از امنیت جانوران درنده تا آبادانی کرات دیگر در عصر امام زمان(عج)

به گزارش «مبلغ»- موضوع محیط زیست و ضرورت صیانت و حمایت از آن در کلیه ادوار تاریخ بشر از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده تا جایی که این امر، انسان ها و جامعة انسانی را وادشته است که در چند دهه اخیر، با وضع مقررات و قواعد ویژه ای، حقوق خاصی را تحت عنوان حقوق محیط زیست تدوین نمایند، اما با این وجود هنوز هم بشر مدرن نتوانسته تبعات مخرّب حیات صنعتی، ماشینی و مصرفی خود را بر محیط زیست کنترل نماید و جهان همواره با روند تخریب و آلودگی روز افزون محیط مزبور رو به رو است.

نظر به ضرورت طرح مباحث جدید و گشودن زوایای جدید در حوزه موضع مهدویت، این مقاله تلاش دارد که نوع نگرش به محیط زیست و جایگاه آن را در حیات طیبة مهدوی بررسی نموده و این مدعا را اثبات نماید که حقوق محیط مذکور و هم چنین حقوق کلیه جانداران و نباتات در عصر ظهور به نحو اکمل رعایت شده و حتی این موجودات و محیط زیست آنها در دوران مهدی علیه السلام به نهایت تحقق استعدادها و قابلیت های بالقوه خویش خواهند رسید.

فصل اول : نگرشی به حقوق محیط زیست در جهان امروز

محیط زیست یکی از اصلی ترین دغدغه های بشر وجهان مدرن در چند دهة گذشته تاکنون بوده است. برهمین مبنا، ایجاد و تحول حقوق و تکالیف مربوط به محیط مزبور، چه در حقوق داخلی و چه در حقوق بینالملل از مسائل بسیار مهمی است که ذهن بسیاری از صاحب نظران، دولت مردان، و انبوهی از سازمان های جهانی و معاهدات بین المللی را به خود معطوف و مشغول نموده است.

البته محیط زیست دست کم به معنای امروزی آن در بسیاری از زبان ها یک اصطلاح نو و تازه است و سابقه کاربرد آن در زبان فرانسه به قرن دوازدهم برمی گردد، هر چند که این اصطلاح از آغاز دهة 1960 م کاربرد پیوسته پیدا کرده است.

محیط زیست از گذشته های دور نیز مورد احترام تمدن ها و فرهنگ های پیشین بوده و از قداست خاصی برخوردار بوده است؛ مثلاً در بین ایرانیان، پرستش میترا یا خورشید؛ در بین هندیان و مصریان، تقدیس رودخانه های گنگ و نیل و در بین بابلیان، پرستش ستارگان رواج داشته و در کتاب هایی هم چون ریگ ودا (کتاب مقدس هندوان)، تورات و قانون حمورابی در خصوص حفظ منابع طبیعی و خود آلودگی محیط زیست مطالبی وجود دارد. اقوام دیگر چون فنیقی ها، لیدی ها، هیتی ها، اقوام مایا و اینکا نیز به تقدیس پدیده های طبیعی پرداختهاند که نشانة ظهور ایدة علاقه به طبیعت و حفظ محیط زیست از ادوار گذشته می باشد.

با ظهور انقلاب صنعتی در قرن هجدهم، آسیب های زیست محیطی؛ به ویژه در جهان صنعتی غرب شکل بسیار ملموس تری یافت و پس از آن در قرن بیستم خسارات زیست محیطی با قضایایی هم چون تریل اسمیلتر در 1941، کانال کورفو در 1946، اختلاف دریاچه لانو در1957، اختلاف سدگات در 1968، قضیه کاسموس 954 در سال 1978 در فضا، فاجعه کارخانه شیمیایی بوپال هند در سال 1984، فاجعه نیروگاه هستهای چرئوبیل در 26 آوریل 1986 و آلودگی های ناشی از حریق عمدی چاه های نفت کویت توسط عراق در جنگ دوم خلیج فارس، شکل عینی تر و بحرانی تری یافت و نشان داد که بشریت برای چیرگی بر این خطرات نیازمند عزمی جهانی و برنامه ریزی دقیق و انجام اقدامات قاطع و فراگیر در سطوح محلی، منطقه ای و بین المللی است؛ زیرا در غیر این صورت حیات بشری دچار نابودی و انهدام روز افزون تری خواهد شد.

امروزه تهدیدهای زیست محیطی، دامنه وسیعی را در بر می گیرد؛ از جمله: آب وهوا، میزان حرارت و گرم شدن دمای زمین، بالا آمدن سطح دریاها، حفظ گونه های مختلف و به ویژه نادر گیاهی و جانوری، فرسایش لایه ازن، آثار فعالیت های صنعتی ناشی از اعمال انسان، تخریب جنگل ها، آلودگی آب ها، باران های اسیدی، آلودگی های صوتی، نظامی، و هسته ای و مانند آن.

از سویی برخی از این ضایعات زیست محیطی، خود نیز منشأ ضایعات گسترده تری شدهاند؛ مثلاً کارشناسان معتقدند که قطع درختان جنگلی به صورت انبوه و انتشار ممتد ضایعات صنعتی در فضا باعث تغییرات بسیار منفی در وضعیت آب و هوای جهانی و بالا آمدن سطح آب دریاها، و به تبع آن، زیر آب رفتن دشت های ساحلی و گسترش امواج گرمازا گردیده است؛ هم چنان که سوخت های فسیلی و استفاده نامتناسب و گسترده از آنها باعث افزایش دی اکسید کربن زمین و ایجاد پدیدة گازهای گلخانه ای شده است. وجود گازهای سمی منتشره از فعالیت های صنعتی انسانی منجر به اسیدی شدن باران ها گشته و آب های مصرفی و فضای حیاتی موجودات دریایی را مسموم نموده و سلامت انسان ها را به خطر می اندازند.

امروزه این اعتقاد وجود دارد که اگر چه موضوعات محیط زیستی از جهت روابط بین الملل، پدیده های جدیدی نیست اما با توجه به وخامت اوضاع آن، رهبران جهان به طور فزاینده ای مسائل محیط زیستی را از موضوعات حاشیه ای و جانبی، به دستور کار اصلی سیاسی شان منتقل کردهاند.

هم چنان که همین رویه نیز در مورد عمل کرد سازمان های بین المللی و جهانی در نحوة برخورد پیشگیرانه از آلودگی محیط زیست مشاهده می شود و تصویب و عقد ده ها معاهده و کنوانسیون زیست محیطی بیان کننده چنین اهمیت روز افزونی است.

باید خاطرنشان نمود که اصطلاحمحیط زیست را می توان به یک منطقه یا تمام سیاره و حتی به فضای خارجی ای که آن را احاطه کرده اطلاق کرد. یونسکو برای محیط زیست، از اصطلاح بیوسفر یا لایة حیاتی نام برده که از تعاریف مُوَسَّع در این باره بوده و عبارت است از : محیط زندگی بشر یا آن بخش از جهان که بنا به دانش کنونی بشر، همة حیات در آن استمرار دارد. در حقیقت بیوسفر یا لایة حیاتی، همان لایه و قشرنازکی است که این کره خاکی را در میان گرفته و شامل زمین و هزار متر بالا و عمق زمین و اقیانوس هاست.

