به گزارش رکنا، قلب انسان عضله‌ای به اندازه مشت خودش است که خون را به تمام اندام‌ها و بافت‌های بدن ارسال می‌کند. دستگاه پمپاژ خون بدن درون کیسه دولایه‌ای به اسم پریکارد در وسط سینه، کمی متمایل به سمت چپ قرار گرفته است. قلب حدودا روزی صد هزار بار می‌زند و طی این فعالیت، نزدیک به پنج لیتر خون را از طریق سیستم گردش خون به کل بدن پمپاژ می‌کند. در این مقاله با ما همراه شوید تا نکات بیشتری را در مورد آناتومی و عملکرد قلب به‌عنوان حیاتی‌ترین عضو بدن بیاموزید.
قلب اندامی عضلانی به شکل هرم چهار ضلعی و به طول ۱۲ سانتی‌متر است که راس این هرم به سمت دیواره قفسه سینه قدامی و قاعده هرم روبه‌روی دیواره قفسه سینه خلفی قرار دارد. مرکز پمپاژ خون به کل بدن بین ریه‌ها و در وسط قفسه سینه، متمایل به سمت چپ استخوان سینه، درست زیر معده جا خوش کرده است. به دلیل همین نزدیک بودن محل معده و قلب است که گاهی دردهای معده با مشکلات قلبی عروقی اشتباه گرفته می‌شوند. ساختار قلب به گونه‌ای است که خون را از طریق شبکه عروقی از قلب خارج کرده و وارد سر و گردن، شکم، اندام‌های فوقانی و تحتانی می‌کند.
عملیات پمپاژ قلب توسط سیستم الکتریکی در دیواره بین دو دهلیز کنترل می‌شود. میانگین وزنی حیاتی‌ترین اندام بدن که زندگی بدون آن غیرممکن خواهد بود، در مردان ۳۱ تا ۴۰ ساله برابر است با ۲۸۹.۶ گرم و وزن قلب در زنان همین رده سنی برابر با ۲۸۴.۷ گرم است. میانگین وزن قلب در مردان مسن به ۳۴۵.۹ گرم می‌رسد و در زنان بین ۶۱ تا ۷۰ سال اندازه‌ای به مقدار ۲۸۵.۱ گرم دارد.
heart-anatomy قلب مرکز پمپاژ خون در بدن است که در وسط قفسه سینه به سمت چپ قرار دارد.
ساختار قلب از 5 سطح زیر تشکیل شده است:
سطح قاعده‌ای (Posterior)، سطح خلفی
سطح دیافراگمی (Inferior)، سطح زیرین
استرونسوکال (Anterior)، سطح قدامی
سطح ریوی راست
سطح ریوی چپ
علاوه بر آن 4 حفره هم در قلب وجود دارد:
دهلیزها که دو حفره فوقانی دریافت‌کننده خون هستند.
بطن‌ها که دوحفره تحتانی تخلیه‌کننده خون محسوب می‌شوند.
سمت چپ و راست قلب با سپتوم از هم جدا شده است. سپتوم دیواره عضلانی نازکی است که دهلیزها و بطن‌های چپ و راست را از هم جدا می‌کند. دیواره قلب از چهار لایه بافت تشکیل شده است. لایه‌های قلب عبارتند از:
میوکارد: بافت میان‌‌عضلانی ضخیمی است که با انقباض، خون را از قلب خارج می‌کند.
آندوکاردیوم: پوشش داخلی نازکی در بافت قلب است که وظیفه محافظت از دریچه‌ها و محفظه‌های قلب را برعهده دارد.
پریکاردیوم: پوشش محافظ بیرونی نازک اطراف قلب است که از قلب محافظت می‌کند.
اپی‌کاردیوم: داخلی‌ترین لایه پریکارد محسوب می‌شود که از بافت پیوندی تشکیل شده است.
