اجلاس گروه بریکس درحالی به میزبانی آفریقای جنوبی برگزار می‌شود که ایران پس از تحقق عضویت خود در سازمان شانگهای، اعلام کرده که اینبار نیز پیوستن به گروه بریکس را در دستور کار خود دارد.
اجلاس گروه «بریکس» هم اکنون به میزبانی شهر ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی درحال برگزاری است و دولت ایران پس از تکمیل عضویت دائم خود در سازمان شانگهای، اینبار نیز از عزم تهران برای پیوستن به گروه بریکس خبر داده است.
مقامات آفریقای جنوبی به عنوان رئیس دوره‌ای بریکس اعلام کرده‌اند که رهبران حدود ۵۰ کشور جهان در اجلاس ژوهانسبورک شرکت خواهند کرد. همچنین گفته می‌شود ده‌ها کشور از جمله ایران خواستار عضویت در بریکس هستند. ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران دیروز (چهارشنبه دوم شهریور) به منظور شرکت در پانزدهمین اجلاس سران گروه بریکس با عنوان رسمی «بریکس و آفریقا» وارد ژوهانسبورگ شد. رئیسی اواخر تیر ماه سالجاری نیز با سفر به کشور‌های آفریقایی کنیا، اوگاندا و زیمبابوه با سران و مقامات این کشور‌ها دیدار و گفتگو کرده بود.
از سوی دیگر سفر‌های علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران طی ماه‌های اخیر به آفریقای جنوبی به منظور شرکت در چندین نشست مختلف کشور‌های عضو و دوست بریکس نیز به خوبی نشان دهنده اهمیت مشارکت در نشست‌های گروه مذکور برای تهران است.
تلاش‌های تهران برای عضویت احتمالی در گروه بریکس درحالی شدت یافته که به نظر دکتر «جواد حیران نیا» مدیر گروه مطالعات خلیج فارس «مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه»، رویکرد اصلی گروه بریکس "ایفای نقش به موازات نظام بین الملل موجود" است و مقامات ایرانی نباید برخی تلاش‌های اعضای این گروه مانند دلارزدایی را به معنای تقابل با غرب تفسیر کنند.
- اعضای بریکس به دنبال ایفای نقش در کنار نظم غرب محور هستند
جواد حیران نیا در گفتگو با خبرگزاری آناتولی با بیان اینکه علی‌رغم تقابل روسیه و غرب در جنگ اوکراین، گروه بریکس همچنان خود را در تقابل با نظم موجود جهانی نمی‌بیند و عضویت کشوری مانند هند در بریکس خود نشان دهنده این موضوع است، درباره ماهیت گروه اقتصاد‌های نوظهور گفت:
بریکس یک سازمان تجاری هست که از حدود ۱۵ سال پیش برای همکاری‌های تجاری و اقتصادی تشکیل شده و حدود ۴۰ درصد جمعیت دنیا هم در کشور‌های عضو این بلوک زندگی می‌کنند. از سوی دیگر کشور‌های بریکس حدود ۲۵ درصد از تولید ناخالص دنیا و ۱۸ درصد از تجارت بین المللی را در اختیار دارند. پس از جنگ جهانی دوم بلوک‌هایی در زمینه همکاری‌های مالی مانند بانک جهانی و صندوق بین المللی پول و برای همکاری‌های نظامی مانند سازمان ناتو به رهبری آمریکا شکل گرفتند و بریکس هم خواستار ارائه ایفای نقش در کنار نظم غرب محور هست.
بریکس خودش را در تقابل با نظم موجود جهانی نمی‌بیند. به همین دلیل هم شاهد عضویت کشوری مانند هند در بریکس هستیم. به ویژه که هند جایگاه ویژه و محوری در نقشه راه و استراتژی آمریکا به منظور مهار چین در منطقه اقیانوس هند و آرام برعهده دارد. ما شاهد حضور کشور‌های چین و هند در بریکس هستیم، درحالی که این کشور‌ها دارای اختلافات زیادی همچون اختلافات مرزی هستند. به همین دلیل هم بریکس دارای موئلفه‌های همگرایی قوی میان اعضای خود مثلا مانند اتحادیه اروپا نیست. در حالت کلی بریکس رویکرد به اصطلاح «جنوب جهان» را رهبری کرده و اعضای این گروه هم دلارزدایی را دنبال می‌کنند، اما با اینحال دارای رویکرد تقابلی با بلوک‌های غربی نیستند.
البته پس از آغاز جنگ اوکراین و همچنین مطرح شدن دوباره مساله تایوان، کشور‌های روسیه و تا حدودی هم چین رویکردی غرب ستیزانه در پیش گرفته اند و بدین ترتیب به مواضع ایران در رابطه با بلوک غرب نزدیک‌تر شده اند. روسیه و چین اگر چه پیشتر دارای روابط حسنه‌ای با غرب نبودند، اما به ویژه چین مثلا از مزایای سازمان تجارت جهانی به عنوان یک سازمان غرب محور استفاده می‌کند. اما ایران چنین دیدگاهی نسبت به غرب ندارد. به همین دلیل دیدگاه گروه بریکس و حتی روسیه و چین با دیدگاه ایران نسبت به غرب همپوشانی کاملی ندارد.
