چند وقتی است که با گسترش بوم‌گردی‌ها و استقبال مردم از آنها، سفر به روستا حسابی گل کرده است. در گذشته‌ای نه‌چندان دور اقتصاد در روستاها به کشاورزی وابسته بود و در کنار آن تولید صنایع‌دستی توسط زنان روستایی، نقش مکمل در تامین معیشت داشت، اما حال باتوجه به کم‌آبی و کاهش تولید برخی از محصولات کشاورزی روستاییان و درآمدی که قدرت تامین معیشت را ندارد، بسیاری از جوانان روستا به شهرها مهاجرت کرده‌اند. این در حالی است که روستاییان می‌توانند با گسترش بوم‌گردی‌ها و فروش صنایع‌دستی مانع از مهاجرت نسل جوان شوند. تولید صنایع‌دستی در روستاها از تنوع بسیار بالایی برخوردار است، اما متاسفانه مردم شناخت کافی از آنها ندارند. بی‌شک نبود تبلیغات برای صنایع‌دستی روستاهای کشور یکی از مهم‌ترین دلایل عدم رونق بازار این محصولات است.
در طول یک دهه گذشته بیشتر روستاها به‌دلایل متعددی از جمله عوامل طبیعی، تغییرات آب‌وهوایی، عدم توجه و برنامه‌ریزی، نبود امکانات، فقر، مشکلات اقتصادی، بی‌آبی و خشکسالی و از همه مهم‌تر بیکاری، خالی از سکنه شده‌اند. به‌عقیده کارشناسان کاهش جمعیت در روستاها ناشی از مشکلات اقتصادی و معیشت روستاییان است و پیشرفت و توسعه روستاها و ایجاد شغل می‌تواند بسیاری از جوانان را در روستا نگه دارد. یکی از مشاغلی که می‌توان روی درآمدزایی آن برای بهبود اوضاع اقتصاد روستاها حساب کرد، تولید صنایع‌دستی است که متاسفانه اکنون به‌دلایل مختلفی استقبال زیادی از آن نمی‌شود. صنایع‌دستی، نوعی صنعت تولیدی است که صادرات آن باعث رونق بازار کار و افزایش تولید آن می‌شود. البته به‌عقیده بسیاری از افراد یکی از دلایل استقبال کم مردم از صنایع‌دستی نرخ زیاد آنها است. با این حال هنرمندان فعال در این بخش با روحیه‌ای ملی و قومی، عشقی سرشار به فرهنگ خود و علاقه‌ای وصف‌ناپذیر به هنر، با بهره‌گیری از مصالح، رنگ‌ها و چاشنی ذوق و سلیقه خود شروع به خلق اثری برآمده از باورها و آرزوهای سرزمین خود می‌کنند و با بهره‌گیری از هنر، باور خود را به سراسر جهان معرفی می‌کنند و ترویج می‌دهند. نکته مهم این است که صنایع‌دستی ایران نسبت به محصولات بسیاری از کشورها از قابلیت‌های خوبی برای جهانی شدن برخوردار است. درحال‌حاضر مردم بسیاری از کشورها فرش، گلیم و گبه، سفال، سرامیک، شیشه و زیورآلات سنتی دست‌ساز ایرانی را می‌شناسند و پارچه‌های قلمکار در امریکا و عباهای فاخر بوشهر نیز در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس مشتریان خود را پیدا کرده‌اند. صنایع‌دستی از مهم‌ترین و ارزشمندترین تولیدات هر کشور و نماد هنر و تفکر مناطق مختلف آن است و صادرات محصولات این بخش باعث رشد و رونق اقتصادی، اشتغالزایی، کارآفرینی و شکوفایی تولید می‌شود، اما متاسفانه این صنعت در کشور ما به‌دلیل برخی موانع و مشکلات از جایگاه واقعی خود فاصله گرفته و از نقش‌آفرینی در عرصه اقتصادی دور شده است.
