مرضیه نوری: هفتم بهمن ماه امسال، ۲۴ مرکز جامع درمان و بازتوانی معتادان به طور همزمان آغازبه کار کرد که با احتساب شش مرکز جامعی که قبلا افتتاح شده بود، هم اکنون ۳۰ مرکز جامع درمان و بازتوانی معتادان آماده خدمت رسانی است. مراکزی که به گفته مسئولان سازمان بهزیستی و ستاد مبارزه با مواد مخدر حاصل تجربیات و ناشی از خرد جمعی است و سالها روی آن مطالعه شده است. مسئولان انتظار دارند که این مراکز از بهره‌وری بالایی برخوردار باشند و پیش بینی‌شان این است که ۴۰ درصد بیمارانی که با این شیوه درمان می شوند، مانایی در درمان داشته باشند و دیگر سراغ مصرف مواد نروند. با توجه به اینکه در مورد ماهیت این مراکز اطلاعات دقیقی منتشر نشده بود، «خبرآنلاین» با دکتر «فاطمه رضوان مدنی»، معاون توسعه، پیشگیری و درمان معتادان سازمان بهزیستی کشور مصاحبه ای انجام داده است تا مشخص شود مراکز جامع درمان و بازتوانی اعتیاد چگونه مراکزی هستند.
آیا برای مراکز درمان و بازتوانی معتادان پروتکل درمانی نوشته شده است؟
بله. پروتکل نوشته شده اما هنوز به صورت رسمی منتشر نشده است. بعد از انتشار می توانیم پروتکل را در اختیار افرادی که مایل هستند جزییات بیشتری از این شیوه درمانی بدانند قرار دهیم. پیش بینی من این است که تا یک ماه آینده پروتکل منتشر شود.
این پروتکل توسط چه کسانی نوشته شده است؟
دکتر وحید قبادی دانا، رئیس سازمان بهزیستی کشور، دکتر مجید رضازاده، معاون سابق توسعه، پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور، دکتر فرید براتی سده، مدیرکل دفتر پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور، دکتر محمد رضا محمدی، ششمین رئیس سازمان بهزیستی، فوق تخصص روانپزشکی و عضو هیات علمی دانشگاه تهران، دکتر عمران محمد رزاقی، اولین معاون پیشگیری و درمان اعتیاد کشور، روانپزشک و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، دکتر حسن رفیعی، روانپزشک و عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی، دکتر محسن روشن پژوه، روانپزشک و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، دکتر هومان نارنجی ها، روانپزشک و درمانگر اعتیاد ، دکتر مهرداد احترامی، روانپزشک، دکتر محمد جمال فرهمندیان، رئیس کانون سراسری درمانگران اعتیاد کشور در طراحی مدل مراکز جامع درمان و بازتوانی اعتیاد همکاری داشته اند. هفت جلسه با متخصصانی که نام آنها ذکر شد برگزار شد و همچنین یک جلسه هم برای مشورت دراین باره با سازمان های مردم نهاد فعال در حوزه اعتیاد برگزار کردیم که در نهایت مدل درمانی مراکز درمان و بازتوانی معتادان از جمع بندی این جلسات استخراج شد و در نهایت پروتکل مراکز جامع درمان و بازتوانی اعتیاد بر اساس این مدل توسط معاونت توسعه، پیشگیری و درمان اعتیادِ سازمان بهزیستی کشور تدوین شد.
آیا قبل از اینکه مراکز جامع درمان و بازتوانی معتادان راه اندازی شود، این شیوه درمانی پایلوت شده است؟
بله. در سال ۱۳۹۸ یک مرکز در استان اصفهان راه اندازی شد و نتایج نشان داد که میزان مانایی افراد در این مراکز بیشتر از سایر مراکز درمان اعتیاد بوده است.
مدل درمانی که در این مراکز استفاده می شود چیست؟
مدل پرهیزمدار است.
