۳۹۸، اعضای کمیته ملی مبارزه با مشروبات الکلی (زیرنظر شورای اجتماعی کشور) را واداشت که دومین سند ملی پیشگیری و کاهش مصرف الکل، ۶ سال بعد از تصویب اولین سند تدوین و به دستگاه‌های مسوول و از جمله وزارت بهداشت و وزارت تعاون ابلاغ شود در حالی که مهم‌ترین تاکید سند دوم، کاهش مصرف الکل در فاصله سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۴ بود، اما وضعیت فعلی از مصرف مشروبات الکلی نشان می‌دهد که در زمینه پیشگیری، درمان سوءمصرف و حمایت اجتماعی از مصرف‌کنندگان الکل در کشور هیچ اقدامی توسط این دو وزارتخانه انجام نشده مگر اینکه در کنار برنامه‌هایی که برای کاهش آسیب اعتیاد به مواد داشته‌اند، ضمیمه خلاصه‌ای هم برای سوءمصرف الکل در نظر گرفته‌اند. این مقام مسوول با انتقاد از کم‌کاری تمام دستگاه‌های عضو در شورای اجتماعی کشور می‌گوید طبق رصد‌های متناوب وزارت کشور بر میزان اجرای سند از سوی دستگاه‌های مسوول و متعهد، وضعیت فعلی سوءمصرف الکل در کشور، نه تنها تناسبی با تاکیدات سند دوم ندارد، حتی در مقایسه با وضعیتی که سال ۱۳۹۰ در پیمایش ملی سلامت روان احصا شد هم به نظر می‌رسد اقدام موثری برای کمک به بیماران دچار وابستگی به مصرف الکل و پیشگیری از ورود جمعیت جدید صورت نگرفته است.
فرامرز اختراعی؛ رییس سندیکای مواد موثره دارویی و بسته‌بندی، در گفتگو با «اعتماد» و در واکنش به محدود کردن یا ممنوع کردن عرضه گسترده متانول برای اشخاص حقیقی می‌گوید: «متانول یک حلّال است. حلّال اعصاب چشم که نوشیدن کمترین مقدارش باعث نابینایی می‌شود و نوشیدن مقدار بیشترش به مرگ می‌رسد، چون سطح اکسیژن خون را کاهش می‌دهد و باعث خفگی می‌شود. ممنوعیت یا محدودیت عرضه متانول مثل این است که بخواهیم عرضه هزاران قلم ماده شیمیایی و ماده اولیه موجود در بازار را برای جلوگیری از سوءمصرف، محدود یا ممنوع کنیم. ایران یک تولیدکننده اَبَرمتانول در دنیاست و سالانه میلیون‌ها تن متانول تولیدی ایران، علاوه بر مصرف داخلی، به سایر کشور‌ها صادر می‌شود.متانول یک کالای بورسی است که روزانه چند ده هزار متر مکعب از این کالا در بورس عرضه می‌شود و به دست خرده‌فروش‌ها می‌رسد. از نظر علم شیمی، قرار دادن مواد شیمیایی در فهرست مواد تحت کنترل چندان منطقی نیست. استون از گروه حلّال‌هاست و سودوافدرین از گروه داروهاست و هر دو در فهرست ۵ گانه مواد تحت کنترل در دنیا هستند، چون به عنوان پیش‌ساز و ماده اولیه تولید هرویین و مت‌آمفتامین مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرند، اما آیا می‌توانیم فروش و عرضه استون را محدود کنیم، چون ممکن است از خرید چند هزار تنی یک کارخانه، چند صد لیتر هم دچار انحراف و ورود به صنعت تولید مخدر‌ها و مواد روانگردان شود؟»
اختراعی حتی محدود کردن عرضه اتانول را هم علمی و منطقی نمی‌داند و به راهکار‌های دیگری برای جلوگیری از سوءمصرف این ماده شیمیایی اشاره می‌کند: «راه موثر برای جلوگیری از سوءمصرف اتانول همان روشی است که در دهه ۱۳۶۰ مرسوم بود. طبق قانونی که در دهه ۱۳۴۰ نوشته شد (آیین‌نامه وصول مالیات فروش الکل‌های صنعتی و ترکیبات الکلی-مصوب ۳۰ اسفند ۱۳۴۶ هیات وزیران و بنا به پیشنهاد وزارت دارایی) صنعت داروسازی (برای تولید برخی دارو‌ها ازجمله داروی متیل دو پا) و آزمایشگاه‌های کنترل کیفیت باید از الکل مطلق (ابسلوت) که در واقع اتانول با خلوص ۹۹.۹۹ درصد است استفاده کنند. پیش از سال ۱۳۵۷ برای جلوگیری از سوءمصرف از الکل با خلوص ۹۹.۹۹ درصد (بدون پرداخت مالیات) ماده پریدین اضافه می‌شد که رنگ الکل را تغییر می‌داد و مزه الکل هم تلخ و غیرقابل نوشیدن می‌شد و پریدین هم در فرآیند تقطیر قابل جداسازی نبود.
در دهه ۱۳۶۰ وزارت دارایی، الکل مطلق را به دلیل امکان سوءمصرف و شرب، طبق روال قبل از سال ۱۳۵۷، در گروه نوشیدنی‌ها محسوب کرد و برای تولیدکننده مالیات درنظر گرفت و نماینده وزارت دارایی پای خط تولید الکل می‌ایستاد تا براساس میزان الکل موجود در هر شیشه مالیات بنویسد. پس از این دهه، تقلیب اتانول آغاز شد تا غیرقابل شرب شود. محصول به دست آمده از این فرآیند با الکل مطلق متفاوت است، چون خلوص اتانول ممکن است بین ۷۰ تا ۹۶ درصد و مابقی آن آب باشد درحالی که الکل مطلق به دلیل کاربری‌های ویژه در صنعت داروسازی و آزمایشگاه‌ها، اصلا آب ندارد و تقلیب آن هم غیرممکن است. برای جلوگیری از سوءمصرف اتانول، تقلیب روش علمی و کاربردی است به جای آنکه عرضه آن را محدود و ممنوع کنیم.»