از طرفی دیگر قلب چهار دریچه دارد. این دریچه‌ها با باز و بسته شدن، همانند سیستم ترافیکی یک‌طرفه خون را به یک جهت هدایت می‌کنند. در ادامه دریچه‌های قلب را معرفی می‌کنیم:
دریچه‌های سه‌لتی (Tricuspid Valve): این دریچه‌ها دهلیز راست را از بطن راست جدا می‌کنند. با باز شدن دریچه سه‌لتی خون از دهلیز راست به بطن راست هدایت می‌شود. همچنین این دریچه‌ها اجازه بازگشت خون از بطن راست به دهلیز راست را نداده و از ورود آن جلوگیری می‌کنند.
دریچه‌های ریوی (Pulmonary Valve): این دریچه‌ها جداکننده بطن راست از رگ ریوی هستند. ضرورت باز شدن دریچه ریوی از این جهت است که عروق ریوی بتوانند خون را از بطن راست به ریه‌ها پمپاژ کنند.
دریچه میترال (Mitral Valve): دریچه میترال نقش جداکننده دهلیز چپ و بطن چپ را ایفا می‌کند و وقتی باز می‌شود، خون را از ریه‌ها به دهلیز چپ پمپاژ می‌کند. این دریچه اجازه نمی‌دهد خون از بطن چپ به دهلیز چپ برگردد.
دریچه آئورت (Aortic Valve): همان‌طور که از اسمش پیداست ،جداکننده آئورت از بطن چپ است. زمانی‌که این دریچه باز می‌شود، خون از بطن چپ خارج می‌گردد. وجود دریچه آئورت مانع از برگشت خون به بطن چپ خواهد شد.
ساختار قلب از 4 دریچه تشکیل شده‌است که با باز و بسته‌شدن آنها خون در یک مسیر درست در قلب گردش می‌کند.
عضلات قلب جهت پمپاژ خون به کل بدن باید با هم هماهنگ باشند. در اثر این هماهنگی، گردش خون به درستی و در زمان مناسب به اندام صحیح می‌رسد و عملکرد قلب به صورت درست انجام می‌شود. قلب از طریق انقباض عضلانی خون را از طریق شریان اصلی خود یعنی آئورت به عروق خونی پمپاژ می‌کند. سپس خون وارد مویرگ‌ها شده تا به قسمت‌های مختلف بدن برسد. جریان خونی که اکسیژن خود را از دست داده، از طریق رگ‌ها به نیمه راست قلب برمی‌گردد.
بدن تا قلب: خون فاقد اکسیژن از ورید اجوف فوقانی و تحتانی وارد دهلیز راست می‌شود و دریچه سه‌لتی آن را به بطن راست می‌فرستد.
قلب تا ریه: بطن راست خون را از دریچه ریوی وارد ریه‌ها می‌کند و سرشار از اکسیژن می‌شود.
ریه تا قلب: دهلیز چپ، خون حاوی اکسیژن را از ریه‌ها گرفته و با استفاده از دریچه میترال به بطن چپ پمپاژ می‌کند.
قلب به بدن: اکنون خون سرشار از اکسیژن که به بطن چپ رسیده، از دریچه آئورت وارد آئورت و تمام اعضای بدن می‌شود.
خون از طریق دو سیاهرگ بزرگ بالایی (SVC) و بزرگ سیاهرگ پایینی (IVC) وارد سمت راست قلب می‌شود. بزرگ سیاهرگ فوقانی مسئول جمع‌آوری خون از اندام‌های بالایی است و بزرگ سیاهرگ تحتانی هم خون را از اندام‌های تحتانی بدن جمع‌آوری و وارد دهلیز راست می‌کند.
با انقباض دهلیز راست، دریچه باز می‌شود و خون فاقد اکسیژن وارد بطن راست می‌گردد. حال نوبت به انقباض بطن راست و بسته‌شدن دریچه سه‌لتی می‌رسد تا مانع از برگشت خون به به دهلیز راست شود. جریان خون پس از عبور از دریچه ریوی وارد سرخرگ ریوی می‌گردد و نهایتا به ریه می‌رسد. در این مرحله، اکسیژن مورد نیاز خود را تامین می‌کند تا پس از دریافت اکسیژن وارد سمت چپ قلب شود.
