به گزارش ایرنا حدود ۴۲ درصد جمعیت خراسان جنوبی در مناطق روستایی متمرکز هستند و با در نظر گرفتن پهناور بودن و کم‌تراکمی جمعیت استان، طی سالیان گذشته خدمات خوبی در این مناطق ارایه شده است.
برای مثال از مجموع یک هزار و ۷۰۰ روستای دارای سکنه استان که ۹۶۰ روستا بالای ۲۰ خانوار جمعیت دارند، ۶۱۵ روستا به اینترنت پرسرعت متصل هستند که نسبت به ابتدای دولت یازدهم رشد چهار برابری داشته است.
با توجه به اینکه صیانت از مرزهای شرقی به ویژه در استان خراسان جنوبی که طولانی‌ترین مرز مشترک با افغانستان را دارد از اهداف کلان ملی است، نگهداشت و تثبیت جمعیت در مناطق مرزی از اولویت‌های کشور بوده و جمعیت در این مناطق غالبا روستاییان و عشایر هستند.
یکی از طرح‌های مورد تاکید نظام و دولت که با جدیت در خراسان جنوبی دنبال شده، مدیریت مهاجرت معکوس به روستاها است و شواهد حکایت از افزایش بازگشت جمعیت به روستاهای خراسان جنوبی در دولت تدبیر و امید به ویژه چهار سال اخیر دارد.
مهاجرت به شهرها از ۲۰ سال قبل با شدت تازیانه‌های خشکسالی گریبانگیر روستانشینان خراسان جنوبی شد و آنان را از روستانشین تولیدگر به حاشیه‌نشین شهرها مبدل کرد به طوری که در آمارهای مسوولان، خالی از سکنه شدن یک هزار و ۸۵۲ روستای استان اعلام شد و زنگ خطر مهاجرت از روستاها به صدا درآمد.
براساس بررسی‌های انجام شده درخصوص علل مهاجرت از روستاهای خراسان جنوبی، پدیده‌های اقلیمی از علل اصلی مهاجرت عنوان می‌شود چرا که در ۲ دهه اخیر پیامدهای تغییرات اقلیمی مانند خشکسالی، کم‌آبی و پیامد آن کاهش سطح درآمد و از دست دادن اشتغال باعث جابه‌جایی جمعیت از روستا به شهر شد.
اگرچه خشکسالی‌های پیاپی و جذابیت‌های شهری باعث مهاجرت به شهرها در ادوار گذشته شد اما اتخاذ راهبردها و توسعه زیرساخت‌ها از جمله تامین آب، برق، گاز، پرداخت تسهیلات اشتغالزایی روستایی و عشایری، تقویت امکانات رفاهی نظیر طرح‌های هادی و نوسازی خانه‌های روستایی برای تحقق توسعه پایدار و توقف روند مهاجرت از روستاها در دستور کار قرار گرفت که امروز ثمرات آن مشهود است.
به نظر کارشناسان بیکاری نیز یکی از علل مهاجرت جوانان به شهرها است و تا زمانی که بیکاری به عنوان معضل اصلی در روستاها حل نشود، تضمینی برای ماندگاری جمعیت در روستاها وجود ندارد از این رو ایجاد اشتغال پایدار در محدوده روستا از طریق پرداخت تسهیلات ارزان قیمت یکی دیگر از طرح‌هایی بود که اجرا شد و نقش مهمی در شکل‌گیری روند مهاجرت معکوس ایفا کرد.
همچنین کمبود آب یکی از علل اصلی مهاجرت از روستا عنوان شده و متاسفانه کم‌آبی ناشی از خشکسالی‌های چندین ساله و برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی تعداد زیادی از روستاهای استان خراسان جنوبی را خالی سکنه کرد.
آبرسانی پایدار به ۱۴۶ روستای خراسان جنوبی از سال ۹۲ تاکنون با اعتبار هزینه شده ۱۶۸ میلیارد تومان انجام شده که علاوه بر تامین آب سالم و بهداشتی مورد نیاز روستاییان، نقش موثری در ماندگاری جمعیت و افزایش امید به زندگی داشته است.
براساس برنامه‌ریزی صورت گرفته تا پایان سال ۱۴۰۰ تمامی روستاهای پرجمعیت استان با اولویت مناطق مرزی و محروم از آب شرب سالم برخوردار خواهند شد.