یعنی برای هیچ کسی در این مراکز از دارو برای درمان اعتیاد استفاده نمی کنید؟
خیر. استفاده از داروهای «آگونیست» و «آنتاگونیست» برای درمان اعتیاد در این مراکز مورد قبول ما نیست.
مجوز راه اندازی مراکز جامع درمان و بازتوانی معتادان به چه کسانی داده شده است؟
مجوز را به کسانی داده ایم که یا پزشک هستند یا مدرک کارشناسی ارشد روانشناسی دارند و همچنین حداقل دو سال در مراکز مرتبط با درمان اعتیاد فعالیت داشته اند. البته افرادی که در حوزه اعتیاد فعالیت داشته اند مثلا قبلا مجوز مراکز اقامتی درمان اعتیاد را از سازمان بهزیستی دریافت کرده اند هم می توانند مجوز مراکز جامع درمان و بازتوانی اعتیاد را از سازمان بهزیستی طلب کنند و مجوز به این افراد هم داده می شود.
این مراکز چه کسانی را پذیرش می کنند؟
معتادانی که تمایل به ترک دارند و به صورت خود معرف به این مراکز مراجعه می کنند. البته ممکن است این افراد از طریق خانواده یا سازمان های مردم نهاد یا مراکزی که در حوزه اعتیاد فعالیت دارند به ما معرفی شوند. در این مراکز هیچ فردی به صورت اجباری پذیرش نمی شود.
ظرفیت هر مرکز چند نفر است؟
در این شیوه درمانی بیماران چهار ماه در مرکز به صورت اقامتی حضور دارند و هشت ماه هم به صورت سرپایی به این مراکز مراجعه می کنند. در این مدت آموزش های لازم برای پیشگیری از عود انجام می شود. مهارت های زندگی آموزش داده می شود و بعد از آن به باشگاه بهبودیافتگان می پیوندند. بنابراین با توجه به اینکه ظرفیت هر مرکز ۱۰۰ نفر در نظر گرفته شده است. هر مرکزی در یک سال می تواند سه دوره بیمار پذیرش کند که با این حساب هر مرکز سالیانه می تواند ۳۰۰ بیمار را پذیرش کند.
پذیرش در این مراکز رایگان است؟
هزینه دو سوم بیماران مراجعه کننده به این مراکز توسط سازمان بهزیستی پرداخت می شود و هزینه یک سوم بیماران هم توسط خود آنها پرداخت می شود. مددکارانی که در مراکز حضور دارند با انجام «آزمون وسع» و بررسی وضعیت مالی مراجعان و اینکه در چه دهک درآمدی و اقتصادی قرار دارند، تصمیم می گیرند که بیمار مراجعه کننده رایگان پذیرش شود یا اینکه خودش مبلغ را بپردازد.
هزینه پذیرش در این مراکز چقدر است؟
بیمارانی که وارد این فرایند درمانی می شود برای یک سال باید مبلغ ۹ میلیون تومان پرداخت کنند که برای بیمارانی که رایگان هستند این مبلغ توسط سازمان بهزیستی پرداخت می شود.
پرسنل شاغل در این مراکز از چه افرادی تشکیل شده است؟
به ازای هر ۱۰۰ بیمار یک پزشک ، به ازای هر ۵۰ نفر یک روانشناس و یک مددکار به عنوان مدیر مورد و به ازای هر ۲۰ نفر یک مددیار( بهبودیافته آموزش دیده) در این مراکز حضور دارد. بنابراین هر مرکز یک پزشک، دو روانشناس، دو مددکار و پنج مددیار دارد. روانپزشک هم در مرکز حضور ندارد اما برای ویزیت بیماران به مرکز مراجعه می کند. علاوه بر اینها آشپز و نیروی خدماتی هم برای این مراکز در نظر گرفته شده است.
