زغال‌سنگ همچنان جزو منابع مهم انرژی در دنیا شناخته میشود. هرچند کشورهای جهان مدتی بود که به سمت کاهش سوختهای فسیلی و کربن صفر حرکت می‌کردند، اما بعد از حمله روسیه به اوکراین به دلیل نیاز شدید اروپا به منابع انرژی، این کشورها دوباره به زغال گرایش پیدا کردند.
امروزه این صنعت خاکستری در بازارهای جهانی قیمت مناسبی دارد، طوری که می‌تواند نظر سرمایه‌گذاران را در این عرصه جلب کند. این در حالی است که در ایران قیمت‌ها دستوری و کنترل‌شده‌اند؛ موضوعی که فعالان ایرانی این کامودیتی را نگران می‌کند و کمتر انگیزه‌ای برای سرمایهگذاری در این عرصه برایشان باقی می‌گذارد.
سیاست پایین نگه داشتن و غیرواقعی بودن قیمت زغال‌سنگ از سوی دولت باعث شده مسیر را برعکس برویم. به این صورت که در حال حاضر تولید زغال کشور یک میلیون و ۹۰۰ هزار تن است، این در حالی است که مصرف سالانه کشور چهار میلیون تن کنسانتره زغال‌سنگ است. در نتیجه بیش از ۵۰ درصد زغال‌سنگ مورد نیاز از طریق واردات تامین میشود. در واقع با اینکه توان تولید زغال به اندازه نیاز کشور وجود دارد، اما به این خاطر که تولید با قیمت‌های دولتی مقرون‌به‌صرفه نیست، در نتیجه زغال‌سنگ در کشور کمتر از ظرفیت تولید میشود.
با وجودی که ایران در حوزه زغال‌سنگ ۱۴ میلیارد تن ذخیره زمینشناسی و ۵/۱ میلیارد تن ذخیره قطعی اکتشاف‌‌‌شده دارد و با این میزان ذخیره تولید ۵/۳ میلیون تن در سال را تامین می‌کند، اما این عرصه مشکلات جدی‌ای دارد. یکی از مشکلات مهمش دخالت دولت و پایین نگه داشتن قیمت زغال ایران در مقایسه با قیمت‌های جهانی است. تا جایی که باور بر این است که تا مشکل نزدیک شدن قیمت‌های زغال ایران به قیمت‌های جهانی حل نشود، مشکل زغالی‌ها هم رهاشده باقی خواهد ماند.
درباره تفاوت قیمت‌ها باید گفت که سال گذشته قیمت هر تن زغال‌سنگ وارداتی ۱۶ میلیون تومان بود، در حالی که قیمت هر تن زغال‌سنگ داخلی در محدوده ۴ میلیون تومان قرار داشت که نشان می‌هد اختلاف قیمت‌ها قابل توجه است. درحالی که ذخایر و منابع کافی زغالی در کشور وجود داشت اما محصول وارداتی چهار برابر گران‌تر از محصول تولیدی به فروش می‌رسید. متاسفانه سیاست دولت در پایین نگه داشتن عامدانه قیمت زغال باعث شده که شاهد واردات بیش از ۵/۱ میلیون تن زغال‌سنگ و مشتقات به کشور و خروج بیش از ۷۸۰ میلیون دلار ارز از کشور در سال گذشته باشیم.
هرچند برخی قیمت پایین زغال ایران را به بحث کیفیت زغال کشور ربط می‌دهند، اما باید گفت در بازارهای جهانی نازل‌‌‌ترین و بالاترین کیفیت زغال‌سنگ حداکثر ۳۵ درصد با ایران اختلاف دارد. بنابراین آمارها نشان می‌دهد که تفاوت کیفیت زغال ایران با جهان چندان زیاد نیست. این در حالی است که زغال‌سنگ وارداتی نسبت به زغال‌سنگ داخلی از نظر قیمتی با زغال ما تفاوت ۳۰۰ درصدی دارد!
مساله مهم این است که با توجه به تفاوت قیمتی چهار برابری زغال‌سنگ وارداتی نسبت به زغال‌سنگ تولید داخلی واردات این محصول هیچ‌گونه منطق اقتصادی ندارد و در صورتی که برنامه‌ریزی دقیقی برای واقعی کردن قیمت زغال‌سنگ داخلی برمبنای حمایت از تولید داخلی صورت نگیرد، شاهد خواهیم بود که هم به آمار اشتغال در این عرصه ضربه خواهد خورد و هم اینکه هرچه بیشتر ارز از کشور برای خرید زغال خارجی خارج میشود که در کل به ضرر اقتصاد کشور است. در این بین فعالان زغال‌سنگ کشور از جمله انجمن زغال بارها اعلام کرده‌اند که انتظار افزایش چند صد درصدی قیمت زغال‌سنگ را ندارند، بلکه انتظار دارند در صورتی که همانند سایر کشورها نرخ زغال‌سنگ در برابر شمش فولاد از ۵/۲۶ درصد فعلی به ۳۵ درصد افزایش پیدا کند، آنها هم می‌توانند برنامه‌ریزی خودکفا شدن در این صنعت را آغاز کنند. از آنجایی که مهم‌ترین معیار در هزینه تولید فولاد، انرژی است، به طور سنتی در دنیا قیمت فولاد را براساس قیمت زغال‌سنگ تعیین می‌کنند. ۳۵ درصد هزینه‌های تولید فولاد، هزینه انرژی است، اما در ایران این رقم ۵/۲۶ درصد در نظر گرفته شده است. این رقم در سال‌های گذشته به طور تکلیفی از سوی وزارت صمت ابلاغ شده و قرار بود موقتی باشد. اما عملا این فرمول ماندگار شد و مهم‌ترین مشکل این صنعت هم همین است، چراکه قیمت زغال‌سنگ باید درصد منطقی از نرخ شمش فولاد باشد که نیست.