هم چنین محیط زیست؛ شامل آب، هوا، خاک و عوامل درونی و بیرونی مربوط به حیات هر موجود زنده می باشد که در حقیقت حیات انسانی، جانوری، گیاهی و رشد آنها متأثر از این محیط است، هم چنین از نظر برخی از کنوانسیون های محیط زیستی، محیط مذکور شامل بخش های زیر می شود:

الف) منابع طبیعی اعم از تجدیدپذیر و غیر قابل تجدید؛ مانند هوا، آب، خاک و کلیه جانوران و گیاهان و تأثیر متقابل این عوامل بر یک دیگر

ب) امول و دارای هایی که جزو میراث فرهنگی می باشند؛

ج) مناظر و چشم اندازهای ویژه.

از این رو، محیط زیست ساخت دست بشر؛ شامل بناها، آثارتاریخی، ساختمان های گوناگون و یا مناظر و چشم اندازهای ویژه به عنوان بخشی از محیط زیست، باید در برابر خرابی حراست شوند؛ همان طور که منابع طبیعی کرة زمین از جمله هوا، آب، زمین، گیاهان، حیوانات و به ویژه نمونه های معرف اکوسیستم های طبیعی باید به نفع نسل های حاضر و آینده، برحسب نیاز با برنامه ریزی و مدیریت دقیق حفاظت شوند و با منطقی کردن مدیریت تولید و مدیریت منابع، تعارض موجود میان توسعه و محیط زیست حل گردد، اما متأسفانه به وضوح مشخص است که انسان عصر فراصنعتی و دورة بیوتکنوالکترونیک امروز، نتوانسته است بر معضل نابودی و تخریب محیط زیست توسط خویش فائق آید و هر روز با نابودی بیشتر جنگل ها، افزایش بیابان ها، آلودگی هوا، آب و خاک، محیط زیست و انقراض گونه هایی از حیات جانوری و گیاهی بیش از پیش مواجه است و این فرایند در مداری بسته و قهقرایی، دائم در حال تکرار است و باز هم متأسفانه سرعت تخریب محیط مزبور از سرعت ترمیم آن روز افزون تر است.

فصل دوم : حقوق محیط زیست در سیرة نبوی و معصومان:

در بحث از آموزة مهدویت، همواره نظر کردن به سیرة عموم معصومین ـ از خاتم انبیا(ص) تا امام یازدهم(ع)ـ راه گشا و ضروری است، زیرا حاکمیت و امامت حضرت مهدی(ع) نقطه پایانی و تکمیل رسالت نبوی و امامت سایر معصومین(ع) خواهد بود و بدیهی است که این سیره، شارح و مبیِّن آموزة مهدویت است؛ همان طور که این آموزه نیز مکمل و مبیِّن سیرة مزبور می باشد. بدین لحاظ در این جا به گونه ای بسیار اجمالی به جایگاه حقوق موجودات اعم از جانوری و گیاهی و محیط زیست آنها به عنوان مدخلی مقدماتی در تبیین بحث مذکور در آموزة مهدویت پرداخته می شود.

ابتدا باید گفت که پیامبر مکرم اسلام(ص) به این موضوع بسیار اهمیت می دادهاند؛ مثلاً در نهج الفصاحه، احادیث فراوانی از ایشان در مورد اهمیت درخت و درخت کاری و عمران و آبادانی محیط زیست نقل شده است؛ از جمله فرمودهاند:

الف) چه نیکو مالی است نخل که در گل محکم است؛

ب) اگر رستاخیز بر پاشد و نهالی در دست یکی از شما بود، اگر می تواند آن را بکارد باید بکارد؛

ج) هرکه درختی بنشاند، خدا به اندازه میوه ای که از آن درخت برون می شود پاداش برای وی ثبت می کند؛

د) هرکه درختی بکارد هر بار که انسانی یا یکی از مخلوقات خدا (به اندازه میوه ای که از آن درخت برون می شود) از آن بخورد برای او صدقه محسوب می شود.

پیامبر(ص) در حدیث فاخر دیگری، کاشت درخت، جاری کردن نهر و حفرچاه را به عنوان سه مورد از صدقات جاریه، هم پای اثر فرزند صالح و ساخت مسجد به شمار آورده که پاداش آن نیز برای فاعل آن تا ابد، دوام می یابد. به فرموده ایشان.

هفت چیز است که پاداش آن برای بنده در قبر او و پس از مرگش دوام دارد: کسی که علمی تعلیم دهد، یا نهری به جریان آورد، یا چاهی حفر کند، یا نخلی بکارد، یا مسجدی بسازد، یا مصحفی به ارث گذارد، یا فرزندی بر جا نهد که پس از مرگش برای او آمرزش خواهد.

توصیه های پیامبرگرامی(ص) در مورد حفظ حقوق حیوانات و برخورد ملاطفت آمیز با آنها فراوان است و ایشان علاوه بر نهی شدید از اذیت و کشتن به نا به جای حیوانات، بررسیدگی کامل به آنها تأکید می ورزند؛ از جمله فرمودهاند:

ـ هر حیوان، پرنده یا غیر آن به ناحق کشته شود روز قیامت با قاتل خویش مخاصمه کند؛

ـ هر که گنجشکی را بیهوده بکشد روز قیامت بیاید و نزد عرش فریاد زند و گوید: پروردگارا از این بپرس برای چه مرا بی فایده کشت؛

ـ هرکه گنجشکی را به ناحق بکشد خدا روز قیامت از وی بازخواست کند؛

ـ زنی به جهنم رفت برای آن که گربه ای را بسته بود وچیزی بدو نخورانید و نگذاشت از چیزهای زمین بخورد تا بِمُرد.

در روایات نبوی بر ساخت و ساز و عمران محیط زیست تأکید فراوانی شده؛ هم چنان که ایشان افراد را از سکنی گزینی در خانه های ویران برحذر داشته و عدم اجابت دعای چنین کسی راهمانند فردی دانسته که در حفظ حیوان تحت مالکیت خویش اهمال میورزد و فرمودهاند:

سه کساند که خدا دعایشان را نمی پذیرد؛ مردی که در خانة ویران جای گیرد و مردی که کنار راه اقامت گزیند و مردی که حیوان خود را رها کند و سپس دعا کند که خدا آن را نگه دارد.

