کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ با هدایت عوامل انگلیس و آمریکا شکل گرفت. میز کودتا چندین ماه قبل توسط نیروهای سازمان سیا و ام‌ای‌سیکس انگلیسی در سفارت آمریکا شکل می‌گیرد.
بخش اول کودتا توسط آمریکا‌یی‌هاد به نام «عملیات آژاکس» شکل می‌گیرد. این کار به کمک درباره و شخص اشراف پهلوی خواهر دوقلوی شاه هدایت می‌شود. انگلیسی‌ها او را از ایتالیا به داخل کشور منتقل می‌کنند تا بتواند حکم عزل مصدق از نخست‌وزیر را بگیرد.
محمدرضا پهلوی در خاطراتش نوشته است که ابتدا او ترس داشته که حکم عزل محمد مصدق را امضا کند ولی اشرف پهلوی که از جانب انگلیسی‌ها مأمور بوده به او اطمینان خاطر می‌دهد که خارجی‌ها از او حمایت خواهند کرد.
هنگامی که شاه بالاخره فرمان عزل مصدق و انتصاب زاهدی به نخست‌وزیری را امضا می‌کند روزولت و همکارانش در سطر نخست سند گزارش سیا به حروف انگلیسی می‌نویسند: «الحمدالله» و سپس می‌گویند «فشارها بالاخره مؤثر واقع شد»!
کودتا علیه دولت قانونی مصدق در ۲۵ مرداد سال ۱۳۳۲ آغاز می‌شود. دولت انگلیس برای پیشبرد تبلیغات خود علیه مصدق از رادیوی فارسی بی‌بی‌سی هم استفاده می‌کرد و شاه از به‌کار بردن عبارت «دقیقاً الان نیمه شب است» متوجه حمایت انگلیسی‌ها از خودش می‌شود.
پیام عزل مصدق برعهده «سرهنگ نصیری»، رئیس گارد سلطنتی وقت و از فرماندهان ارتش و وفادار به شاه گذاره می‌شود. در همین خلال بخشی از نیروهای ارتش به خانه رئیس ستاد ارتش هجوم برده و او را دستگیر می‌کنند. همچنین گروهی به خانه برخی از نیروهای وابسته به مصدق مانند؛ حسین فاطمی، وزیر امور خارجه می‌روند و او هم بازداشت می‌شود.
گفته شده که یکی از نیروهای جوان ارتش و وفادار به مصدق تلفنی به خانه او در نیمه شب زنگ می‌زند و خبر از انجام کودتا می‌دهد. بلافاصله مصدق در ۲۵ مرداد سرهنگ نصیری را که با تانک و رزه‌پوش از سعدآباد به سمت خیابان کاخ(فلسطین کنونی) حرکت کرد را بازداشت می‌کند و کودتا در ابتدا شکست می‌خورد. شاه بلافاصله از رامسر به سمت بغداد و رم فرار می‌کند و زاهدی هم مخفی می‌شود.
یکی از گلوگاه‌های توطئه آمریکا در این کودتا در همین سه روز رخ می‌دهد. هندرسون، سفیر آمریکا در تهران که خودش از عوامل کودتا بود بعد از شکست مرحله اول به دیدار مصدق می‌رود و او را تهدید می‌کند که باید جلوی کمونیست‌ها را بگیرد، در صورتی که مردم عادی در تظاهرات شرکت داشتند و بخشی از کمونیست‌ها آن هم تحریک انگلیس وارد صحنه شدند، به همین ترتیب مصدق از حمایت مردم غافل می‌شود و دستور ممنوعیت تظاهرات را می‌دهد.
در ۲۷ مرداد همان سال هم آیت‌الله کاشانی نامه‌ای به مصدق می‌نویسد و او را از انجام کودتای دیگر توسط انگلیسی‌ها برحذر می‌دارد، اما مصدق در جواب آیت‌الله کاشانی خود را متصل به رأی مردم می‌داند و توصیه او را فراموش می‌کند.