زغال‌سنگ یکی از مهم‌ترین سوختهای فسیلی اولیه و یک ماده جامد غنی از کربن است که معمولا قهوه‌ای یا سیاه بوده و در ذخایر رسوبی وجود دارد. این صنعت خاکستری دارای بیش از ۵۰ درصد وزنی (یا ۷۰ درصد حجمی) ماده کربنی است که از تراکم و سخت شدن بقایای جانوری و گیاهی بسته به نوع و شرایط فرآیند زغال شدن به وجود آمده است.
صنعت زغال‌سنگ از قدیمی‌‌‌ترین صنایع موجود در جهان است. این ماده پس از نفوذ و رسوب قرن‌‌‌‌‌ها مواد مختلف در لابه‌‌‌لای لایه‌‌‌های زمین فشرده و تشکیل شده است. براساس اطلاعات موجود، بخش اعظمی از ذخایر این ماده در ۲۵۰میلیون سال پیش به وجود آمده است. براساس معیارهای بین‌المللی، زغال‌سنگ جزو سوختهای تجدیدناپذیر است. در همین راستا از این ماده در برخی صنایع شیمیایی برای تولید گاز، کک، روغن، قطران و… استفاده میشود.
ذخایر زغالی می‌توانند نارس، حرارتی، نیمه کک‌شو و یا کک‌شو باشند. در این بین زغال‌سنگ‌های حرارتی عمدتا در نیروگاه‌های حرارتی تولید برق و زغال‌سنگ‌های نیمه‌کک‌شو یا کک‌شو در چرخه فولاد‌سازی استفاده می‌شوند.
بزرگ‌ترین تولیدکنندگان زغال‌سنگ شامل آمریکا، چین، هند، روسیه، استرالیا، لهستان، اندونزی و ویتنام اثرگذارترین و البته اثر پذیرترین تولیدکنندگان از نوسانات قیمت زغال‌سنگ در جهان هستند. در این کشورها هم قیمت زغال نوساناتی داشته اما هرگز شبیه ایران نبوده‌اند.
فرآیند معدنکاری زغال‌سنگ بسیار خطرناک است. ذخایر عمدتا در عمق زمین جای گرفته‌اند و متاسفانه همیشه در خبرها دیده‌ایم که سالانه ده‌ها یا صدها معدنچی را به کام مرگ می‌کشند. البته عمده حوادث زغال‌سنگ ناشی از خطای انسانی، تصاعد ناگهانی گاز، عدم وجود تجهیزات ایمنی و عملیاتی استاندارد و کافی در معادن و نبود سیستم‌های مدیریتی صحیح و کاردان است. انفجارات معادن زغال‌سنگ عمدتا در نتیجه نبود دستورالعمل‌های صحیح ایمنی و بازرسی‌های اصولی از تجهیزات، ارزیابی صحیح از سطح دانش فنی و عملکرد نیروهای عملیاتی معدن و ضعف مدیریت در کنار شرایط خاص گازخیزی معدن و عدم پیش‌بینی‌های لازم اتفاق می‌افتد. در کشور ما هم معادن زغال‌سنگ بسیاری وجود دارد و حوادثی نیز در طول استخراج زغال‌سنگ به وقوع پیوسته است. به طور مثال قریب به شش سال از حادثه دلخراش معدن زمستان یورت می‌گذرد. حادثه‌ای که در آن تجمیع همه عوامل مخرب و کشنده برای معدنی که تنها چند هفته قبل از حادثه، لوح ایمنی را دریافت کرده بود، سبب شد بزرگ‌ترین فاجعه معدنی کشور با بالاترین آمار کشته‌شدگان در تاریخ معدنکاری زغال‌سنگ ثبت شود. هرچقدر هم که این موارد ایمنی بیان شود، نمی‌توان از نقش مدیران در اجرا و نظارت بر قوانین در راستای جلوگیری از حوادث اینچنینی چشم‌پوشی کرد. بدون شک مدیرانی که فقط به فکر برداشت مقطعی و کوتاه‌مدت یا ثبت رکورد تولید در طول دوره حضور خود هستند، از بزرگ‌ترین خطرات معدنکاری در کشور و عوامل تکرار حوادث اینچنینی هستند.
با توجه به اینکه ذخیره زمینشناسی در این بخش قابل توجه است. از طرف دیگر کل نیاز کشور به زغال‌سنگ ۴ میلیون تن است که در نرم جهانی تولید بالایی نیست و به راحتی دست یافتنی است؛ لذا فعالان این عرصه تاکید بر واقعی شدن قیمت‌ها و ایجاد انگیزه سرمایهگذاری برای تولیدکنندگان دارند.