پیامبر در احادیث فراوان دیگری، خرج کردن برای اسب را هم چون نفقه ضروری دانسته و ضمن همانند دانستن آن با صدقه، امساک نمودن در این باره را نهی کرده و صاحبان این حیوان را به نوازش پیشانی، جهت افزایش برکت اسب توصیه فرموده اند. بدیهی است با توجه به کاربرد گسترده حیواناتی؛ مانند اسب در امور نظامی و حمل و نقل، تأکید حضرت بر اسب به صورت نمادین بوده و در واقع ناظر بر حفظ حقوق سایر حیوانات نیز می باشد؛ هم چنان که پیامبر(ص) مردم را به تکریم گاو به عنوان مهتر چهارپایان توصیه می نمایند. هم چنین از امام صادق(ع) نقل شده است که پیامبراکرم(ص) مردم را از شلاق زدن؛ به خصوص به صورت چهارپایان و کشتن زنبور عسل نهی می کردند. در حدیث دیگری از امام صادق(ع) به علت نهی از شلاق زدن به چهرة حیوانات این گونه اشاره شده که حیوانان با صورت خود خداوند را تسبیح می نمایند. نیز امام حسین(ع) در این باره فرموده اند: برای هر چیزی حرمتی نهادهاند و حرمت چهارپایان در چهرة آنها نهفته است.

در روایات اسلامی انسان های فاقد عقل، در ردیف چهارپایان به شمار آمدهاند و یا حتی انسانی که شهوتش را بر عقلش حاکم می کند از چهارپایان بدتر به حساب آمده است. بدین ترتیب حیوانات به دلیل فقدان عقل در مرتبه پایین تر از انسان ها قرار داده شدهاند، ولی این مسئله دلیلی بر تجویز عدم مراعات حقوق آنها نیست چنان که در برخی روایات، موجودات جانوری چهار دسته به شمار آمدهاند: اول انسان ها که کامل ترین موجودات هستند، سپس چهارپایانندکه مهتری آنها برعهدة گاو است و سومین دسته پرندگان هستند که مهتر آنها کرکس است و چهارمین مِلک و صنف متعلق به حیوانات وحشی، با مهتری شیر است. در این روایت، امام علی(ع) تصریح فرموده اند که گاو، عقاب و شیر برای صنوف زیر مجموعة خویش، از خداوند با تضرع درخواست رزق و شفاعت می نمایند و بدین ترتیب بیان شده که همه حیوانات اهل تسبیح خداوند بوده و عبادت پروردگار را به سبک و سیاق خویش انجام می دهند. با توجه به این نوع نگرش دین اسلام به حیوانات و حتی گیاهان، علت توصیه به رفتار محبت آمیز و محترمانه و مودت آمیز توسط این دین حنیف بیشتر مشخص می شود.

سیرة امام علی(ع) نیز مشحون حمایت از حقوق محیط زیست و رعایت حقوق حیوانات است. فراز دوم نامة 25 حضرت که در واقع دستورالعملی جهت جمع آوری مالیات است، یکی از بهترین منشورهای اسلامی در زمینة رعایت حقوق حیوانات است. این بخش از نامه که در واقع در سال 36 هجری به عُمّال و کارگزاران، نگارش یافته نحوة جمع آوری مالیات هایی که از حیوانات جمع آوری می گردد یادآوری نموده و نوع برخورد و نگه داری این حیوانات را تا تحویل به بیت المال مسلمین چنین شرح می دهد و عمل به این دستور العمل را مایة هدایت و بزرگی پاداش الهی به شمار می آورد:

در رساندن حیوانات، آن را به دست چوپانی که خیرخواه و مهربان، امین و حافظ، که نه سختگیر باشد و نه ستم کار، نه تند براند و نه حیوانات را خسته کند، بسپار. سپس آن چه از بیت المال جمع آوری شد برای ما بفرست، تا در نیازهایی که خدا اجازه فرموده مصرف کنیم. هرگاه حیوانات را به دست فردی امین سپردی، به او سفارش کن تا بین شتر و نوزادش جدایی نیفکند و شیر آن را ندوشد تا به بچه اش زیان وارد نشود. در سوار شدن بر شتران عدالت را رعایت کند، و مراعات حال شتر خسته یا زخمی را که سواری دادن برای او سخت است بنماید. آنها را در سر راه به درون آب ببرد، و از جاده هایی که دو طرف آن علف زار است به جاده بی علف نکشاند، و هرچند گاه شتران را مهلت دهد تا استراحت کنند، و هرگاه به آب و علف زار رسید، فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند تا آن گاه که به اذن خدا برما وارد شوند، فربه و سرحال، نه خسته و کوفته باشند تا آنها را بر اساس رهنمود قران و سنت پیامبر(ص) تقسیم نماییم. عمل به دستورهای یاد شده مایه بزرگی ِ پاداش و نیز هدایت تو خواهد بود.

فصل سوم: حقوق زیست محیطی در عصر مهدوی

با تأملی کوتاه در روایات مختص به عصر ظهور، به خوبی فهمیده می شود که فضای زیستی و موجودات ساکن در این قلمرو، در نهایت کمال از مواهب حکومت حضرت مهدی علیه السلام برخوردار گشته و طعم آسایش، آرامش و حیات طیبة مبتنی بر عدالت را خواهند چشید. در این جا به قرائنی اجمالی از روایات وارده در این مورد، با ذکر شاخصه های لازم مبادرت می شود؛ به عبارت دیگر، موارد زیر برخی از ویژگی های محیط زیست عصر ظهور و رعایت کامل حقوق مزبور در آن دوره خواهد بود و یاد آوری آنها از باب حصر نبوده و تنها اشاره اجمالی است:

1. تطهیرو نورانیت زمین

زمین در عصر مهدوی با لطف الهی از هرگونه جور و ظلمی تطهیر می شود و با نور الهی منور و تابان می گردد. کلمات جور و ظلم با کلماتی مانند طغیان، میل، انحراف دارای ترادف معنایی هستند، بدیهی است که هرگونه تلوّث و آلودگی، زیر مجموعه معانی جور و ظلم قرارمی گیرد؛ زیرا هر گونه آلودگی به معنای انحراف از طبیعت مخلوق الهی و به معنای تعدی از حق و حرکت به سوی باطل است؛ هم چنان که ظلم به هرگونه تجاوز از حق، اعم از کم و زیاد اطلاق می شود. هم چنین ظلم در لغت به معنای تاریکی و شکافی است که در زمین به وجود می آید و به معنای تجاوز از حد و قرار دادن چیزی در جای نامناسب نیز آمده است. ابن فارس در معجم خود اذعان می دارد: ظلم به دو معنا گفته می شود: نخست به مفهوم مخالف نور و روشنایی؛ و دوم قرار دادن چیزی در جایگاهی که شایسته آن نیست.

واضح است که حکومت ظلم ستیز و عدالت محور مهدوی بر طبق این تعاریف، حکومتی بر مبنای تطهیر محیط زیست از هرگونه آلودگی و انحراف بوده و این محیط را به وضعیتی آرمانی برگشت خواهد داد و از طهارت و حیات طیبه آن حفاظت خواهدکرد.