گازرسانی به روستاهای خراسان جنوبی گام بلند دیگری است که از آن به عنوان یک انقلاب در دولت تدبیر و امید نام برده می‌شود، به گونه‌ای که ابتدای دولت یازدهم فقط ۵۸ روستای این استان گازرسانی شده بود و در حال حاضر با احتساب پروژه‌های دهه فجر امسال این عدد به هزار و ۳۱۳ روستا رسیده است.
فعالان اجتماعی و نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی گازرسانی به روستاهای استان را در ماندگاری روستاییان در روستاها و جلوگیری از مهاجرت آنها به شهرها بسیار موثر اعلام کردند؛ دستاوردی که به صورت میدانی محسوس است و شاید هنوز آمار دقیق از تعداد روستاییانی که به زادگاه خود بازگشته‌اند، روی کاغذ نباشد اما همه این اقدامات در مهاجرت معکوس و ماندگاری جمعیت اثرگذار بوده است.
بازگشت ۵۰ خانوار به روستای میرک
روستای میرک بیرجند از جمله روستاهای نزدیک به مرکز استان است که دهیار آن از مهاجرت معکوس در این روستا خبر داد و گفت: جمعیت این روستا هزار و ۲۳۵ نفر است و در ۲ سال اخیر ۵۰ خانوار به روستا بازگشتند.
محمدرضا عارفی‌مقدم افزود: پرداخت تسهیلات اشتغالزایی باعث شد برخی از افرادی که در گذشته این روستا را ترک کردند، دوباره به روستا برگردند و با دریافت تسهیلات اشتغالزایی باعث رونق کارهای کشاورزی و تولیدی در روستا شوند.
وی اظهار داشت: نبود اشتغال و درآمد مناسب در سال‌های گذشته باعث مهاجرت برخی از اهالی روستا به شهر بیرجند شد اما تسهیلات خوبی که در زمینه اشتغال به جوانان پرداخت شد انگیزه را برای بازگشت مجدد افراد به روستا ایجاد کرد.
وی گفت: اقدام دولت و استانداری درخصوص احداث مسکن محرومان هم طرحی خوبی بود و در روستای میرک ۹۰ واحد مسکونی احداث شد که مورد استقبال اهالی روستا قرار گرفت.
دهیار روستای تغاب شهرستان خوسف هم اجرای طرح مسکن محرومان را مشوق خوبی برای بازگشت برخی از اهالی روستا دانست و گفت: با اجرای این طرح از سال گذشته ۷۵ نفر از جوانان این روستا صاحب خانه شدند.
مهدی خدادادی افزود: دولت تسهیلات خوبی را در بخش اشتغال پرداخت می‌کند اما نیاز است درخصوص راه‌اندازی واحدهای تولیدی قوانین دست و پاگیر حذف شود و از فروش محصولات تولیدی روستاییان نیز حمایت کنند.
وی عنوان کرد: در این روستا در حال حاضر ۶۰ واحد تولیدی و صنعتی کوچک وجود دارد و مشکلی در زمینه اشتغال نداریم اما برای بازاریابی و فروش محصولات باید اقدام مناسب انجام شود.
دهیار روستای خانکوک فردوس نیز از اجرای طرح‌های مسکن و اشتغال به عنوان دلایل اصلی بازگشت جمعیت به این روستا یاد کرد و گفت: انقلابی در حوزه مسکن به خصوص مسکن محرومان صورت گرفت و طی یک سال اخیر در این روستا ۱۵۰ پروانه مسکونی صادر شد.
محسن دانشور افزود: اجرای طرح مسکن محرومان باعث شد تا یک شهرک جدیدی در روستا احداث شود و در بازگشت اهالی روستا بسیار موثر بوده است.
وی گفت: تسهیلاتی خوبی از طرف بنیاد برکت به حدود ۷۰ نفر از اهالی روستا پرداخت شده که رونق اشتغال و کارهای تولیدی را در روستا به دنبال داشته است و بیشتر جوانان روستا به سمت کارهای دامداری و کشاورزی رفتند.
دانشور ادامه داد: با توجه به معادن متعدد سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی در این منطقه، ایجاد کارگاه و اشتغال زنان در زمینه گوهرتراشی نیز عامل ترغیب افراد به حضور در روستا شده است.
مهاجرت معکوس در نهبندان
نهبندان از جمله شهرستان‌های مرزی و محروم خراسان جنوبی است که در چند سال گذشته به عنوان یکی از کانون‌های مهاجر فرست در خراسان جنوبی شناسایی شده اما شواهد و آمار از مهاجرت معکوس در برخی مناطق این شهرستان حکایت دارد.
