همشهری- زهرا رفیعی: طبیعت استان تهران برای ساکنان وحشی خود شرایط ویژه و محدود کننده‌ای ایجاد کرده است. زیستگاه‌های انسانی با جمعیت‌های متراکم خود، بعضا اجازه بقای گونه‌های وحشی را محدود کرده است. تعارض انسان و حیات وحش در زیستگاه جمعیت گونه‌های تهرانی را بسیار شکننده کرده است. در تهران نیز تغییر کاربری اراضی و توسعه بی قاعده زیستگاه‌ها را تکه تکه کرده و جمعیت‌های کوچک حیات وحش را به مرز انقراض نزدیک‌تر کرده است. تجربه متخصصان و محیطبانان سازمان حفاظت محیط زیست نشان می‌دهد هر جا مردم آگاه‌تر باشند، حفاظت از محیط زیست بهتر انجام می‌شود. در گفت‌وگویی با محمد کرمی، رییس اداره حفاظت و مدیریت حیات وحش، تاریخ طبیعی و ذخائر ژنتیکی استان تهران درباه وضعیت ۸ گونه ای پرداخته‌ایم که سازمان حفاظت محیط زیست تصمیم گرفته است در یک برنامه عمل (Action Plan) با هر روش علمی جمعیت آنها را بهبود بخشد.
اقداماتی که باید در حفاظت از گونه‌های در معرض تهدید و انقراض تهران صورت گیرد چیست؟
در مطالعات انجام شده، عمده فعالیت‌هایی که باید در مورد این گونه انجام شود شامل آموزش و توانمندسازی جوامع محلی پیرامون ارزش و فایده این گونه‌هاست. بدین معنا که جوامع محلی برای مشارکت در حفاظت بایستی در مورد ارزش این گونه‌ها در زیستگاهشان بدانند.
در اولین قدم آموزش و افزایش آگاهی را شروع کردیم چرا که هم هزینه زیادی ندارد و با پرسنل سازمان امکان‌پذیر است. برای ۵ گونه (به جز خرس قهوه‌ایی، آهو و بالابان) پوستر و بروشور تدوین و چاپ شده است. همچنین برای حفاظت از گونه افعی لطیفی از امسال به گردشگران اجازه ندادیم با خودرو به دل پارک ملی لار بروند و اگر کسی تمایل به تردد داشت باید پیاده برود.
علاوه بر آموزش، در مورد برخی از گونه‌ها نیاز به مطالعات زیست‌شناختی و بوم‌شناختی و همچنین ایجاد بانک اطلاعات ژنتیکی گونه و شناسایی جمعیت‌های منقرض شده در زیستگاه‌ها و تکثیر در اسارت گونه‌ها و معرفی آن به این زیستگاه‌ها و ... وجود دارد.
آیا شرایط حفاظت از این گونه‌ها در استان تهران با استان‌های دیگر فرق می‌کند؟
شرایط استان تهران بسیار ویژه است. با توجه به مساحت و جمعیتی که شهرها و روستاهای آن وجود دارد، عرصه برای حیات وحش آن تنگ شده است. اکثر زیستگاه‌های استان تهران در شمال و شرق آن قرار دارد و بسیاری از آنها تکه‌تکه شده و انقطاع ژنتیکی در جمعیت حیات و حش ایجاد شده است. در غرب استان تهران زیستگاه حیات وحش آنچنان که در شرق داریم، وجود ندارد. بدین معنا که مانند پناهگاه حیات وحش «کاوده»، منطقه حفاظت محیط زیست کوه‌سفید یا مجموعه حفاظت محیط زیست جاجرود در غرب استان نداریم. اراضی اطراف روستاهای غرب استان تغییر کاربری داده و برای اکثر گونه‌ها مساعد نیست. گوشتخوارانی مثل روباه، شغال، بالابان و گرگ در غرب زیست می‌کنند ولی تعیین جمعیت آن نیاز به مطالعه متمرکز دارد. در برنامه عمل این گونه‌ها باید بر جنبه‌های زیستی و بوم‌شناختی آنها توجه کرد.
در حال حاضر آیا آمارهایی در مورد ۸ گونه در معرض خطر داریم؟
سال گذشته، در آخرین سرشماری که برای قوچ و میش البرز مرکزی انجام شد بیش از ۲۱ هزار و ۹۸۰ راس قوچ و میش در استان تهران سرشماری شد. آمارهای کشور برای این گونه، ۱۰۶ هزار راس اعلام شده است. این نشان می‌دهد که ۲۰.۶۷ درصد از قوچ و میش کشور در استان تهران زندگی می‌کند. این آمار بسیار خوبی است. دلیل آن وجود زیستگاه‌های خوبی در شرق و شمال استان تهران است، مثل منطقه شکار ممنوع کوه سفید، پناهگاه حیات وحش کاوده و حتی مناطق آزاد مثل شهرستان ارجمند. این مناطق به دلیل مشارکت مردم محلی به خوبی حفاظت شده است.
سال گذشته، در آخرین سرشماری که برای قوچ و میش البرز مرکزی انجام شد بیش از ۲۱ هزار و ۹۸۰ راس قوچ و میش در استان تهران سرشماری شد. آمارهای کشور برای این گونه، ۱۰۶ هزار راس اعلام شده است. این نشان می‌دهد که ۲۰.۶۷ درصد از قوچ و میش کشور در استان تهران زندگی می‌کند. این آمار بسیار خوبی است.