خون بازگشتی که حالا دیگر غنی از اکسیژن است، از سیاهرگ ریوی به دهلیز راست وارد می‌شود. اشاره به این نکته خالی از لطف نیست که خون سیاهرگ معمولا به‌خاطر اینکه اکسیژن کمی دارد، نسبت به خون پر از اکسیژن سرخرگ‌ها به رنگ قرمز تیره دیده می‌شود. البته در رابطه با شریان‌های ریوی ماجرا کمی فرق می‌کند. سرخرگ ریوی، خون فاقد اکسیژن را از دهلیز راست به سمت ریه‌ها هدایت می‌کند و رنگ تیره‌تری نسبت به خون پر از اکسیژن سیاهرگ ریوی دارد که از ریه وارد دهلیز چپ می‌شود.
دهلیز چپ پس از دریافت خون سرشار از اکسیژن، دچار انقباض شده و جریان خون را از طریق دریچه میترال از دهلیز چپ به بطن چپ می‌فرستد. آئورت سرخرگ اصلی است که همه خونی که قلب پمپاژ کرده را دریافت می‌کند و به تمام اندام‌های بدن می‌فرستد. بطن چپ به نوعی مهم‌ترین قسمت قلب محسوب می‌شود. چراکه نقش اصلی در عملکرد قلب و وظیفه پمپاژ خون حاوی اکسیژن به کل بدن از طریق دریچه آئورت را برعهده دارد. از طرفی بزرگی و ضخامت آن، جزو معیارهای اصلی سلامت قلب به‌شمار می‌آید.
فعالیت‌های ورزشی، عوامل عاطفی و احساسی، تب، کمبود آب بدن، مصرف برخی داروهای خاص و برخی شرایط سلامتی ازجمله عواملی هستند که بر کار قلب و سرعت انقباض قلب تاثیر می‌گذارند. به‌طورکلی عملکرد قلب و گردش خون در بدن را می‌توان به شکل زیر خلاصه کرد:
خون از تمام اندام‌های بدن وارد بزرگ سیاهرگ فوقانی و تحتانی می‌شود.
سپس خون به دهلیز راست وارد شده و پس از عبور از دریچه سه‌لتی، به بطن راست می‌رسد.
جریان خون از دریچه ریوی عبور کرده و از طریق سرخرگ ریوی وارد ریه‌ها می‌شود.
خون در ریه‌ها پس از دفع دی‌اکسیدکربن، اکسیژن مورد نیاز را جذب کرده و وارد سیاهرگ ریوی می‌شود.
سپس به دهلیز چپ رسیده و پس از عبور از دریچه میترال، وارد بطن چپ می‌شود.
جریان خون حاوی اکسیژن پس از عبور از دریچه آئورت، وارد سرخرگ آئورت شده و از آنجا به کل بدن پمپاژ می‌شود.
اختلال-عملکرد-قلبهرگونه اختلال در عملکرد قلب تأثیر زیادی در سلامت کلی بدن دارد.
اختلال در عملکرد قلب باعث ایجاد بیماری‌های قلبی مختلفی از جمله بیماری قلبی مادرزادی، بیماری قلبی ارثی، سکته ، گرفتگی رگ قلب و نارسایی قلبی می‌شود. تنگ و محدود شدن عروق به‌واسطه انباشت چربی در جداره عروق خونی می‌تواند به انسداد عروق ختم شود. نتیجه این معضل نرسیدن خون کافی به قلب یا مغز خواهد بود که حمله قلبی، سکته مغزی و زوال عقلی عروقی را به دنبال دارد.
کاهش شدید عملکرد قلب به کار قلب آسیب رسانده و باعث نارسایی قلبی می‌شود. در این زمان قلب نمی‌تواند خون کافی را به اندام‌های بدن پمپ کند و توانایی انقباض یا انبساط خود را از دست می‌دهد. برخی بیماری‌های زمینه‌ای باعث اختلال در عملکرد قلب می‌شوند مانند:
پرفشاری خون یا هیپرتانسیون
گرفتگی رگ قلب
کاردیومیوپاتى‌ها
تنگى دریچه میترال یا آئورت.
