خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: کاروانسراهای لرستان از هزاران سال پیش تاکنون مسیر ایل راه کوچ عشایر بوده و عشایر لرستان، همدان، «ترکاشوند» و «بالاگریوه» از آن عبور می‌کنند.
لرستان یکی از کهن‌ترین ایل راه‌های باستانی ایران است، کاروانسراهای لرستان علاوه بر قدمت تاریخی و کاربردهای مهم در طول تاریخ این استان دارای ویژگی‌های معماری خاص و منحصربه‌فرد هستند.
استفاده از کاروانسراهای لرستان به‌عنوان چاپارخانه
لرستان در مسیر جاده راه شاهی شوش به همدان به‌عنوان دو پایتخت بزرگ تاریخی ایران قرار گرفته که در دوران هخامنشی شوش پایتخت گرمسیری و همدان پایتخت سردسیری ییلاقی بود، حدفاصل بین سرزمین‌های تفت و فلات خوزستان رشته‌کوه‌های زاگرس هستند، لرستان حد مرز این سرزمین‌ها به شمار می‌رود و درگذشته که هخامنشیان دارای چاپارخانه بودند کوتاه‌ترین مسیر را برای انتقال اخبار و اطلاعات انتخاب می‌کردند، راه اصلی که کاروان‌ها و درشکه شاهی از آن عبور می‌کرد بین‌النهرین بود، بنابراین کوهستان‌های استان، بهترین مسیر برای انتقال اخبار و عبور پیک‌ها بود و کاروانسراهای کنونی لرستان به‌عنوان چاپارخانه مورداستفاده قرار می‌گرفتند.
از طرفی مرغزارهای لرستان و شرایط آب‌وهوایی این استان مسیر مناسبی برای عبور چاپارها و استراحت اسب‌های آنها بود که این مزیت‌های لرستان باعث شد تا مسیر چاپارخانه‌های آن از زمان هخامنشیان تا دوران اسلامی مورداستفاده قرار گیرد.
در دوره‌های بعدی مسیر شاهی دیگری برای عبور کاروان و سپاهیان ایجاد شد که با ساختن پل‌های تاریخی لرستان از جمله «زال»، «گاومیشان»، «سیاه‌پله» و «شاپوری»، بیشتر مورداستفاده قرار گرفت و چاپارخانه‌های استان در دوره اسلامی تبدیل به کاروانسراهای بزرگ شد.
در دوره‌های بعدی مسیر شاهی دیگری برای عبور کاروان و سپاهیان ایجاد شد که با ساختن پل‌های تاریخی لرستان از جمله «زال»، «گاومیشان»، «سیاه‌پله» و «شاپوری»، بیشتر مورداستفاده قرار گرفت و چاپارخانه‌های استان در دوره اسلامی تبدیل به کاروانسراهای بزرگ شد.
کاروانسرای «گوشه شهنشاه» با باغستان‌های انار بسیار زیبا
در طول مسیر حوزه فرهنگی لرستان قدیم اولین کاروانسرا، با نام «قلعه زره» در اندیمشک کنونی قرار دارد و دومین کاروانسرا به‌عنوان «چارتا» شناخته می‌شود.
کاروانیان پس از عبور از گردنه معروف «کیالان» به ترتیب کاروانسراهای «سروگل»، می‌شوند، «بوکان» و «دهلیج» را پشت سر می‌گذاشتند و در این میان از کاروانسراهای «قلعه نصیر»، «چمشک»، «شهنشاه»، «میرزا سیدرضا»، «چغلوندی» و بروجرد «سرای حافظی» کنونی مسیر خود را طی می‌کردند.
کاروانسرای «گوشه شهنشاه» در کنار قبرستانی تاریخی با گور نگارهای بسیار زیبایی قرار گرفته که در این قبرستان مقبره سرسلسله اتابکان قرار دارد و باغستان‌های انار بسیار زیبا و قدیمی در کنار این قبرستان وجود دارند، همچنین یک غار باستانی دستکند با ۶۸ پله در نزدیکی کاروانسرای «شهنشاه» وجود دارد.
همچنین چندین درخت قدیمی نیز در این مکان وجود دارد که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند و تنها درخت زربین با قدمت ۴۰۰ سال در این کاروانسرا مشاهده شده که در فهرست میراث ملی نیز به ثبت رسیده است، خاستگاه درخت زربین در استان فارس است، ادامه داد: در مجموعه کاروانسرا و قبرستان تاریخی «گوشه شهنشاه» چهار درخت دیگر توت، بنه وحشی و پسته وحشی نیز ثبت ملی شده است.