دلیل استقبال از حفاظت از گونه‌ها چیست؟
وقتی ارزش زیستی یک گونه به مردم یادداده می‌شود آنها بیشتر از قبل در حفاظت کمک می‌کنند. مردم محلی وقتی بدانند که گونه های علفخوار، طعمه گونه‌های گوشتخوارند و حفظ آنها به حفاظت گونه‌های اهلی نیز کمک می‌کند برای حفاظت انگیزه بیشتری پیدا می‌کنند. گونه‌های اهلی گیاهی و جانوری روزگاری، گونه‌ایی وحشی بوده‌اند و با ایجاد بانک ژن و بررسی علمی آنها می‌توان برای حفاظت از گونه‌های اهلی از این مطالعات استفاده کرد؛ مثل شناسایی ژنی که باعث می‌شود قوچ و میش‌ها در طبیعت در برابر سرما و گرمای شدید مقاوم‌تر باشند و انتقال آن گونه‌های اهلی.
جمعیت گونه‌های دیگر چگونه است؟
سرشماری گونه آهو نشان می‌دهد که در یک دهه گذشته جمعیت این گونه به دلیل شکار غیر مجاز و تغییر کاربری و بهره‌برداری غیر اصولی زیستگاهش بسیار آسیب دیده است. این گونه در دشت‌های پارک ملی کویر در جنوب شرق تهران زندگی می‌کند. روزگاری در منطقه حفاظتی شده جاجرود، پارک ملی سرخه‌حصار، قسمت‌هایی از فیروزکوه، منطقه حفاظت شده کویر در جنوب تهران (دشت مکرش) گله‌های چند هزارتایی از آهو داشتیم و امیدواریم با برنامه عمل بتوانیم طرح تکثیر انتقال و معرفی به زیستگاه‌های گذشته را اجرایی کنیم. جمعیت این گونه زیر ۱۰۰ راس در استان رسیده است.
سرشماری‌ها عمدتا برای علفخواران شاخص انجام می‌شود. در مورد گونه‌هایی مثل پلنگ و خرس قهوه‌ایی سرشماری صورت نمی‌گیرد و با توجه به تعداد مشاهده آن گونه توسط محیطبانان و جامعه محلی برآوردهایی صورت می‌گیرد. به طور مثال در سال گذشته ۳۰ مورد مشاهده پلنگ در منطقه کاوده گزارش شده است و یا آخرین مورد خرس قهوه‌ایی هفته گذشته در میگون گزارش شد.
هوبره آسیایی، در دو هفته ابتدای آذر سرشماری می‌شود. سال گذشته خشکسالی باعث شد جمعیت کمتری (۲۰ بال) به پارک ملی کویر مهاجرت کند ولی در ترسالی‌ها جمعیت این گونه تا ۴۵ بال هم رسیده است. این پرنده مهاجر با خشکسالی به مناطق مساعدتر کوچ می‌کند.
سرشماری افعی لطیفی که گونه ارتفاعات پارک ملی لار است و ماهی قزل آلای خال قرمز که در رودهای منتهی به خزر زیست می‌کند، به صورت برآورد تقریبی جمعیت است. در سال‌های گذشته این افعی لطیفی برای ساخت سرم زنده‌گیری و پس از استحصال زهر رها سازی می‌شد، اگر بودجه مناسب در اختیار سازمان قرار گیرد، برآورد جدیدی از جمعیت این گونه ارائه خواهیم داد.
برای هر گونه بین ۵۰۰ میلیون تا ۱ میلیارد تومان درخواست داده‌ایم تا اقداماتی مانند آموزش و بررسی بوم‌شناختی و زیست‌شناختی آنها شروع شود.
عملیاتی شدن برنامه عمل حفاظتی چقدر بودجه و زمان نیاز دارد؟
برای اجرایی شدن برنامه عمل ۸ گونه در معرض تهدید و انقراض تهران، برای هر گونه بین ۵۰۰ میلیون تا ۱ میلیارد تومان درخواست داده‌ایم تا اقداماتی مانند آموزش و بررسی بوم‌شناختی و زیست‌شناختی آنها شروع شود. ما در مورد برخی از گونه‌ها و پویایی جمعیتشان اطلاعات دقیقی نداریم تا در صورت وجود مشکل در مورد مرحله بعد یعنی تکثیر در اسارت، معرفی گونه به جمعیت‌های شکننده، تشدید اقدامات حفاظتی آزادسازی زیستگاه از چرای دام و یا چرای بی‌رویه و ... اقدام کنیم.
راهبردهای اجرای برنامه عمل کوتاه، میان و بلند مدت است و بین ۱ تا ۱۰ سال زمان می‌برد. به طور مثال رهبرد آموزش جامعه محلی در یک سال اول برنامه قابل اجراست ولی در مورد تکثیر در اسارت گونه (گونه‌هایی که قابلت تکثیر دارند) و معرفی آن به زیستگاه زمان بیشتری می‌خواهد. برخی از گونه‌ها مثل گربه‌سانان و پرندگان، نحوه بقا در طبیعت و تعیین قلمرو را فقط از مادر یاد می‌گیرند ولی گونه‌هایی مثل علفخواران تکثیر و معرفی به زیستگاه کار دشواری نیست.
بیشتر بخوانید:
گونه‌های در حال انقراض تهران را بشناسید | وضعیت زیستگاه‌های حیات وحش تهران چگونه است؟
ماجرای قطع درختان پارک جنگلی سرخه حصار
تصویری دیدنی از تردد یک پلنگ در سرخه حصار تهران
ماموریت نجات ۲۳ گونه جانوری در ایران