امام رضا(ع) در تأبید مراتب فوق می فرمایند:

یطهر الله به الارض من کل جور ویقدّسها من کل ظلم... فاذا خرج، اشرقت الارض بنور ربها و وضع میزان العدل بین الناس فلایظلم احدا احدا وهوالذی تطوی له الارض؛

خداوند به واسطة او، زمین را از هر گونه جور و ظلم تطهیر و منزه می نماید. پس هنگامی که وی (حضرت مهدی) خروج کند زمین با نور پروردگار، نورانی گشته و ترازوی عدالت در میان مردم حکم فرما می گردد. پس از آن، دیگر احدی به احد دیگر ظلم نمی کند و او کسی است که زمین برایش در نوردیده می شود.

2. رضایت و سُرور موجودات و محیط زیست

روایات بی شماری در تبیین عصر مهدوی، حاکی از نهایت رضایت تمامی ساکنان و موجودات در زمین و آسمان از حکومت مهدی موعود است. پر واضح است که این رضایت و سرور همگانی نمی تواند بدون تأمین حقوق محیط زیست و کلیه ساکنان آن باشد. در روایات متعددی به خصوص از پیامبر(ص) این معنا چنین ذکر شده است:

... یملاء الارض عدلا کما ملئت جوراً یرضی فی خلافته اهل الارض و اهل السماء و الطیر فی الجو؛

زمین از عدل پر می شود همان طور که قبلاً از جور پرشده بود. در خلافت او اهل زمین و اهل آسمان و پرنده در هوا، راضی و خوش حال از این حکومت هستند.

امام علی(ع) نیز فرموده اند:

از قیام وی اهل آسمان و ساکنان زمین فرحناک می شوند. او زمین را پر از عدل کند؛ چنان که پر از ظلم و ستم باشد.

3. امنیت، صلح و دوستی در سپهر انسانی، حیوانی و گیاهی

محصول عدالت گستری و ظلم ستیزی حکومت مهدوی و رعایت حقوق محیط زیست و ساکنان آن، چیزی غیر از امنیت و برقراری صلح و دوستی در فراخنای هستی نمی تواند باشد و همان طورکه برحسب روایات، کینه ها و اختلاف ها از جامعه بشری رخت بر می بندد از عالم حیوانی و جانوری نیز این کینه ها وعوامل نزاع، ناپدید خواهد شد و حتی حیواناتی که به کینه جویی و تقابل با هم شهره بوده اند، در کمال مسالمت و آرامش به زندگی مودّت آمیز در کنار هم خواهند پرداخت؛ هم چنان که در حدیث معروفی که نشانه وضع امنیت بی سابقه در عصر ظهور است و حاکی از مسافرت زنی به همراه زینت آلات خود از عراق به شام در کمال آرامش و بدون مزاحمت عامل انسانی و حیوانات وحشی است، چنین ذکر شده: حیوانات وحشی و چهارپایان در این عصر، درکمال صلح و مسالمت با یک دیگر به سر می برند، به همین دلیل نیز حیوانات وحشی دیگر خوف برانگیز نبوده، به سایرحیوانات و این زن حمله نمی کنند. در روایتی دیگرذکر شده: حیوانات وحشی امنیت می یابند تا حدی که همانند چهارپایان اهلی در راه های زمین به گردش در آمده و به چرا مشغول می شوند.

در روایتی دیگر از معصوم(ع) این وضعیت بدین صورت تشریح شده است:

اسمه اسم النبی یامر بالعدل ویفعله و ینهی عن المنکر ویجتنبی الله به الظلم ویجلو به الشک والعمی یرعی الذئب فی ایامه مع الغنم ویرضی عنه ساکن السماء والطیر فی الجو والحتیان فی البحار...؛

نام او نام پیامبر(ص) است. به عدالت امر نموده و خود بدان عمل می کند و از منکر نهی نماید و خداوند توسط وی از ظلم جلوگیری کرده و شک و عدم بصیرت ها را می زداید. گرگ و گوسفند در ایام او با هم به چرا می پردازند و ساکنان آسمان و پرنده در هوا و مارهای دریا از او راضی و خشنود هستند.

هم چنین در کنزالفوائد از ابن عباس ویژگی های عصر ظهور ذکر شده که یکی از آنها این است: گرگ، میش، گاو، شیر، انسان و مار از جان خود ایمن باشند. نیز امام صادق(ع) با تشریح برکت دهی آسمان و زمین در این دوره می فرمایند: همة وحوش و درندگان در امنیت کامل خواهند بود. بنابراین، همان گونه که پیامبر(ص) فرموده اند، در حکومت جهانی حضرت مهدی مردم در رفاه و چهارپایان در آسایش می باشند. در روایت دیگری از پیامبر(ص) که گویای اوج حفظ حقوق محیط زیست در آن عصر طیبه می باشد آمده است:

... نامش نام من است، در موقع ظهور او پرندگان را در آشیانه هاشان و ماهیان در دریاها (با کمال آزادی و دور از هرگونه ترس و مزاحمت دشمن) تولید نسل می کنند و نهرها کشیده می شود و چشمه ها می جوشد و زمین دو برابر محصول خود را می رویاند....

4 . فعلیت یابی کلیه قابلیتهای محیط زیست در عالی ترین حد

با توجه به این که در اصیل ترین منابع دینی، عدالت به معنای قرار گرفتن هر چیز در جای خویش، و ایفای اهلیت ها و رعایت و استیفای کلیه حقوق ها آمده است، بنابراین در حکومت مهدوی هر موجودی اعم از انسان، حیوان و نبات می بایستی به عالی ترین جایگاه و تحقق کلیه استعدادها و قابلیت های خود برسد و چنین است که در عصر مهدوی، افزون بر جامعه بشری، محیط زیست اَرضی و سَماوی وکلیه موجودات ساکن در آنها به عالی ترین و نهایی ترین حد تحقق قابلیت های خود دست می یابند و به عبارت روشن تر، آنها نیز عدالت پیشگی را سرلوحة خود قرار می دهند؛ به همین دلیل آسمان و زمین ثروت های مکنون خود را بیرون می ریزند و هرگونه آلودگی و تلوث را با یاری خدای منان و مواهب حکومت مهدوی از خود دور می سازند و پوشش گیاهی، تمام عالم را فرا می گیرد؛ هم چنان که در روایت مربوط به مسافرت سرشار از امنیت زنی که راه عراق و شام را می پیماید، آمده است که وی درمسیر خویش گام نمی گذارد مگر برنبات و گیاهان و این نشانه ای از پوشش گستردة گیاهی در سراسر جهان است که شام و عراق به عنوان مناطقی تقریباً کم آب و علف و نیمه خشک، در عصر ظهور پوشیده از گیاه می شوند. برخی از روایات بیان کننده تحقق کلیه استعدادهای بالقوه محیط زیست در دوران ظهور بدین شرح است، معصوم(ع) می فرمایند:

فیحظب الناس فستبشر الارض بالعدل وتعطی السماء قطرها و الشجر ثمرها و الارض نباتها و تتزین لاهلها... و تخرج لهم الارض کنوزها...؛

پس ]حضرت مهدی[ مردم را مورد خطاب قرار داده و سپس زمین را به عدالت، بشارت می دهد. در این هنگام آسمان باران خود عطا نموده و درختان میوه های خود را فرو می فرستند.زمین کلیه رستنی های خویش را عرضه نموده و خود را برای اهل عالم با این گیاهان زینت می بخشد...؛ هم چنان که زمین برای مردم، گنج های خود را خارج می سازد.