این کاروانسرا تاریخی در روستای «گوشه شهنشاه» نزدیکی شهر خرم‌آباد واقع شده است، از طرفی به آزادراه خرم‌آباد، پل زال و فرودگاه نیز بسیار نزدیک است و روستایی قابل‌توجه در حوزه گردشگری به شمار می‌رود.
کاروانسرای «چمشک» تنها کاروانسرای سه حیاط ایران
کاروانسرای «چمشک» که مربوط به دوره صفویه (شاه‌عباس اول) بوده و به شماره ۲۱۱۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، تنها کاروان‌سرایی است که سه حیاط دارد و دومین منزل از خرم‌آباد به خوزستان است که پس از آن کاروانسراهای «قلعه نصیر»، «چارتا» و «قلعه رزه» واقع شده‌اند.
این کاروانسرا در دامنه کوه «شخسک» در مسیر راه باستانی «شاپورخواست» به خوزستان در روستای «پشت تنگ چشمک» واقع شده است، پلان آن تقریباً مربع و در ساخت آن از سنگ، آجر و ملات گچ استفاده شده است.
اودان‌های آن از سنگ و دارای بارویی با کنگره‌های نیم‌دایره تزئینی است و صحن آن ۱۲ ×۲۵ متر که ۱۵ رواق اطراف آن را احاطه کرده، شکل اصلی بنا به‌صورت چهارضلعی است و ارتفاع آن به پنج‌متر می‌رسد، همچنین دارای ۱۲ اتاق و از دو قسمت ساخته شده که قسمتی برای سکونت کاروانیان، قسمتی دیگر برای نگهبانی و بخشی نیز برای نگهداری چهارپایان مورداستفاده قرار گرفته است.
حصاری با چهار برج، دورتادور کاروانسرا وجود داشته که بقایای آن باقی‌مانده است، در مجموع کاروانسرای «چمشک» دارای ۱۹ اتاق، دو اسطبل و سه حیاط است که هر اتاق از دو بخش تشکیل شده است، بخش پشتی برای نگهداری حیوانات و بخش جلو برای اقامت کاروانیان.
کاروانسرای «چمشک» در کنار آزادراه خرم‌آباد - پل زال واقع شده و دارای ظرفیت منحصربه‌فرد ژئو گردشگری است که در شش‌کیلومتری این اثر تاریخی غار دستکند «کوگان»، مناطق گردشگری «چم‌در آسیاب» و «کدیر» قرار دارند.
شکوه معماری ایرانی - اسلامی در کاروانسراها
عطا حسن‌پور پژوهشگر حوزه باستان‌شناسی لرستان دراین‌رابطه، اظهار داشت: خشت به خشت و رج به رج آجرهای کاروانسراهای ایرانی حکایت از خستگی پیران پا خسته و در راه مانده‌ای دارد که از خوز و خوارزم تا جور و جاجرم و از ماوراءالنهر تا بین‌النهرین به‌منظور زیارت، سیاحت و تجارت، سفر می‌کردند.
وی گفت: از زمانی که چاپارخانه‌های هخامنشی در ایران شکل گرفت تا هنگامی که اندیشه ساخت ۹۹۹ کاروانسرا در ایران به ذهن شاه‌عباس صفوی خطور کرد، بیش از ۲۰ قرن ایرانیان با اقامتگاه‌های بین‌راهی آشنا و مأنوس بودند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان، عنوان کرد: این اقامتگاه‌ها که در عصر صفوی با نام کاروانسرا شناخته می‌شود و شکوه معماری ایرانی - اسلامی را به تصویر می‌کشد در نوع خود گونه‌ای از معماری به شمار می‌رفت که صرفاً برای استراحت یا اقامت موقت مسافران یا کاروانیان احداث شده بود و بر اساس نوع اقلیم، پلان و مصالح آن متفاوت بود.
حسن‌پور، بیان داشت: ورق به ورق تاریخ پرشکوه معماری ایران مملو است از بناهایی سترگ و عظیمی که گذر زمان نه‌تنها از هیبت و هیمنه آنها نکاسته، بلکه هر چقدر سن‌وسال آنها بالاتر می‌رود، حیرت مهندسان جهان را در برابر پایداری و ایستایی خود برمی‌انگیزند.