فکر می کنید موفقیت شما در درمان معتادان در این مراکز چقدر باشد؟
با وجود اینکه به طور میانگین بهبودی معتادان در مراکز درمان اعتیاد حدود ۵ درصد است پیش بینی و ادعای ما این است که از هر ۱۰۰ بیماری که در مراکز جامع درمان و بازتوانی معتادان وارد فرایند درمانی می شوند، ۴۰ نفر دیگر به اعتیاد باز نمی گردند و پاک می مانند. چون ما یک فرایند درمانی کامل و همه جانبه را برای بیماران برنامه ریزی کرده ایم. ما برای هر بیماری در این مراکز ۹ میلیون تومان در سال هزینه می کنیم و خدمات تخصصی مددکاری و روانشناسی و روانپزشکی در اختیار او قرار می دهیم تا درمانی همه جانبه را تجربه کند و همه تلاش خود را هم می کنیم که بیماران دیگر به اعتیاد بازنگردند اما می دانیم که صد در صد بهبودی امکان پذیر نیست و حتما با وجود همه امکانات تعدادی از مددجوها لغزش خواهند کرد. ما در این مراکز به طور جدی از ظرفیت خانواده های این افراد برای درمان اعتیاد کمک می گیریم. پرسنل مرکز تلاش می کنند که اگر بیماری خانواده دارد حتما او را با خانواده اش پیوند دهند. اگر در گذشته شغلی داشته و به خاطر اعتیاد از شغل اش اخراج شده یا خودش کار را رها کرده است تلاش می کنیم که دوباره به شغل قبلی اش بازگردد. اگر بیمار خانواده نداشته باشند شرایطی را مهیا می کنیم که بتواند از مراکز صیانت و توانمندسازی سازمان بهزیستی استفاده کند و از امکانات این مرکز برای اسکان استفاده کند. اگر شغلی نداشته باشد یاری اش می کنیم که مهارتی را بیاموزد و بعد از مهارت آموزی ۵۰ میلیون تومان وام اشتغال در اختیار او قرار می دهیم. اگر خودش نتواند شغلی برای خود راه اندازی کند با حمایت کارفرمایان آنها را تشویق می کنیم که بهبودیافته ها را برای کار استخدام کنند و در ازای هر فردی که استخدام کند ۵۰ میلیون تومان به کارفرما وام می دهیم و حق بیمه شان را هم خودمان می پردازیم. یعنی با این راهکارها سعی می کنیم که بهترین شرایط را برای مددجو فراهم کنیم تا بیماری که در این مراکز وارد فرایند درمان شده دوباره جامعه پذیر شود و به اجتماع بازگردد.
چه برنامه ای برای بیمارانی که در این مراکز به صورت رایگان بستری می شوند و پس از خروج از فرایند درمانی لغزش می کنند دارید؟ آیا مجازات می شوند یا اینکه فرایند درمانی دیگری برای آنها در نظر گرفته می شود؟
ما آگاه هستیم که با وجود همه تلاش هایی که خواهیم کرد احتمالا حدود ۶۰ درصد بیمارانی که در مراکز درمان و بازتوانی معتادان پذیرش می شوند هم دوباره مواد مخدر مصرف خواهند کرد. مجازات خاصی برای این افراد در نظر گرفته نشده است فقط اینکه دیگر نمی توانند به صورت رایگان از خدمات این مراکز استفاده کنند و اگر بعد از لغزش دوباره تمایل داشته باشند وارد فرایند درمانی باشند باید هزینه آن را پرداخت کنند.