- هدف ایران از عضویت در بریکس تقابل با غرب، دلارزدایی و دور زدن تحریم‌ها است
این کارشناس روابط بین الملل در بخش دیگری از سخنان خود با تاکید بر این نکته که دیدگاه مسلط بر ارکان حاکمیتی ایران مبتنی بر"اتمام روند شیفت و انتقال قدرت از غرب به شرق" شکل گرفته است، تصریح کرد:
ایران هم اکنون عضو ناظر بریکس است و به دنبال عضویت در این گروه در راستای اهدافی مانند دلارزدایی و دور زدن تحریم‌ها است. ایران به دنبال عضویت در بلوکی است که در تقابل با غرب باشد، اما شاهد چنین رویکردی در میان اعضای بریکس نیستیم. این مساله را می‌توان در عضویت ایران در سازمان شانگهای نیز مشاهده کرد. ایران با عضویت در بریکس به دنبال رهایی از انزوایی است که بویژه از سوی آمریکا ایجاد شده و همچنین درپی دور زدن تحریم‌ها به منظور سر و سامان دادن به وضعیت اقتصادی موجود بر کشور است. این مساله دارای کاربرد داخلی نیز هست و در روند عضویت ایران در شانگهای هم شاهد آن بودیم. در بحث نگاه به شرق در ایران شاهد دو سطح هستیم. اولی چیزی است که در عمل اتفاق افتاده و شاهد آن هستیم و دومی هم تفکر و نگرش مقامات و حاکمیت کشور نسبت به این مقوله است.
در بحث نگاه حاکمیت همانگونه که در اظهارات آیت الله خامنه‌ای هم شاهد هستیم، نظم موجود بر روابط بین الملل یک نظم مبتنی بر انتقال قدرت به شرق و شرق محور است. دیدگاه حاکمیتی موجود در ایران مبتنی بر اتمام روند شیفت و انتقال قدرت به شرق است و به همین دلیل هم توسعه روابط مثلا با چین به منظور بهره مندی از مزایای آن از اولویت‌های سیاست خارجی حاکمیت به شمار می‌رود. البته این دیدگاه یک دیدگاه صحیحی نیست. بررسی بازی کشور‌های میانی، چون ترکیه، عربستان، برزیل و اندونزی نشان می‌دهد که این کشور‌ها درک عمیق‌تر و دقیق‌تری از نظم درحال گذار دارند. یعنی تلقی این کشور‌ها مبتنی بر این است که انتقال کامل قدرت از بلوک غرب به شرق هنوز صورت نگرفته، اما ایران چنین تلقی دارد و هدف تهران از عضویت در بریکس هم به منظور بهره مندی از امتیازات این نظم جدید است.
- نگاه یک جانبه به شرق تقویت کننده برخی گروه‌ها در داخل ایران است
دکتر جواد حیران نیا با عنوان اینکه نگاه به شرق حاکم بر ارکان حکومت ایران در نوع خود یک "نگاه ایدئولوژیک" به شمار می‌رود و برخی گروه‌ها مانند "محافظه کاران افراطی" حامیان اصلی نگاه یکجانبه به شرق هستند، توضیح داد:
البته علی‌رغم دیدگاه مسلط بر حاکمیت، نگاه‌های رقیبی مانند دیدگاه محمد جواد ظریف و علی اکبر صالحی وزرای خارجه پیشین ایران که معتقد هستند انتقال قدرت از غرب به شرق هنوز تثبیت نشده است نیز در ایران وجود دارد. براساس این دیدگاه، ایران نباید به صورت یکجانبه سر وقت چین یا روسیه برود بلکه باید به نوعی سیاست موازنه را در رویکرد‌های خارجی خود لحاظ نماید. حاکمیت در ایران غرب را به عنوان مخالف مبنایی انقلاب اسلامی می‌بیند و به همین دلیل نیز نگاه به شرق ایران یک نگاه ایدئولوژیک هم هست. از سویی هم نگاه یک جانبه به شرق تقویت کننده برخی گروه‌ها در داخل ایران و به طور مشخص محافظه کاران افراطی در مقابل دیگر گروه‌های سیاسی معتدل و اصلاح طلب است.
عضویت ایران در سازمان‌هایی مانند شانگهای و بریکس را هم از بعدی می‌توان در چارچوب این رقابت و تقویت الیگارش‌های طیف مورد نظر تحلیل کرد. در همین زمینه حتی وقتی که شخصی مانند حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در اوایل مسئولیت خود صحبت از توازن در سیاست خارجی کرد، توسط همین گروه‌ها و خبرگزاری‌های نزدیک به آن‌ها مورد هجمه قرار گرفت. در پایان باید گفت که طبیعتا نگاه به شرق به تنهایی منفی نیست، اما سیاست خارجی ایران باید براساس موازنه میان غرب و شرق شکل گیرد.
منبع: خبرگزاری آناتولی