در مواردی هم درگیری و بیماری سایر اندام‌ها باعث نارسایی و اختلال در عملکرد قلب می‌شود مانند:
نارسایی‌های کلیوی
بیماری‌های مزمن ریوی.
ایسکمیک یکی از شایع‌ترین علت‌های اختلال در عملکرد قلب است. در این عامل بخشی از سلول‌های عضله قلب به‌دلیل سکته قلبی یا آترواسکلروز شریان کرونر، قابلیت انقباض خود را از دست می‌دهند یا می‌میرند. عملکرد نامناسب سیگنال‌های الکتریکی که هماهنگی شریان قلب را انجام داده، باعث اختلال در ریتم قلب می‌شود که به آن آریتمی قلبی می‌گویند.
از نشانه‌های آریتمی قلبی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
کندی قلب (برادیکاردی)
تپش قلب (تاکیکاردی)
درد قفسه سینه و تنگی نفس
خستگی
اضطراب
تعریق
غش کردن
احساس سبکی سر.
برای حفظ عملکرد قلبی مطلوب و پیشگیری از بیماری‌های قلبی راحت‌ترین گزینه، سبک زندگی سالم است. با رعایت چند اصل ساده می‌توانید از ابتلا به آریتمی قلبی پیشگیری کنید. چراکه این مشکل خود سرمنشا اختلال در عملکرد قلب، سکته مغزی و نارسایی قلبی خواهد بود:
رعایت رژیم غذایی سالم فاقد چربی بد و مضر
انجام فعالیت‌های ورزشی منظم و کنترل وزن مطلوب
عدم مصرف سیگار ، نوشیدنی‌های الکلی و کافئین
جلوگیری از عوامل استرس‌زا و عصبانیت‌های شدید
عدم مصرف خودسرانه داروهای سرماخوردگی بدون تجویز پزشک (این داروها حاوی مواد محرکی هستند که ضربان قلب را افزایش می‌دهند.)
زمانی‌که خون ناکافی به اندام‌ها می‌رسد، یعنی اختلالی در عملکرد قلب و نارسایی قلبی وجود دارد. برخی از شایع‌ترین علائم بیماری قلبی عبارت‌اند از:
تنگی نفس حین انجام فعالیت و زمان استراحت
سرفه‌های خشک و مکرر که گاهی با خلط خونی همراه می‌شوند
ورم پا در ساق و مچ و شکم
احساس سرگیجه و ضعف عمومی
بی‌حالی و کاهش اشتها
تپش قلب و ضربان قلب نامنظم
کاهش میل جنسی.
موارد زیر موجب کاهش شدید عملکرد قلب و تشدید نارسایی قلبی حاد می‌شوند:
رژیم غذایی نامناسب حاوی نمک زیاد
مصرف زیاد مایعات (مثلا نوشیدن چند لیوان آب یا چای پشت سرهم)
عدم مصرف به‌موقع داروهای تجویزی
هرگونه عفونتی که در بدن باشد، برای عملکرد قلب خطرناک است و موجب تشدید نارسایی قلبی حاد می‌شود
آمبولی ریه
آنمی
تب
بارداری.
قلب ضروری‌ترین و حیاتی‌ترین عضو بدن است که باید توانایی و قدرت پمپاژ اکسیژن و مواد مغذی به سراسر بدن را داشته باشد. عملکرد قلب به‌واسطه بیماری‌های قلبی مادرزادی یا هر بیماری دیگری کاهش پیدا کرده و ممکن است به نارسایی قلبی منجر شود و خطر مرگ به دنبال داشته باشد. بدن با یک کلیه می‌تواند زنده بماند. بدون طحال هم همین‌طور، اما بدون قلب دوام نمی‌آورد. پس برای زنده ماندن باید به دنبال راهی برای حفظ عملکرد قلب باشیم. کلید این امر هم رژیم غذایی سالم و فعالیت ورزشی است.