فکر می کنید که سازمان بهزیستی توانایی پرداخت هزینه های این بیماران را داشته باشد؟ تا الان ۳۰ مرکز جامع و بازتوانی درمان اعتیاد راه اندازی شده است هر مرکز هم قرار است سالانه ۳۰۰ نفر پذیرش کند یعنی برای ۹ هزار مددجو در یک سال ۸۱ میلیارد تومان هزینه می شود که از این میزان، هزینه دو سوم بیماران یعنی هزینه ۶ هزار نفر باید توسط سازمان بهزیستی پرداخت شود که می شود ۵۴ میلیارد تومان. ضمن این که بر اساس گفته رئیس سازمان بهزیستی برای افتتاح این مراکز ۱۰۰ میلیارد تومان هزینه شده است و به جز این مبلغ هم برای تجهیز هر یک از این مراکز ۳۰۰ میلیون تومان کمک بلاعوض پرداخت شده است یعنی ۹ میلیارد تومان هم برای این کار هزینه شده است. از طرف دیگر چشم انداز آقای قبادی دانا هم بر اساس گفته شان این است که در شش ماه آینده ظرفیت این مراکز از ۹ هزار نفر به ۱۸ هزار نفر افزایش پیدا کند که در این حالت هم رقم پرداختی بهزیستی برای مددجویان در ۶ ماه آینده دو برابر خواهد شد و به ۱۰۸ میلیارد تومان خواهد رسید و این جدایی از هزینه ۳۰۰ میلیون تومانی است که احتمالا قرار است در آینده به صورت بلاعوض به هر مرکزجدید برای تجهیز و نامین امکانات پرداخت شود. این ها عدد بزرگی برای سازمان بهزیستی نیست؟ مگر بودجه سازمان بهزیستی در حوزه اعتیاد چقدر است که فقط برای ۱۲ هزار نفر از معتادان بتواند چنین مبالغی صرف کند. البته تامین بودجه لازم برای وام اشتغال هم که از این هزینه ها جداست. فکر می کنید واقعا سازمان بهزیستی می تواند به موقع مطالبات مراکز جامع درمان و بازتوانی اعتیاد را برای پذیرش بیماران رایگان پرداخت کند؟
ابتدا لازم می دانم در مورد ۱۰۰ میلیاردی که رئیس سازمان بهزیستی عنوان کردند تا کنون هزینه شده است، توضیحی بدهم. حدود ۶۰ درصد از ساختمان هایی که مراکز درمان و بازتوانی معتادان در آنها راه اندازی شده متعلق به بخش خصوصی است و ۴۰ درصد این ساختمان ها متعلق به سازمان بهزیستی است و ۱۰۰ میلیاردی که مطرح شده است در واقع ارزش ساختمان هایی است که در اختیار مراکز قرار داده شده است. در مورد کمک های بلاعوض ۳۰۰ میلیاردی به مراکز هم تاکنون ۵۸ درصد آن پرداخت شده است و انشاءلله تا پایان سال مابقی آن به مراکز پرداخت خواهد شد. از طرف دیگر هنوز پذیرش ما در مراکز جامع درمان و بازتوانی اعتیاد کامل نشده است در حال حاضر حدود هزار و صد نفر در این مراکز پذیرش شده اند البته امیدوارم هستیم که به زودی ظرفیت مراکز تکمیل شود.
در مورد تامین هزینه ها هم امیدوارم هستیم مشکلی نداشته باشیم چون فکر می کنیم وقتی اثربخشی این شیوه درمانی اثبات شود، بودجه لازم برای تامین هزینه این مراکز فراهم می شود و سازمان بهزیستی مبالغ لازم را در اختیار قرار خواهد داد.
مراکز جامع درمان اعتیاد دقیقا چه فرقی با دیگر مراکز اقامتی درمان اعتیاد دارند؟ مدلی که در این مراکز قرار است اجرا شود بسیار شبیه مراکز اقامتی و TC است.
شیوه درمانی در مراکز جامع درمان اعتیاد تجمیعی از روش های دیگر درمان اعتیاددر کشور است. مثلا در مراکز ماده ۱۵ ساز و کارهای درستی برای بازپیوند بیمار به خانواده یا خدمات پس از ترخیص وجود ندارد. در مراکز TC هم برای اشتغال مددجویان فکری نشده است. ما سعی کردیم نقاط قوت مدل های درمان اعتیاد را با هم تجمیع کنیم و آن را در مراکز جامع درمان و بازتوانی اعتیاد پیاده کنیم.