بالاخره طرح دوم کودتا با نام «چکمه» توسط انگلیسی‌ها طراحی شده و اجرای می‌شود و بعد از خروج مردم از خیابان‌ها نیروهای وفادار به شاه به خانه مصدق حمله و تخریب می‌کنند. مصدق هم بعد از ۲۴ ساعت خود را به فرمانداری نظامی تهران تسلیم می‌کند و بعد از برگزاری جلسات صوری دادگاه به سه سال حبس و تبعید به احمدآباد نظرآباد محکوم می‌شود و در نهایت سال ۱۳۴۳ فوت می‌کند.
اما عوامل اصلی این کودتا چه کسانی بودند؟ عوامل متعددی از تئوریک تا عملیاتی در این کودتا نقش داشتند که به شرح ذیل هستند.
-کرمیت روزولت: او نوه تئودور روزولت، رئیس جمهور اسبق آمریکا بود. وی در زمانی رئیس سازمان سیا در منطقه غرب‌آسیا محسوب می‌شد و نقش اصلی را در برپایی کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ داشت.
او رئیس‌جمهور وقت آمریکا را متقاعد کرد تا با کودتا نخست‌وزیر قانونی ایران را برکنار کند. وی اصالتاً یهودی‌الاصل و متولد آرژانتین بود. روزولت در سال ۲۰۰۰ و در سن ۸۶ سالگی درگذشت.
۲-نورمن شوارتسکف: وی متولد سال ۱۸۹۵ میلادی و ژنرال آمریکایی است. او از مأموران عالی‌رتبه در سازمان سیا آمریکا بود و یکی از طراحان اصلی عملیات کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ محسوب می شود.
وی ابتدا رئیس هیئت مستشاران آمریکایی ژاندارمری ایران در سال‌های ۴۰ میلادی بود که بعدها به‌طور مخفیانه برای سازماندهی کودتای ۲۸ مرداد به ایران بازگشت. وظیفه اصلی او نفوذ در جریان‌های کمونیست برای برهم زدن جامعه اسلامی ایران بود تا به این طریق بتواند مردم ایران را از نفوذ کمونیست‌ها بترساند.
۳-سید ضیاءالدین طباطبایی یزدی: نام وی همواره با کودتا علیه ایران آورده شده است. او نخست‌وزیر دولت کودتا در ۳ اسفند سال ۱۲۹۹ بود. بعدها به فلسطین می‌رود و برای صهیونیست‌ها زمین خریداری می‌کند. بعد از جنگ جهانی دوم به ایران آمده و روزنامه رعد را منتشر می‌کند. در سال‌های از او به‌عنوان گزینه مستقیم و صریح انگلیسی‌ها برای نخست‌وزیری یاد می‌شود.
او به‌شدت ضد مصدق و آیت‌الله کاشانی بود و با سفارت انگلیس ارتباط مستقیم داشت، به‌گونه‌ای که از او با نام ضیاءالدین انگلیسی نام می‌بردند. او در جراید خود نقش ارتباطی مطبوعاتی ضد مصدق را ایفا می‌کرد. وی در سال ۱۳۴۸ و در حسرت رسیدن به نخست‌وزیری ایران در تهران درگذشت.
۴-شعبان جعفری: وی معروف به شعبان بی‌مخ بود. عامل اصلی و میدانی کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ همین فرد است. او که به خود لقب تاج‌بخش داده بود، در روز ۲۸ مرداد توسط عواملش از زندان آزاد شده و در عصر آن روز میدان‌داری کودتا را برعهده می‌گیرد و به مراکز رادیو و تلویزیون و خانه مصدق حمله می‌کنند و مردم حامی مصدق را با چوب و قمه مورد حمله قرار می‌دهد.
وی بعد از بازگشت شاه از رم به استقبالش می‌رود. وی در جریان انقلاب اسلامی از ایران به آمریکا گریخت و سال‌ها بعد در سالروز کودتای ۲۸ مرداد و سال ۱۳۸۵ درگذشت. او از سفارت انگلیس مبلغ ۲۵ هزار دلار برای کودتا پول دریافت کرد و بعدها در آمریکا کبابی می‌زند. او تا آخرین لحظه زندگیش از شاه دفاع می‌کرد!