وی، تصریح کرد: وجود این آثار و تنوع در سبک و مدل‌های معماری سبب شده که مهرازان جهان در برابر عظمت این بناهای کم‌نظیر سر تعظیم فرود آورند.
این پژوهشگر حوزه باستان‌شناسی لرستان، تأکید کرد: هر کدام از بناهای معماری ایران‌زمین در جایگاه خود ارزش و اعتبار والایی دارد؛ اما ویژگی‌های معماری بناهای ایرانی و اسلامی به‌خصوص کاروانسراها را، نه مهرازان ایرانی، بلکه مهندسان غربی از جمله ولفرام کلایس و آرتور ابهام پوپ با قلم و قدم و خامه و نامه به گوش جهانیان رسانده‌اند، البته زحمات و مرارت‌های اساتید به نام ایرانی همچون مرحوم محمد یوسف کیانی و مرحوم پیرنیا را نباید از یاد برد.
کاروانسراهایی با ویژگی‌های فنی و هندسی خاص خود
حسن پور در ادامه سخنان خود، گفت: مهم‌ترین عنصری که زنجیره کاروانسراهای ایران را به هم پیوند می‌دهد، راه‌های باستانی است که اغلب کاروانسراها یا در امتداد راه ابریشم یا در امتداد راه‌های فرعی متصل به آن همچون راه شاهی (حد فاصل پایتخت‌های قدیم ایران شوش به همدان) احداث شده‌اند، بنابراین باید مطالعه راه‌ها و پل‌ها را نیز در آینده نزدیک در دستور کار قرار داد.
وی، تصریح کرد: به عنوان مثال تنها در طول محور راه شاهی خوزستان به همدان که از کوهستان‌های سخت گذر لرستان عبور می‌کند بیش از ۲۰ کاروانسرا و حدود ۵۰ پل تاریخی وجود دارد که هر کدام تاریخی و افسانه‌ای در دامان خود دارند و نیازمند ثبت و ضبط هستند، با تمام این اوصاف ثبت جهانی مجموعه کاروانسراهای ایرانی از چند جهت حائر اهمیت است، وسعت و پراکنش این آثار به اندازه وسعت ایران زمین است و در بین آثار ثبت شده جهان تاکنون اثری به این وسعت و گستره جغرافیایی وجود ندارد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان، ادامه داد: تعدد آثار پنجاه و چهارگانه این پرونده، در میان پرونده‌های میراث جهانی اهمیت آن دو چندان کرده است، تنوع گونه و تیپ معماری کاروانسراهای ایرانی به حدی است که نمونه‌های مشابه در میان آنها به چشم نمی‌خورد و هر یک از ویژگی‌های فنی و هندسی خاصی برخوردارند.
کاروانسرای «چمشک» لرستان جهانی شد
حسن پور، تاکید کرد: به عنوان مثال کاروانسرای «زین‌الدین» تنها کاروانسرای مدور ایران، کاروانسرای «سعد السلطنه» بزرگترین کاروانسرای درون شهری، «دیر گچین» با گنبد گچی و کاروانسرای «چمشک» لرستان تنها کاروانسرای سه حیاط ایران و از نوع کاروانسراهای کوهستانی است.
وی، بیان داشت: با ثبت این اثر بیش از ۸۰ درصد استان‌های کشور از نعمت ثبت جهانی برخوردار شدند و پایگاه جهانی کاروانسراهای ایران به عنوان بزرگترین پایگاه میراث جهانی در ایران و شاید در منطقه از اهمیت خاصی برخوردار خواهد شد و وظیفه‌ای بس سنگین به جهت حفاظت از این آثار به عهده خواهد داشت، لذا پلان مدیریت این مجموعه عظیم و گسترده از بناهای تاریخی باید در تراز بین‌المللی تهیه و تدوین شود.
این پژوهشگر حوزه باستان‌شناسی لرستان افزود: وجود بیش از هزار کاروانسرا در ایران، مصداق بارز و ملموس آیه شریفه «قل سیرو فی الارض» است که همواره دین مبین اسلام بر سفر و گردشگری تاکید کرده است.
بنا بر این گزارش، کاروانسرای «چمشک» در شهرستان پلدختر قرار دارد که در شهریور ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۹۹۹۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و اخیر نیز به ثبت جهانی رسیده است.