چرا همان مراکز اقامتی درمان اعتیاد و مراکز TCموجود را تقویت نکردید و در واقع پروتکل های آنها را بازنگری نکردید آیا نمی شد با هزینه و انرژی که سازمان بهزیستی برای راه اندازی مراکز جدیدی به نام مراکز جامع درمان و بازتوانی اعتیاد صرف کرده است و هزینه هایی که قرار است در آینده به این سیستم تزریق کند ساختارهای موجود را اصلاح کند؟ مزیت این کار این بود که با بازنگری و اصلاح مراکز اقامتی موجود می توانست به تعداد بسیار بیشتری از بیماران خدمات با کیفیت ارایه کند. بر اساس گفته شما بازدهی مراکز درمان اقامتی فعلی در درمان اعتیاد به طور میانگین حدود ۵ درصد است. چرا باید شهروندانی که بیمار مبتلا به اعتیاد دارند و بیماران شان را در مراکز درمان ماده ۱۵ بستری می کنند بارها و بارها هزینه های بالایی پرداخت کنند آن هم برای بازدهی ۵ درصدی؟ ضمن اینکه شکست مداوم بیمار در درمان اعتیاد می تواند به تنش بین بیمار و خانواده ای که مدام هزینه درمان برای او پرداخت می کند، منجر شود.
شیوه درمانی در مراکز جامع درمان و بازتوانی اعتیاد با مراکز ماده ۱۵ یا مراکز TC بسیار متفاوت است و بسیار کامل تر از آنهاست. ضمن اینکه خیلی از مراکز موجود فضای کافی برای حرفه آموزی بیماران ندارند. با اصلاح مراکز فعلی به نتیجه مورد نظر نمی رسیدیم. نیاز بود که مراکز جدیدی تاسیس شود. البته به امید خدا قرار است که آرام آرام در همه مراکز اقامتی درمان اعتیاد همین مدل درمانی مراکز جامع درمان و بازتوانی معتادان اجرایی شود.
من فکر می کنم این امکان وجود داشت ساختارهای موجود را از جهت خدمات درمانی و مشاوره ای و مددکاری تقویت کرد و برای حرفه آموزی هم مثلا کارگاه هایی در بیرون از مراکز راه اندازی کرد. مثلا در تهران می شد از ظرفیت مراکز بهاران که به همین منظور قرار بود راه اندازی شود که البته راه اندازی نشد استفاده کرد.
اگر لازم باشد از ظرفیت مراکز بهاران هم برای این کار استفاده می کنیم. البته مراکز بهاران مختص به تهران است و در شهرستان ها چنین زیرساختی وجود ندارد.
در جلسه افتتاحیه این مرکز بر روی این موضوع که قرار است درمان در این مراکز به صورت «تک دوزی» باشد خیلی تاکید شد. شاید بیماری به دارو برای ترک اعتیاد نیاز داشته باشد. چرا اصرار دارید درمان دارویی در مراکز نداشته باشید؟
اینکه می گوییم دارو نمی دهیم به معنی این نیست که اگر بیماری دچار «سندرم ترک» شود، آب ریزش بینی، اسهال و دیگر علایم «ویت دراوال» داشته باشد هم به او دارو ندهیم. اگر در حین سم زدایی بیماری برای تخفیف علایم به دارو نیاز داشته باشد حتما با تجویز پزشک دارو در اختیار او قرار داده می شود. اما صلاح نمی دانیم در این مراکز از داروهای «آگونیست» و «آنتاگونیستی» استفاده کنیم. منظورمان از اینکه درمان «تک دوزی» شده این است که به علت اعتیاد افراد توجه می شود و بر اساس نیاز بیمار خدمات درمانی و روانشناسی و مددکاری برای او تجویز می شود. ممکن است مددجویی علاوه بر اعتیاد به بیماری های دیگر روانپزشکی هم مبتلا باشد . در این صورت تلاش می کنیم که بیمار های دیگر او را هم درمان یا کنترل کنیم. حمایت های روحی و اجتماعی بر بیماران هم بر اساس نیاز هر فردی تعیین می شود. هیچ نسخه واحدی در این مراکز برای بیماران وجود ندارد هر کس بر اساس شرایطی که دارد فرایند درمانی را طی خواهد کرد و مشکلات او به صورت مجزا حل می شود. اینکه می گوییم در این مراکز مدیر مورد داریم برای همین است. وظیفه مدیر مورد این است که هر بیماری را بر اساس شرایط اش بررسی کند و راهکارهای لازم برای بازگردان او را به اجتماع را پیگیری کند.