یظهر الله له کنوز الارض و معادنها و ینصره بالرعب...؛

خداوند گنج ها و معادن زمین را برای او آشکار ساخته و وی را با رعب خویش یاری می دهد.

ذکر دو روایت از پیامبر گرامی اسلام(ص) در این مورد نیز به تنویر مطلب کمک بیشتری می کند:

... یخرج رجل من اهل بیتی ویعمل بسنتی ونزل الله له البرکة من السماء وتخرج الارض برکتها... یتنعم امتی فی زمانه نعیماً لم یتمتعوا مثله قط البر والفاجر یرسل السماء علیهم مدرارا و لاتدخر الارض شیئاً من نباتها...؛

مردی از اهل بیت من خروج نموده و به سنت من عمل می کند و خداوند برای وی برکت های خویش را از آسمان فر و می فرستدو زمین نیز برکات خود را خارج می سازد... امت من در زمان وی از نعماتی متنعم می شود که قبلا از آنها بهره مند نشده بود و نیکوکار و فاجر، جزو بهره مندان این نعمت ها هستند. آسمان بر آنها باران هایش را نازل نموده و زمین چیزی از روییدنی هایش باقی نمی ماند مگر این که آنها را برویاند و تأخیری در این مورد روا نمی دارد.

5 . عمران وآبادانی و توسعة موزون محیط زیست

مطالب پیشین به خوبی گویای اوج عمران و آبادانی محیط زیست در عصر ظهور است. با جود این در پاره ای از روایات به گونه ای دقیق تر و مصداقی تر به این آبادانی اشاره شده و حتی آمده است که تمام ویرانه های زمین آباد می گردد. به فرموده امام باقر(ع):

... خداوند دین خود را به وسیلة او برتمام مکتب های جهان پیروز می گرداند، هرچند مشرکان ناخشنود و مخالف باشند، ویرانی های زمین آباد می گردد... .

هم چنین در تفسیر آیة مدهامتان از امام صادق(ع) منقول است که در عصر ظهور؛ بین مکه و مدینه از درختان نخل متصل می گردد، نیز امام صادق(ع) در بخشی از کلام خود پیرامون این عصر، می فرمایند: امام(ع) مسجدی در بیرون کوفه می سازد که هزار درب داشته باشد، و خانه های کوفه به نهر کربلا و حیره متصل می شود، به طوری که مردی در روز جمعه سوار استر تندرو می شود تا خود را به نماز برساند ولی به نماز نمی رسد.

شیخ طوسی با ذکر روایتی در کتاب تهذیب می نویسد. امیرالمؤمنین(ع) به حیره تشریف برد و فرمود:

روزی برسد که کوفه به حیره وصل شود و چنان مرغوبیت پیدا می کند که یک ذرع زمین آن به چند اشرفی فروخته می شود و مسجدی درحیره بنا می شود که دارای پانصد درب باشد! و نمایندة قائم در آن نماز می گذارد؛ زیرا مسجد کوفه برای آنها تنگ خواهد بود، دوازده پیش نماز عادل در آن جا نماز می گذارد.

این روایات حاکی از عمران، آبادانی و توسعة موزون محیط زیست انسانی، حیوانی و نباتی در کل عالم است که این نیز ماحصل حمایت کامل از حقوق زیست محیطی در آن دوران درخشان است. نتیجة چنین وضعیتی آن است که حتی کرة زمین نسبت به وضعیت بهینه خویش و از این که در زیر قدم های یاران مهدی علیه السلام قرار می گیرد به خود بالیده و احساس غرور و افتخار می نماید. از امام باقر(ع) در این مورد چنین نقل شده:

گویا من یاران قائم را می بینم که بر شرق وغرب جهان احاطه پیدا کرده اند و همه چیز تحت فرمان آنهاست؛ حتی درندگان زمین و پرندگان شکاری آسمان در پی رضایت آنها خواهند بود و همه چیز حتی این نقطة زمین برنقطه دیگر آن اظهار فخر و غرور می کند و می گوید: امروز مردی از یاران قائم برمن قدم نهاد و عبورکرد.

6 . مقابله با آلاینده ها و رعایت حریم های خصوصی و عمومی در حیات مدنی

این موارد نه تنها به عنوان مصادیق دقیقی از حفظ حقوق محیط زیست صورت می گیرد، بلکه حتی اگر آلایندگی محیط زیست منحصر به اشراف بر یک منزل یا ریزش آب از ناودان های منازل به محیط عمومی باشد و یا این که مسجد مشرف به خانه های مردم گردد و یا حتی بخشی از یک بنا در راه های عمومی ساخته شده باشد، با برخورد حکومت مواجه شده و این مورد ولو با تخریب مسجد، برطرف می گردد. در این مورد در کتاب ارشاد، ابوبصیر در حدیثی طولانی از امام صادق(ع) روایت نموده که می فرماید:

هنگامی که قائم ما قیام کند، چهار مسجد را در کوفه منهدم می کند و هیچ مسجد مشرفی را نمی گذارد جز این که کنگره و اشراف آن را خراب می کند و به حال ساده و بدون اشراف می گذارد. شاهراه ها را توسعه می دهد، هر گوشه ای از خانه ها را که واقع در راه عمومی است اصلاح می کند، و ناودان ها را که مشرف به راه مردم است بر می دارد. هر بدعتی رابرطرف می سازد و هر سنتی را باقی می گذارد....

7 . استفاده از راه کارها و فن آوری های جدید درمحیط زیست

نکتة قابل ذکر در این جا آن است که در عصر ظهور رشد و ترقی علوم و فنون به اوج خود رسیده و دانش بنا به روایات از دو حرف به بیست و هفت حرف خواهد رسید؛ ضمن این که با شکوفایی و کمال عقلانیت بشری و افزایش فهم و درک جامعه انسانی به عنوان یکی از مواهب خداداد عصر ظهور مواجه هستیم. پر واضح است در چنین وضعیت بالنده و سرشار از فن آوری های نوین، هزاران ابزار جدید علمی برای مقابله با آلاینده های صنعتی در دست رس بشر قرارخواهد گرفت و جهان از وجود تمامی آنها رهایی خواهد یافت. هم چنین در آن عصر، با تعالی جامعه و افراد انسانی، بشر به عنوان اصلی ترین آلایندة محیط زیست، از ارتکاب این گونه اعمال عاقلانه و برمبنای اعتقاد عملی به دیانت خویش، پرهیز خواهد کرد.

8 . گسترش حفظ محیط زیست به فضاهای ماورای زمینی

برخی از خبرگان مباحث مهدویت معاصر بر این باورندکه طبق روایات متعدد، کرات زیادی در آسمانها وجود دارد که آباد و دارای جوامعی از مخلوقات اند که غیر از نوع انسان، فرشته و جن هستند. علامة مجلسی مجموعه ای از این روایات را در بحار الانوار گرد آورده است؛ به اعتقاد استاد علی کورانی، و عده ای دیگر، شماری از آیات قرآن نیز بر این معنا دلالت دارد از آجمله آیة شریفة:

ای جنیان ای انسان ها! اگر می توانید به اعماق آسمان ها و زمین راه پیدا کنید، پس اقدام کنید ولی موفق به این نفوذ و سفر نمی شوید مگر به تسلط و فرمان روایی.