فرماندار نهبندان در این باره گفت: در یک سال اخیر شاهد بازگشت جمعیت به روستاهای شهرستان بودیم هرچند آمار دقیقی در دست نیست.
مجید بیکی افزود: پرداخت تسهیلات بنیاد مسکن در سال گذشته کمک کننده به بازگشت جمعیت در روستاها بود و برخی از افراد که این تسهیلات را گرفتند افرادی بودند که مهاجرت معکوس داشتند.
وی گفت: افزایش سود سوخت مرزنشینی در روستاهای مرزی شهرستان نیز باعث شد تا برخی افراد که دیار خود را در گذشته ترک کردند دوباره برگردند، همچنین این موضوع باعث تثبیت جمعیت در روستاهای مرزی شده است.
فرماندار نهبندان با اشاره به پرداخت تسهیلات اشتغال پایدار روستایی و عشایری و تاثیر آن در ماندگاری جمعیت گفت: در چند سال گذشته ۲۰۰ طرح اشتغال پایدار روستایی و عشایری به مبلغ ۲۵ میلیارد تومان در این شهرستان اجرا شد که در مهاجرت معکوس و تثبیت جمعیت نقش موثری داشت.
وی ادامه داد: بنیاد برکت هم برای رفع مشکل بیکاری در شهرستان نهبندان که یکی از عوامل مهاجرت است، پای کار آمد و توسط این نهاد ۸۰۰ طرح اشتغال به مبلغ ۳۰ میلیارد تومان اجرا شد.
بیکی بارندگی‌های ۲ سال اخیر را هم در نگهداشت جمعیت و مهاجرت معکوس روستاییان موثر دانست و گفت: در سالیان گذشته که برخی عشایر منطقه و روستاییان دام‌های خود را به دلیل خشکسالی فروختند پارسال به دنبال خرید دام مولد بودند.
وی افزود: بارندگی‌های مناسب باعث افزایش دبی آب قنوات شده و در مجموع تولیدات محصولات کشاورزی و دامی عشایر و روستاییان افزایش یافته است هرچند خشکسالی و تبعات آن همچنان باقی است.
فرماندار نهبندان بیان کرد: زیرساخت‌های این شهرستان در دولت تدبیر و امید توسعه یافته به عنوان مثال عملیات گازرسانی به ۶۱ روستای شهرستان انجام شده و گازرسانی به ۱۶۴ روستا در حال انجام است.
وی گفت: همچنین طرح‌های آبرسانی در شهرستان اجرا شده یا در دست اجراست که ماندگاری جمعیت در روستاها و مناطق عشایری را در پی داشته است.
بیکی افزود: در چند سال اخیر سرمایه‌گذاری در بخش صنعت و معدن شهرستان نهبندان رشد قابل توجهی داشته که انگیزه‌ای برای ماندگاری جوانان و افراد تحصیلکرده این شهرستان شده است.
وی شرایط ناشی از شیوع کرونا را نیز در بازگشت جمعیت به روستا اثرگذار دانست و گفت: به دلیل آلودگی کمتر روستاها، تعدادی از افراد مهاجر به خصوص بازنشستگان زندگی در محیط پاک روستاها را بر زندگی شهری ترجیح دادند و به وطن خود بازگشتند.
فرماندار نهبندان اظهار داشت: در مجموع اقدامات مختلف باعث مهاجرت معکوس شماری از روستاییان در سال‌های اخیر و تثبیت جمعیت در روستاها شده است.
اجرای موفق طرح پایلوت دهستان توانمند
در کنار اهتمام و تلاش دولت برای مدیریت مهاجرت معکوس در روستاها، دستگاه قضا نیز به کمک آمده و از جمله کارگروه پیش‌بینی و پیشگیری از گسترش بافت‌های ناکارآمد شهری خراسان جنوبی در جلسات مختلف به بررسی راهکارها و اقدامات مختلف در این زمینه پرداخته است.
یکی از دستورکارهای سومین نشست این کارگروه در دی امسال، ارزیابی روند اجرای طرح توانمندسازی جامعه روستایی در شهرستان نهبندان بود؛ طرحی که براساس آن دستگاه‌های اجرایی اقدامات خود را در این حوزه ممترکز کردند تا این طرح پایلوت در صورت موفقیت به سایر مناطق تعمیم داده شود.
سال گذشته اعلام شد که نهبندان یکی از شهرستان‌های هدف شورای اجتماعی کشور برای اجرای برنامه‌های کاهش آسیب است و معاون اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم دادگستری خراسان جنوبی امسال در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: در مناطقی که طرح‌های توانمندسازی جامعه روستایی مورد هدف قرار گرفته است ما مهاجرت معکوس را داشته‌ایم.