۵-شاپور جی ریپورتر: او فرزند کودتاست. پدرش اردشیر ریپورتر کودتای سوم اسفند سال ۱۲۹۹ را برنامه‌ریزی کرد و خودش نقش اصلی و اساسی در کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ را داشتو او مأمور اصلی سرویس جاسوسی و جهانی یهود(شبکه بدامن) و انگلیس در خارومیانه و ایران محسوب می‌شد.
طرح عملیات چکمه و مقدمه‌ای دوم کودتای ۲۸ مرداد توسط او برنامه‌ریزی شده است. گفته می‌شد که او به علت فرار مالیاتی در موناکو زندگی می‌کرده و به الزایمر دچار شد. برخی هم می‌گفتند که او همچنان ساکن لندن است. شاپور ریپورتر در سال ۲۰۰۵ میلادی (اسفند ۱۳۸۳ شمسی) در آرژانتین بر اثر سرطان درگذشت.
۶- نعمت‌الله نصیری: وی در زمان کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ سرهنگ بود و فرمانده گارد جاویدان شاه را برعهده داشت. او مأمور انتقال حکم عزل مصدق به خانه‌اش بود. البته در ۲۵ تا ۲۸ مرداد وی در بازداشت نیروهای وفادار به ارتش مصدق بود که بعد از موفقیت کودتا در روز آخر آزاد می‌شود و بعد از بازگشت شاه به درجه سرلشکر اتقا می یابد.
وی از نیروهای وفادار به شاه تا سال ۱۳۵۷ محسوب می‌شود. او بعدها از سال ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۷ با درجه سپهبدی ریاست ساواک را برعهده داشت و سیاه‌ترین روزها و جنایت شاه توسط نیروهای او انجام شد. در سال ۵۷ و زمان اصلاحات شاه توسط او دستگیر می‌شود و بعد از انقلاب اسلامی توسط دادگاه انقلاب به اعدام محکوم و در ۲۲ بهمن تیرباران می‌شود.
۷-عباس فرزانگان: وی یکی از سیاست‌مداران و نظامیان دوره پهلوی است. وی مدتی به عنوان وابسته نظامی ایران به ایالات متحده آمریکا مشغول به‌کار می‌شود و نقش زیادی در هماهنگی کودتای ۲۸ مرداد در آمریکا ایفا می‌کند.
فرزانگان با سرهنگ جورج کارول «سرپرست نظامی سیا در عملیات کودتا» ارتباط داشت و دیگر عوامل ارتشی وابسته به آمریکا را چون سرلشکر نادر باتمانقلیچ و سرهنگ حسن اخوی و سرهنگ ولی محمد زندکریمی را وارد صحنه کرد و ملاقات آنها را با سرهنگ کارول در سفارت سفارت ایالات متحده در تهران ترتیب داد. پس از پیروزی کودتاکنندگان زاهدی به فرزانگان و کارول دستور داد پایان عملیات را اعلام کنند و فرزانگان مأمور انتصاب فرماندهان نظامی و دستگیری مخالفان شد. وی در سال ۱۳۸۲ در آمریکا درگذشت.
۸-فضل‌الله زاهدی: نخست‌وزیر کودتای ۲۸ مرداد همین فرد است. او روزی در جبهه آلمان‌نازی ضد انگلیسی‌ها می‌جنگد و به تعبیر آنها به فلسطین و عراق تبعید می‌شود. تبعیدی که بسیاری آن را صوری می‌دانند. او سناتور همدان در مجلس سناو نخست‌وزیر ایران پس از پیروزی کودتای ۲۸ مرداد در سال‌های ۱۳۳۲ و ۱۳۳۳ بود. وی همچنین در سرکوب قیام جنگل نیز حضور داشته است.