کورانی در ادامة این آیه می نویسد : یعنی به زودی زندگی روی زمین در زمان حضرت مهدی علیه السلام وارد مرحلة جدیدی می شود که به طور کلی با گذشته ها تفاوت دارد. البته منظور ایشان آن است که بشر در عصر ظهور با فتح سایر کرات مسکون و معمور توسط حضرت مهدی علیه السلام و حکومت وی مواجه خواهد گشت.

آن چه از این مبحث به دست می آید این است که در آن عصر نورانی، هم محیط زیست و هم صیانت و حفاظت از آن، ابعاد بسیار گسترده تری نسبت به جهان فعلی یافته و قلمرو آن به همه کرات تحت سیطره حکومت حضرت کشانیده خواهدشد.

9. تعالی معنوی محیط زیست و همراهی آن با حیات طیبة مهدوی

بیان شد که حتی حیوانات وحشی در دولت مهدوی، تعالی پیشه کرده و با کنارگذاشتن توحش، رام گشته و تکامل می یابند و درندگی را کاملا کنار می گذارند، جالب این که در برخی روایات، حیوانات عادی هم، کار ویژه های مخرب خود را کنار می نهند تا جایی که حیوانی مانند موش، به تعبیر ابن عباس، دیگر انبانی را پاره نمی کند، اما این تکامل خواهی تنها به حیوانات ونباتات محدود نمی شود بلکه جمادات نیز می خواهند به این حیات طیبه وارد شده و به نهضت جهانی امام عصر علیه السلام مساعدت نموده و آن را همراهی کنند. در این مورد به واسطة ابوبصیر، از امام صادق(ع) منقول است که ایشان فرمودند:

.. وقتی با ارادة خدا، قائم قیام نماید و چون حضرت ظهور نماید، کافران و مشرکان از قیام و ظهور وی ناراضی و نگرانند؛ زیرا اگر کافر و یا مشرکی در پشت صخره ای نهان شود، آن صخره به صدا درآید و گوید: ای مسلمان، در پناه من کافر و یا مشرکی مخفی شده است او را به قتل برسان، وی اقدام کرده و او را به هلاکت می رساند.

10. عاری بودن نبردها و قیام مهدوی از تخریب های زیست محیطی

تمامی روایات پیرامون قیام حضرت مهدی علیه السلام بر این مطلب تصریح دارند که در دورة ظهور امام علیه السلام ، یاران وی به مجازات و قتل و نابودی ستم گران اقدام خواهند نمود و همانند عمل جراحی لازمی، جامعه اسلامی و سایرجوامع جهانی را از لوث وجود سرکشان و ستم پیشگان پاک سازی می نمایند؛ زیرا بدون این اقدامات، هرگز بساط ظلم زورمداران برچیده نشده و عدالت، حاکمیت پیدا نمی کند و اگر امام با سیاست ِ ملایمت و گذشت با آنها رفتار نماید، هرگز ترفندها و توطئه های جدید مستکبران و افساد کنندگان در زمین از بین نخواهد رفت. حضرت در عصر قیام، بنا به روایات؛ توبه ظاهری هیچ مجرم و جنایت کاری را نمی پذیرد و همان طور که پیامبر اکرم(ص) در براندازی نظام جاهلی، جهاد پیشه کرد و با کافران به قتال و کارزار پرداخت، قیام مهدوی نیز علاوه بر تأسی به سیرة پیامبر (ص)در این زمینه، حتی سخت گیری بر ستم گران را جایگزین رأفت نبوی می نماید.

از امام باقر(ع) روایت شده است که فرمود :

اما شباهت داشتن مهدی به جد گرامیش رسول خدا(ص)؛ قیام وظهور او با شمشیر و کشتن دشمنان خدا و رسول او و ستم گران و طاغوت ها است وی به وسیلة شمشیرو ایجاد ترس در دل دشمنان پیروز می گردد و لشکریان او شکست نمی خورند.

اما متاسفانه برخی از دشمنان و یا حتی دوستان نا آگاه در میزانِ اعمال خشونت و کشتار حکومت مهدوی، چنان راه غلو پیشه کرده اند که با قاطعاته می گویند: حضرت مهدی علیه السلام در تقابل با دشمنان خویش به جنگ هسته ای خواهد پرداخت و آنها را با این سلاح مهیب به ورطه نابودی خواهد کشانید!! نگارنده معتقد است نه تنها در عصر ظهور نیازی به سلاح هسته ای نیست، بلکه نبرد حکومت مهدوی و یاران آن حضرت با دشمنان، فاقد تبعات تخریب زیست محیطی و ایجاد فجایع محیط زیستی، مشابه آن چه که امروز اتفاق می افتد، خواهد بود. برخی از ادلة این مدعا چنین است:

الف ) بنابه برخی ارزیابیها، در اثر یک جنگ هسته ای معمولی در جهان امروز، دست کم5/1 میلیارد انسان کشته خواهد شد، ابرهای هسته ای ایجاد شده در اثر انفجار اولیه، منجر به ظهور زمستانی طولانی مدت با کاهش دمای حدود پنجاه درجه زیر صفر می گردد و زمین مدت ها از نور خورشید محروم و گیاهان در این مدت از رویش بازخواهند ایستاد و شاید بسیاری از آنها و از جمله حیوانات نابود گردند. حال این سؤال قابل طرح است که بنابه روایت های قبلی، چگونه ممکن است قیامی باعث رضایت وخشنودی همة ساکنان سماوی و ارضی گردد و در عین حال هم آنها وهم محیط زیست را به بدترین شکل نابود کند؟! ضمن آن که اثرات و تشعشعات چنین جنگی، دیرپا و ده ها سال دارای اثرات مرگ بار خواهد بود و این نیز با ماهیت حیات طیبهی آرمانی مهدوی منافات دارد. مگر نه این که در روایات آمده است که حکومت مهدوی، حکومتی است که حتی خفته ای را بی جهت بیدار نمی کند، پس چگونه ممکن است در قیام امام، سلاح هایی این چنین مخرب به کار گرفته شود؟ آن هم در دوره ای که عصر امنیت فراگیر در انحای عالم، و سرشاری جهان از نعمت امنیت است.

ب) با توجه به روایات پیش گفته، مبنی بر افزایش فهم بشری و گسترش دانش بشری از دو حرف به7 2 حرف در عصر ظهور، بدیهی است امام علیه السلام می تواند با ابزارهای نوین، تقابلی که مبتنی بر فناوری های جدیدی باشند؛ هم به مبارزه با سلاح های مخرب ستم کاران عالم بپردازد و هم اینکه تأثیر این سلاح ها را خنثی ساخته و آنها را در واقع بی اثر و خلع سلاح نماید؛ لذا امام علیه السلام می تواند با استفاده از علم زمانة خویش، شمشیر را که به عنوان سلاح نمادین حضرت در روایات آمده، به سلاحها و ابزارهای متعارف و کار آمد روز متحول سازد؛ ابزارهایی که در عین تأثیر گذاری فاقد آلایندگی و تخریب زیست محیطی باشند.