حجت الاسلام یدالله وحدانی‌نیا افزود: اجرای طرح پایلوت دهستان توانمند در سه دهستان «نه، میغان و بندان» شهرستان مرزی نهبندان از سال گذشته آغاز شد و دستگاه‌های اجرایی مختلف در این دهستان‌ها برنامه‌های مختلفی را در حوزه اشتغال، فرهنگی، آموزش فنی و حرفه‌ای، صنایع دستی، احداث گلخانه و سایر موارد اجرا کردند که تاکنون رضایت بخش بوده است.
وی اظهار داشت: در سایر مناطق روستایی که خدمات مختلف از جمله اشتغالزایی به مردم ارائه شد، شاهد بازگشت جوانان بوده‌ایم.
وی گفت: در گذشته خراسان جنوبی جزو هفت استان مهاجر فرست بود که اگر بررسی مجدد انجام شود ما در این فهرست قرار نخواهیم داشت.
معاون اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم دادگستری خراسان جنوبی عنوان کرد: در برخی نقاط که کم توجه شده، شاید مهاجرت را داشته باشیم اما در سایر نقاط که قبلا پدیده مهاجرت را داشته‌ایم و الان به جمعیت هدف خدمات‌رسانی می‌شود، جمعیت تثبیت شده و حتی مهاجرت معکوس را داریم.
وی گفت: نقاط مرزی استان به دلیل جنبههای امنیتی بیشتر مورد توجه قرار گرفت و توزیع سود سوخت مرزنشینی در نقاط مرزی استان در تثبیت جمعیت و مهاجرت معکوس در شعاع مرز نقش موثری داشت.
حجت الاسلام وحدانی‌نیا افزود: اجرای طرح احداث ۱۰ هزار واحد مسکن محرومان در نقاط روستایی استان از دیگر عوامل تاثیرگذار در مهاجرت معکوس روستاییان بوده است.
وی تصریح کرد: هرچه بیشتر به نقاط روستایی توجه شود نه تنها شاهد تثبیت جمعیت خواهیم بود بلکه مهاجرت معکوس هم رقم خواهد خورد.
وی گفت: شیوع کرونا هم در برخی مناطق استان باعث مهاجرت معکوس شد و برخی روستاییان به دلیل پاک بودن محیط روستا به دیار خود برگشتند.
تلاش برای توسعه زیرساخت‌ها و اشتغال در روستاها
مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری خراسان جنوبی هم از تلاش مدیریت استان برای توسعه زیرساخت‌ها در مناطق روستایی گفت و افزود: امسال و سال گذشته ۹۹ میلیارد و ۹۰۰ میلیون تومان به حساب دهیاری‌های تابعه استان از محل اعتبارات بند الف و تبصره یک ماده ۳۸ قانون مالیات بر ارزش افزوده، تبصره ۲ ماده ۳۹ قانون مالیات بر ارزش افزوده و ماده ۵۸ قانون الحاق برخی مواد به مقررات تامین مالی دولت واریز شده است.
عالیه خواجوی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: طی این مدت ۷۴۰ طرح عمرانی با اعتبار بیش از ۴۴ میلیارد تومان از سوی دهیاری‌های استان اجرا شده که نقش موثری در توسعه زیرساخت‌های روستاها داشته است.
وی گفت: علمکرد دولت در حوزه زیرساخت و عمران روستاها علاوه بر ایجاد درآمد پایدار، انگیزه‌ای برای بازگشت به روستاها بوده است.
مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری خراسان جنوبی اظهار داشت: احداث ۱۰ هزار واحد مسکن محرومان در مناطق روستایی استان که از سال گذشته براساس تفاهم‌نامه سازمان برنامه و بودجه، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و کمیته امداد امام خمینی (ره) آغاز شد و در ادامه احداث ۶ هزار واحد مسکن شهری و روستایی برای اقشار کم‌درآمد جامعه، ضمن تحول اساسی در حوزه ساخت مسکن مقاوم در بازگشت جمعیت به روستاها خیلی اثرگذار بوده است.
وی افزود: حوزه گردشگری و صنایع دستی نیز از ظرفیت‌هایی است که به توانمند شدن جامعه روستایی کمک می‌کند و در این راستا ایجاد سه هزار خوشه صنایع دستی به منظور تقویت اشتغال‌های خرد خانگی در روستاها و احداث واحدهای بومگردی در مناطق گردشگرپذیر استان از دیگر اقدامات انجام شده است.