با توجه به اینکه کیفیت درمان در این مراکز برای سازمان بهزیستی بسیار مهم است چه فرایندی برای نظارت بر این مراکز تعریف شده است؟
در دفاتر تخصصی پیشگیری و درمان اعتیاد در استان ها تیم های تخصصی ای برای نظارت از مراکز درمان اقامتی اعتیاد وجود دارد. نظارت بر این مراکز هم بر عده همین بخش است. کارشناس های زبده و باتجربه از مراکز بازدید می کنند و چک لیست هایی دارند که آنها را تکمیل می کنند. نظارت ها اصولی و دقیق است و همچنین امکان نظارت آنلاین هم در تمامی مراکز تحت پوشش سازمان بهزیستی وجود دارد.
وقتی مراکز جامع درمان و بازتوانی اعتیاد راه اندازی شد این فکر به ذهن من خطور کرد که چه خوب می شد اگر از این مراکز برای درمان معتادان متجاهر استفاده می شد. مثلا اگر دادگاه درمان مدار در کشور داشتیم. می شد از این مراکز برای درمان معتادانی که مشمول تبصره دو ماده ۱۶ می شدند استفاده کرد. چرا از ظرفیت این مرکز برای این کار استفاده نکردید؟ این معتادان که بیشتر به خدمات درمانی تخصصی و حمایت های اجتماعی نیاز دارند.
معتادان متجاهر اگر تمایل به ترک داشته باشند در همان مراکز ماده ۱۶ ترک می کنند. در آنجا فضا برایشان مهیا است. اگر هم ترک کنند و جا و مکان نداشته باشند می توانند از مراکز صیانت و توانمند سازی سازمان بهزیستی استفاده کنند. معتادان متجاهر مجرم هستند چون تجاهر به اعتیاد کرده اند و حتی بعضی از آنها ممکن است توزیع کننده مواد مخدر باشند یا جرم های دیگری مانند دزدی انجام داده باشند.
جای توزیع کننده مواد مخدر یا دزد که مراکز ماده ۱۶ نیست. مگر آنها نباید به زندان برده شوند؟
درباره اینکه جای معتاد متجاهر کجاست بازنگری هایی در حال انجام است. اما ذکر این نکته ضروری است که مراکز جامع درمان وبازتوانی معتادان برای جوان ها و مصرف کننده هایی که به هر دلیلی دچار اشتباه شده و معتاد شده اند طراحی شده است. کسانی که از اعتیادشان پشیمان هستند و به دنبال راهی اصولی و درست برای درمان اعتیادند و خانواده هایشان هم پای کار هستند. ما موظف هستیم که تمام تلاش مان را بکنیم که این افراد را به جامعه بازگردانیم. معتادان متجاهر کسانی هستند که سالها از اعتیادشان گذشته است و چندین بار ترک کرده اند و دوباره شروع به مصرف مواد کرده اند و احتمالا تخلفات دیگری را هم مرتکب شده اند. معتادان متجاهر مجرم هستند و با معتادانی که تمایل به ترک دارند فرق دارند. بنابراین امکاناتی هم که برای این دو گروه در نظر گرفته می شود با هم متفاوت است.
۲۳۵۲۳۲