ج) بنا به روایات، قتال حضرت مهدی علیه السلام همانند کشتارهای بی هدف امروزی نیست و حضرت با استفاده از علم لُدنی خویش تنها کسانی را که به هیچ وجه اصلاح پذیر نیستند هلاک می سازد و بقیه بدکاران قابل اصلاح را به حال خود رها می کند تا توبه کنند و اصلاح شوند؛ همان طوری که در روایات، نعمات عصر ظهور، هم برای نیکوکاران و هم بدکاران ملحوظ گشته است.

ازسوی دیگر، طبق روایت، انهدام بخش قابل توجهی از جامعة بشری توسط حکومت مهدوی صورت نمی گیرد، لذا نمی توان آن را محصول عملیات نظامی و تخریبی حضرت دانست، بلکه قبل از ظهور این اتفاق به دست خود انسان ها در اثر منازعات جوامع انسانی حاصل می گردد و بدین ترتیب در همه گیتی فریاد منجی و موعود خواهی بلند گشته و نجات خود را از خداوند و فرستادة وی طلب می نمایند؛ لذا این گونه فجایع انسانی و زیست محیطی محصول دورة قبل از ظهور است. امام صادق(ع) در این مورد می فرماید:

قبل از ظهور قائم دو نوع مرگ و مردن گریبان مردم را می گیرد: یکی مرگ سرخ و دیگری مرگ سفید، مرگ سرخ با شمشیر است و مرگ سفید طاعون و از هر هفت نفر، پنج نفر از بین می روند و دو نفر باقی می مانند.

امام علی(ع) هم فرموده اند:

لاتخرج المهدی حتی یقتل ثلث و یموت ثلث و یبقی ثلث؛

حضرت مهدی علیه السلام خروج نمی کند تا این که قبل از او ثلث مردم کشته می شوند و ثلث دیگر می میرند و ثلثی باقی می مانند.

د) طبق روایات فراوان، قیام مهدوی با رعب و نصرت الهی و با کمک فرشتگان وحتی جبرئیل و میکائیل همراه است. بنابراین، حضرت مهدی علیه السلام نیازی به توسل به سلاح های مخربی مانند سلاح هسته ای نخواهند داشت و در صورت تمسک ایشان به سلاح های نوین، بدیهی است چنین اقدام تقابلی، مستظهر به نصرت الهی و مؤید به مساعدت فرشتگان، و فاقد هرگونه تخریب زیست محیطی و یا فجایع انسانی باشد و چنین تفکری از اساس، محال و حتی تناقض نما (پارادوکسیکال) است. برخی از روایاتی که حاکی از نصرت الهی در حکومت وقیام مهدوی اند به شرح زیراست: پیامبر(ص) فرموده: قائم در کنف حمایت جبرئیل و میکائیل می باشد.

شیخ مفید در کتاب ارشاد از ابوبکر حضرمی روایت نموده که امام محمد باقر(ع) فرمود:

گویا قائم را در بلندی کوفه (شهر نجف) می بینم که با پنج هزار فرشته در حالی که جبرئیل از سمت راست و میکائیل از سمت چپ و مؤمنان پیش روی او قراردارند به آن جا آمده است و لشکرهای خود را در شهر پراکنده می سازد.

هم چنین از امام صادق(ع) نقل شده که فرموده اند:

... خداوند صاحب الامر را با سه لشکر از فرشتگان و مؤمنان و رعبی (که در دل پادشاهان و گردن کشان می اندازد ) تأیید می کند.

پیامبر نیز در فرازی طولانی در شرح ویژگی های حضرت مهدی علیه السلام وقیام وی فرموده اند:

او دین خدا را بر همة ادیان غالب گرداند و با نصرت خدا و فرشتگان تأیید شود، پس زمین را پر از عدل و داد کند؛ چنان که پر از جور و ستم شده بود.

با این توضیحات کاملا مبرهن است که قیام الهی حضرت مهدی علیه السلام که معطوف به حیات طیبه قرآنی و عاری از هرگونه آلودگی و تلوث و آلایندگی است. برخلاف این توهم، چشمه جوشان طهارت، صلح، صفا، پاکی و صمیمیت در سپهر حیات انسانی، جانوری و نباتی و حتی عرصه های فرا زمینی خواهد بود.

استنتاج

در نوشتار حاضر، در جهت تبیین وضعیت حقوق محیط زیست در آموزه و حیات طیبة مهدوی، ابتدا به وضعیت حقوق مزبور و اهمیت محیط زیست و شرایط بحرانی آن در جهان امروز اشاره گردید و سپس با هدف تشریح هر چه بیشتر موضوع حاضر در حکومت جهانی موعود، به طور اجمال، این مسأله در سیرة نبوی و سایر معصومان: مورد بررسی واقع شد. نتیجه این بررسی نشان داد که توجه ویژه حکومت مهدوی به موضوع محیط زیست و ارتقای تعالی بخشی به آن، به شکل کاملاً نمایان، ریشه و تفکر اسلامی و سنت ناب نبوی و علوی دارد. آن گاه به طور اخص، مبحث حاضر در آموزة مهدوی ژرف نگری گردید واین نتیجه به دست آمد که در عصر ظهور، حقوق محیط مذکور به نحوکمال رعایت شده و حتی موجودات و محیط زیست آنها در گستره هایی به وسعت جهان هستی دچار ارتقا و تکامل در حیات مادی و معنوی گشته و ضمن همراهی رضایت مندانه، و شاید مبتنی بر شعور، به نهایت تحقق استعدادها و قابلیت های بالقوه خویش خواهند رسید و عالم هستی از هرگونه تلوث، آلودگی و آلایندگی مادی و معنوی، تطهیر و پاک خواهد شد و با اشراق الهی، منور و مشعشع می گردد و با نابودی شیطان و کلیه وساوس شیطانی، تسبیح و حمد الهی کلیه موجودات و حتی جمادات بیش از پیش با انسان متعالی این عصر نو پدید و سعید، هم نواتر خواهند شد. در خاتمه برخی از ویژگی های زیست محیطی دوران طیبة مهدوی به نحو اجمالی یادآور می گردد:

1. تطهیر و نورانیت زمین؛

2. رضایت و سرور موجودات و محیط زیست؛

3. امنیت، صلح و دوستی در سپهر انسانی، حیوانی و گیاهی؛

4. فعلیت یابی کلیه قابلیت های محیط زیست در عالی ترین حد؛

5. عمران، آبادانی و توسعة موزون محیط زیست؛

(ص). مقابله با آلاینده ها و رعایت حریم های خصوصی و عمومی درحیات مدنی؛

(ع). استفاده از راه کارها و فن آوری های جدید در حفظ محیط زیست؛

8. گسترش حفظ محیط زیست به فضاهای ماورای زمینی؛

9. تعالی معنوی محیط زیست و همراهی آن با حیات طیبة مهدوی؛

10. عاری بودن نبردها و قیام مهدوی از تخریب های زیست محیطی.