سیدمحمد عبداللهی، رئیس اتحادیه فروشندگان اشیای قدیمی و صنایع‌دستی تهران درباره وضعیت فعلی بازار صنایع‌دستی به صمت گفت: مدت‌هاست که بازار صنایع‌دستی در وضعیت بدی قرار دارد و بسیاری از فعالان این حوزه برای تامین معیشت خود به مشاغل دیگری روی آورده‌اند. به‌دلیل تحریم‌های حاکم بر کشور شاهد رکود سنگینی در بازار هستیم که بی‌شک صنایع‌دستی نیز از آن مستثنا نیست. در کل متاسفانه درحال‌حاضر بازار صنایع‌دستی به‌دلیل تحریم‌های موجود و عدم حضور گردشگر خارجی در رکود به‌سر می‌برد. وی با اشاره به مزیت‌های موجود در تولید صنایع‌دستی بیان کرد: تولید صنایع‌دستی مزیت نسبی بسیاری دارد که یکی از آن تجهیز کارگاه با وسایل اندک و اساسا نیاز به محیطی کوچک است؛ حتی در برخی از شاخه‌های صنایع‌دستی می‌توان در محیط خانه فعالیت کرد. همچنین در تولید صنایع‌دستی می‌توان از زمان‌های مرده (اوقات بیکاری) استفاده و درآمدی کسب کرد. از سوی دیگر یادگیری در این بخش نیاز به تحصیلات آکادمیک ندارد؛ در نتیجه بسیاری از محدودیت‌های تحصیلی یا سنی در آن معنا پیدا نمی‌کند. برپایه آنچه گفته شد درمی‌یابیم راه‌اندازی کسب‌وکاری در حوزه صنایع‌دستی نیاز به سرمایه چندانی ندارد. یکی از مزایای رونق فعالیت صنایع‌دستی جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها است که به این واسطه امنیت در جامعه بیشتر می‌شود، زیرا برخی از افراد برای تامین معیشت خود متاسفانه گاهی به بزهکاری روی می‌آورند.
چالش‌ها
عبداللهی در بیان چالش‌های موجود در روند تولید صنایع‌دستی اظهار کرد: دسترسی به مواد اولیه برای تولید محصولات یکی از چالش‌های اساسی فعالان این حوزه است. از دیگر چالش‌ها این است که بازار سنتی و محلی هماهنگ و همراه با سلیقه مردم نیست. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بیشترین مسئولیت را در قبال این صنعت دارد و باید از افرادی که در این حوزه فعال هستند حمایت کند تا علاوه بر دسترسی آسان به مواد اولیه و حمل ارزان، آموزش‌هایی را در راستای بروزرسانی محصولات دریافت کنند، این در حالی است که بسیاری از فعالان این حوزه به‌دلیل سکونت در روستاها به مواد اولیه دسترسی ندارند.
وی در ادامه پیشنهادی را به‌منظور بهبود وضعیت تولید صنایع‌دستی ارائه داد و بیان کرد: پیشنهاد من این است که وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از دانشجویانی که در رشته‌های مرتبط با صنایع‌دستی مشغول تحصیل هستند، بخواهد در قالب طرح به افراد روستایی آموزش‌هایی در راستای بهبود تولیدات‌شان بدهند.
رئیس اتحادیه فروشندگان اشیای قدیمی و صنایع‌دستی تهران درباره بازارسازی مناسب برای تولیدات بیان کرد: باتوجه به معضلات موجود در تولید صنایع‌دستی تا زمان رفع آنها امکان پیشرفت نیست. متولیان حوزه صنایع‌دستی باید پس از تولید با حمایت از تولیدکنندگان، محصولات تولیدی را باب سلیقه مردم به روز کرده و سفارشاتی را در نظر بگیرند. همچنین باید برای صنایع‌دستی سکوهای فروش در نظر گرفته شود تا این افراد در فروشگاه‌های مختلف امکان عرضه تولیدات خود را داشته باشند.
عبداللهی با انتقاد از روند برگزاری نمایشگاه‌ها گفت: روند برگزاری نمایشگاه‌ها غلط است، چراکه از فردی که در مرکز مستقر و از بسیاری از مزایا بهره‌مند است، همان هزینه‌هایی گرفته می‌شود که از شرکت‌کنندگان شهرستانی گرفته می‌شود، این در حالی است که فعالان این حوزه که در شهرستان‌ها مستقر هستند، هزینه زیادی را بابت حمل‌ونقل پرداخت می‌کنند.
بهترین روش این است که از شرکت‌کنندگان شهرستانی هزینه‌ای بابت غرفه گرفته نشود و از افراد مستقر در تهران هزینه دریافت شود، زیرا این افراد از امکانات بیشتری برخوردارند.