خواجوی گفت: تبدیل استان به هاب (مرکز منطقه‌ای) شتر از طریق واردات ۱۰ هزار نفر شتر به منظور ایجاد درآمد پایدار برای روستاییان نیز دنبال می‌شود.
وی گفت: در راستای تثبیت جمعیت و مهاجرت معکوس تفاهم‌نامه همکاری با نهادهای حمایتی و انقلابی به منظور توسعه میان‌مدت چهار شهرستان مرزی استان منعقد شد که از محل این تفاهم‌نامه‌ها طرح‌های زیرساختی و اشتغالزایی خوبی در نقاط مرزی در حال اجراست.
مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری خراسان جنوبی پیگیری احداث ۱۱۵ ایستگاه دیجیتال در مناطق روستایی استان به منظور ارتقای و افزایش جمعیت بهره‌مند از شبکه دیجیتال تلویزیونی از ۸۱ به ۹۵ درصد را اقدامی موثر در راستای توسعه فرهنگی روستاها ذکر کرد.
وی افزود: تفاهم‌نامه همکاری معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری با پنج بانک عامل «ملی، ملت، صادرات، کشاورزی و رفاه کارگران» به منظور اختصاص تسهیلات در حوزه‌های توانمندسازی و اشتغال، حمایتی و معیشتی و کمک به خرید انشعابات و تاسیسات منعقد شد که سهمیه استان از این محل ۱۲ میلیارد و ۱۰۰ میلیون تومان است و در حال حاضر متقاضیان به منظور دریافت تسهیلات موصوف به بانک‌های عامل معرفی شده‌اند.
خواجوی گفت: تفاهم‌نامه همکاری با بانک قرض‌الحسنه مهر ایران به منظور پوشش بیمه حوادث منازل مسکونی روستایی به صورت رایگان برای ۸۷ هزار و ۸۹۵ واحد مسکونی روستایی استان در سال جاری انجام شد.
وی افزود: یکی از مهمترین اقداماتی که از سال ۹۴ تاکنون برای توسعه روستایی انجام شده پرداخت تسهیلات به متقاضیان اشتغال به خصوص اشتغال پایدار روستایی و عشایری است که یکی از اهداف این تسهیلات کمک به معیشت پایدار و نگهداشت جمعیت بوده است.
وی با بیان اینکه هنوز آمار دقیقی از بازگشت جمعیت به روستاها در دسترس نیست اظهار داشت: نتیجه اقدامات انجام شده در سرشماری آینده بیشتر به چشم می‌آید اما برآوردها حاکی است که استقبال از طرح‌های دولت در برخی مناطق روستایی پذیرش مجدد جمعیت را به دنبال داشته است.
مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری خراسان جنوبی گفت: در برخی روستاهای استان شاهد مهاجرت معکوس روستاییان به صورت محدود هستیم و اقدامات مختلف دولت در چند سال آینده به نتیجه خواهد رسید.
وی افزود: اقدامات مختلف در روستاهای استان باعث تثبیت جمعیت در برخی نقاط شده است و شاهد پدیده جدید مهاجرت معکوس به روستاها هستیم که تداوم آنها قطعا شکوفایی روستاها را در پی خواهد داشت.
سود حاصل از فروش و صادرات سوخت برای مرزنشینان ابتکاری بود که در دولت تدبیر و امید بر مبنای دلایل کارشناسی افزایش چشمگیر داشته و حتی سبب مهاجرت معکوس در استان مرزی خراسان جنوبی شده است.
با افزایش سهمیه فروش سوخت در مناطق مرزی خراسان جنوبی، آن دسته از کسانی که به دلیل مشکل معیشت روستاها را ترک کرده بودند، خواهان بازگشت به زادگاه خود شدند.
براساس آمارها در آخرین مرحله واریز عواید حاصل از فروش سوخت در مهر امسال چهار هزار و ۷۶۹ نفر در ۶۹ روستای شهرستان‌های نهبندان، سربیشه، درمیان و زیرکوه مشمول دریافت سود سوخت مرزنشینی شدند که در این مرحله مبلغ واریزی به حساب مرزنشینان از ۷۱۴ هزار تومان در مرحله قبلی به یک میلیون تومان افزایش یافت.
استان خراسان جنوبی به مرکزیت بیرجند ۱۱ شهرستان دارد و یک هزار و ۷۸۰ آبادی دارای سکنه در این استان است که ۹۰۱ روستا دهیاری دارند و ۸۷۹ روستا نیز فاقد دهیاری هستند.