بنابراین محیط زیست و موجودات هستی با این تحول و استحاله ایجابی، به اصل و وضع اصلی و طبیعی و الهی خود باز خواهند گردید و بنا به تعریف عدل (قرارگرفتن هر چیز در جای خود و استیفای اهلیت ها و استحقاق ها) عدالت د رمورد آنها اجراشده و به نهایت اهلیت و سزاواری و تحقق استعدادها و قابلیت های مکنون خویش دست خواهند یافت.

پی نوشت :

.Environment .1

.Trial smelter .1

.Corfu channel case .2

.Lake lanoux Arbitration .3

. ut dam Arbiration.

Soviet satellite cosmos 945 case. .5

(ص). در سال 1984، نشت گاز متیل ایزو سایانیت از یک کارخانه تابعة یونیون در بوپال هند، موجب مرگ دوهزار نفر و آسیب دیدن دویست هزار نفر گردید.

1. نک: سید فضل الله موسوی، حقوق بین الملل محیط زیست و تحقیقی از دانشگاه هاروارد (ترجمه)، تهران، نشرمیزان،1380، ص 31.

BiosPhere. 2.

1. نک: محمد حسن حبیبی، الکساندرکیس و...، حقوق محیط زیست، انتشارات دانشگاه تهران، 1379، ص 7.

1. برای مشاهده احادیث نک: مرتضی فرید تنکابنی، نهج الفصاحه، کلمات قصار حضرت رسول اکرم(ص)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377، ص 268- 267.

2. نک : همان، ص 268.

1. همان.

2. نک: همان، ص 35، (باب الفرس ـ الخیل).

3. اکرموا البقر فانه سید البهائم (محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، چاپ تهران ج 13، ص 208، روایت 3، باب 7).

4. قال نَهی رسول الله عن ضرب وجوه البهائم و نهی عن قتل النحل و نهی عن الوسم فی وجوه البهائم (بحار الانوار، ج46، ص 215، روایت 28، باب 8).

5. نک : همان، ج 64، ص 288، روایت 25، باب 9

6. نک : همان، ص 215، روایت 28، باب 8

1. فاما من عدم العقل فانه یلحق بمنزلة البهائم (همان، ج 61، ص 323، روایت 30، باب 47).

2. من غلب شهوته عقله فهو شرمن البهائم (همان، ج 60، ص 299، روایت 5، باب 39).

3. نک: همان، ج 58،ص 11، روایت 8، باب 4.

1. نهج البلاغه (ترجمه و شرح محمد دشتی)، نامه 25، قم، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین(ع)، انتشارات حضور،1381، بند 2، ص 368-367.

1. نک، ابن منظور، لسان العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1988 م، ج 12، ص 373.

2. نک، راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القران، تحقیق : ندیم مرعشلی، بیروت، دارلفکر، 1972، ص 326.

3. نک، ابن فارس، معجم مقایس اللغة، ج3، ص 468.

4. بحار الانوار، ج 52، ص 321، روایت 29، باب 27.

1. نک: همان، ج 51، ص 78، روایت 37 و ج 36، ص 219، روایت 19- باب 40. و ج 51، ص 80، روایت 37، باب 1 ج 51، ص 95، روایت 38، باب 1.

2. اصطلحت السباع و البهائم (نک: بحارالانوار، ج 10، ص 104، روایت 1 باب 7).

3. ... و تأمن الوحوش حتی ترتعی فی طرق الارض کانعام مهم (همان، ج 53، ص 86، روایت 86، باب 29).

4. همان، ج 36، ص 219، روایت 19، باب 40.

1. نک، مهدی موعود، پیشین، ص 257.

2. همان، ص 374.

3. همان، ص 294.

4. همان، ص 1095.

1. ولا تضع قدمیها الا علی النبات نک : بحارالانوار، ج 10، ص 104، روایت 1، باب 7.

2. همان، ج 53، ص 86، روایت 86، باب 29.

3. همان، ج 52، ص 322، روایت 31، باب 27.

4. همان، ج 51، ص 80، روایت 37، باب 1.

5. همان، ص 78، روایت 37.

1. علی کورانی، عصر ظهور، ترجمه عباس جلالی، تهران، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1369، ص 357.

2. همان، ص 365 ( به نقل از بحارالانوار، ج 56، ص 49).

3. مجلسی، مهدی موعود، پیشین، ص 1116.

4. همان، ص 1135- 1134.

1. کورانی، عصر ظهور، ص 368 (به نقل از بحارالانوار، ج 52، ص 327).

2. مجلسی، مهدی موعود، پیشین، ص 1121.

3. بحارالانوار، ج 52، ص 336، ح 7.

1. ر. ک: علی سعادت پرور، ظهور نور، ترجمه محمد جواد وزیری فرد، تهران، احیاء کتاب، 1380، ص 302 ( به نقل از اثباه الهده، ج 3، ص 495، ح 253).

2. سوره الرحمان، آیات 24- 23.

3. نک: کورانی، عصر ظهور، ص 370.

1. نک: مجلسی، مهدی موعود، پیشین ص 257، درهیمن منبع از ابن عباس نقل شده که در حکومت حضرت مهدی، خوک ها معدوم می شوند که البته نگارنده چنین روایت منقولی از معصومین ندیده است و اگرهم روایت موثقی باشد، ناظر بر این است که در حکومت حضرت با انعدام خوک ها، زمینة انجام گناه (خوردن گوشت حرام این حیوان) را از بین می برد؛ والله اعلم.

2. کورانی. پیشین، ص 356، ( به نقل از مجمع البحرین، ص 87).

1. همان، ص 353 ( به نقل از بحارالانوار، ج 51، ص 218)؛ هم چنین نک: مجلسی، مهدی موعود، پیشین، ص 1126.

2. نک: لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ب 7، ح 2 قم، مکتب داوری، ص 478.

1. همه پیامبران الهی مخصوصا پیامبران اولوالعزم در زمان ظهور خود مجهز به علم و به عبارتی ابزار متناسب با زمان خود بوده اند؛ مثلا در زمان عیسی(ع) با توجه به پیشرفت علم طب و رونق آن، وی امراض صعب العلاج را شفا داده و به اذن خدا مرده را زنده کرد. در زمان موسی(ع) علم سحر رونق داشت و این پیامبر به عصای سحر آمیز مجهز شده بود. در زمان پیامبر اسلام، علم فصاحت و بلاغت و شعروشاعری در بین اعراب رونق داشت و ایشان مجهز به قرانی شدند که سرآمد فصاحت و بلاغت در عالم بشری گردید.

2. نک: همان، ص 355

3. حیدری کاشانی، حکومت عدل گستر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، بیتا، ص 213.