علیرضا ایزدی، مدیرکل سابق میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان با اشاره به اینکه اصفهان مهد صنایع‌دستی کشور است به صمت گفت: خاستگاه بخش عمده صنایع‌دستی اصفهان است؛ مانند خاتم، قلم‌زنی و نگارگری که هر یک از این بخش‌ها دارای چالش‌های بسیاری است. صنایع‌دستی، این ظرفیت بی‌بدیل نیازمند توجه ویژه است تا ضمن حمایت از هنرمندان شاهد افزایش ظرفیت صادراتی و رونق اقتصادی این استان باشیم. وی درباره چالش‌های موجود در صادرات صنایع‌دستی نیز اظهار کرد: یکی از محورهای اصلی اشتغالزایی و ارزآوری، صنایع‌دستی است، اما صادرات صنایع‌دستی با چالش‌های بسیاری روبه‌رو است. یکی از مشکلات اصلی ما نبود آمار درست از میزان صادرات است. در حوزه صنایع‌دستی میزان خروجی مشخص نیست، زیرا بخش زیادی از صنایع‌دستی کشور به‌صورت چمدانی صادر می‌شود.
مدیرکل سابق میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان با اشاره به تاثیرات تحریم و کرونا در صادرات صنایع‌دستی اظهار کرد: تحریم و کرونا حتما در این موضوع تاثیرگذار است و بسیاری از بازارهای ما پس از این اتفاقات از بین رفته است. با این حال شیوع کرونا این ضرورت را گوشزد کرد که در حوزه برندسازی، بازاریابی و عرضه محصولات متنوع صنایع‌دستی با تکیه بر فناوری‌های نوین بکوشیم که در این مسیر یاری همه نهادهای مربوطه ضروری است.
ایزدی با اشاره به ضرورت توجه به تولید محصولات کاربردی در کنار صنایع‌دستی تزئینی تصریح کرد: تولید محصولات روز و کاربردی در زندگی می‌تواند با کمک به توسعه صادرات، درآمدزایی مناسبی برای هنرمندان و کشور داشته باشد و اقتصاد هنر از این طریق رنگ و لعاب رونق به خود خواهد گرفت.
وی با اشاره به چالش دیگری در صادرات صنایع‌دستی اظهار کرد: یکی از موانع اصلی که پیش از این صادرکنندگان ما را دچار چالش کرده بود، پیمان‌سپاری ارزی بود، اما خوشبختانه لغو پیمان‌سپاری ارزی صنایع‌دستی در دولت به تصویب رسید. علاوه بر این اگر دولت بتواند مشوق‌های صادراتی و تولیدی خوبی را برای این حوزه در نظر بگیرد، قطعا شاهد اتفاقات خوبی در حوزه صادرات صنایع‌دستی خواهیم بود. یکی از مشکلات صنایع‌دستی در کشور و استان اصفهان، بی‌توجهی به سلیقه جامعه هدف است؛ موضوعی که عکس ایران به‌شدت در دنیا موردتوجه قرار دارد. در این راستا لازم است پژوهش‌های کافی برای شناخت جامعه هدف صادراتی انجام شود تا بدون تغییر در معیارهای اصلی این هنرهای اصیل ایرانی، بتوانیم مطابق درخواست خریدار خارجی یا داخلی، بازنگری در رنگ یا استفاده بیشتر از برخی طرح‌ها داشته باشیم.
مدیرکل سابق میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان با تاکید بر ضرورت حضور فعالان این حوزه در نمایشگاه‌های خارجی گفت: حضور در نمایشگاه‌های خارجی موجب معرفی بهتر محصولات صنایع‌دستی می‌شود که نتیجه این امر رشد صادرات خواهد بود. اکنون ما نیازمند جذب نیروهای جوان در حوزه صنایع‌دستی هستیم تا این افراد بتوانند با گردشگران خارجی ارتباط برقرار کنند و بر روش‌های کار و کلیت فضای مجازی مسلط باشند. در نتیجه این روند نگاهی نو بر بازاریابی تولیدات صنایع‌دستی حاکم می‌شود.
سخن پایانی
صنایع‌دستی روستایی به‌عنوان بخشی مهم در اقتصاد و جذب گردشگر بسیاری از کشورها موردتوجه قرار گرفته، زیرا برگرفته از ذهن، خلاقیت و هنر صنعتگران روستایی و آمیخته با فرهنگ، آیین و رسوم سنتی است. بی‌شک اشتغالزایی در روستاها می‌تواند یکی از عوامل مهم ماندگاری نسل جوان در این محیط باشد که یکی از این مشاغل تولید صنایع‌دستی است و مزیت نسبی مهم این بخش هم نیاز به سرمایه کم برای شروع کار است. یک امتیاز خوب و شاخص صنایع روستایی نسبت به شهری این است که محصولات روستایی کاربردی‌اند. ضعف بزرگ محصولات صنایع دستی فعلی این است که سلیقه مردم نقشی در شکل‌گیری آنها ندارد؛ در نتیجه مردم نیز استقبال خاصی از این محصولات نمی‌کنند. / روزنامه صمت