او در زمان نخست‌وزیری مصدق به وی نزدیک شده و حتی مقام وزارت کشور را برعهده می‌گیرد؛ اما بعدی از مدتی شروع به توطئه می‌کند. او در روز ۲۸ مرداد به رادیو رفته و برنامه‌هایش را تشریح می‌کند. با بازگشت شاه، زاهدی درجه سپهبدی گرفت. او روابط با دولت انگلیس که در زمان مصدق قطع شده بود را از سر گرفت و مذکرات نفت را از ۲۲ فروردین ۱۳۳۳ با سرپرستی وزیر اقتصاد و دارایی، علی امینی آغاز کرد که منجر به قرارداد کنسرسیوم یا قرارداد امینی - پیج شد. او با شاه به اختلاف می‌خورد و در ۱۶ فروردین ۱۳۳۴ استعفا داده به ژنو می‌رود.
۹-دونالد نیوتن ویلبر: او در اصطلاح کارشناس فرش در ایران بود؛ اما در امر واقعیت بیشتر نقش جاسوسی برای سازمان سیا را برعهده داشت. شهرت او بیشتر به خاطر شرکت او در طراحی عملیات تی‌پی آژاکس است که به کودتای ۲۸ مرداد منجر شد.
گفته می‌شود او نویسنده تاریخچه این عملیات است که ظاهراً از اسناد سری سازمان سیا بوده و در سال ۲۰۰۰ در روزنامه نیویورک تایمز منتشر شد.
۱۰-اسدالله رشیدیان: وی هم از فرزندان کودتا در ایران است. روزی پدرش با دسیسه انگلیس رضاخان را بر سرکار آورده و روزی دیگر نیز او به‌همراه انگلیس و آمریکا دولت قانونی ایران را ساقط کردند.
اسدالله رشیدیان پیش از انقلاب ۵۷ سرمایه خود را از کشور خارج کرد و خود نیز به انگلستان رفت و در اوایل دهه ۶۰ درگذشت. در دومین نقشه سیا برای به انجام رساندن کودتای ١٣٣٢, ماموران سیا توانستند به کمک رشیدیان حکم عزل مصدق و حکم نخست وزیری سر لشکر زاهدی را از محمد رضا پهلوی بگیرند. او تاجر پولدار یهودی بود.
۱۱-اشرف پهلوی: او خواهر دوقلوی شاه بود. مصدق او و خانواده سلطنتی را به جرم دخالت در امور کشور از ایران اخراج کرد. نقش او در متقاعد کردن شاه برای امضای حکم عزل مصدق بسیار تأثیرگذار بود. او بعدها یکی از ارکان حکومت پهلوی بود و نقش اساسی در ترانزیت مواد مخدر در کشور داشت.
روایت‌های غیراخلاقی او شهره خاص و عام شد و بعد از انقلاب اسلامی از کشور خارج شد و به آمریکا رفت. او در کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ مستقیم با سفارت انگلیس در ارتباط بود. او ۱۷ دی ۱۳۹۴ در سن ۹۶ سالگی در منطقه مونت‌کارلو موناکو مُرد.
۱۲-لوی هندرسون: وی در زمان مطرح شدن موضوع ملی شدن نفت توسط مصدق سفیر آمریکا در ایران بود. نام او در آمریکا «آقای خدمات خارجی» نام داشت. به اعتقاد او اگر از سوی غرب و آمریکا به ایران کمک نشود ممکن است در ایران انقلاب کمونیستی رخ دهد. رویکرد هندرسون مبتنی بود بر حمایت از شاه در برابر مصدق و همچنین حمایت از منافع انگلستان که سبب شد.
هندرسون در سقوط دولت ملی ایران نقشی تعیین کننده داشت. مقامات آمریکایی نیز بر این موضوع تاکید کرده و از او به‌عنوان کلید اصلی کودتای ۲۸ مرداد نام برده‌اند. به دلیل این نقش بود که به گفته غلامرضا نجاتی از سوی حکومت پهلوی مبلغ یک میلیون دلار به او پاداش داده شد.
