کتیبه زیبایی ملقب به «شکل شاه» در مسیر قدیم جاده هراز در محدوده وانا ، چشم هر بیننده ای رو به خود خیره می کند و نشان از هنر مثال زدنی ایرانیان در زمینه حجاری و پیکر تراشی آن هم در نقطه ای کوهستانی با شرایط اقلیمی سرد و پرباد است.
این روزها مردم به دلیل مشکلات اقتصادی کمتر سفر می‌کنند و آنها هم که به سفر می روند بیشتر اوقات از لذت «مسیر سفر» محروم شده و تلاش می کنند تا هر چه زودتر به مقصد برسند و این امر باعث خستگی در هنگام و حتی بعد از پایان سفر خواهد بود.
مسیر سفر هم می‌تواند به اندازه مقصد لذت‌بخش باشد، کافی است پیش از حرکت، مطالعه و بررسی مختصری در خصوص مقصد و مسیر آن داشته باشیم، باید فرزندانمان را هم عادت دهیم که به هنگام سفر ببینند و تجربه کنند نه آنکه در طول مسیر صرفا با دیدن ویدئو یا بازی‌های کامپیوتری و یا یک گوشی هدفون در دنیای خودشان غوطه ور باشند!
محور هراز(جاده ۷۷) از مهم‌ترین شریان‌های، تهران - مازندران است و از حد فاصل دو شهر بومهن و رودهن از جاده فیروزکوه منشعب شده و پس از عبور از آبعلی، گردنه امامزاده هاشم، پلور، آب‌اسک، رینه و لاریجان به شهر آمل و نهایتا به دریای خزر متصل می‌شود در واقع این جاده یکی از سرسبزترین، زیباترین و تاریخی‌ترین جاده‌های جهان است که از دره رود هراز می‌گذرد و از سویی نزدیک‌ترین راه اصلی به قله دماوند است که در سال ۱۳۴۲ ساخته شده و آسفالت آن پایان یافته است.
این مسیر دارای ۱۴ تونل است که مجموع طول این تونل‌ها به ۵۷۰۰ متر می‌رسد؛ طولانی‌ترین تونل در مسیر هراز، تونل وانا با طول ۱۵۴۰ متر است، هم‌چنین بهمن‌گیر امامزاده هاشم نیز با طول ۱۳۰۰ متر در این مسیر قرار دارد.
این جاده دارای جاذبه‌های گردشگری زیادی ازجمله امامزاده هاشم، آبگرم اسک، آبگرم بایجان، آبگرم لاریجان، دره گل زرد، دره استله‌سر، دره منظریه پلور و قلعه و آبشار ملک بهمن، گوردخمه سنگی‌های کافرگلی و «کتیبه شکل شاه» است که ما و همراهان از آن بازدید داشتیم.
محور هراز میراث ریشه‌داری است و آثار تاریخی متنوع به ویژه آثار میراث طبیعی ارزشمندی در آن نهفته است. مستندات نشان می دهد که این محور از زمان ساسانیان به عنوان یک مسیر مستقل مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در محلی به نام تنگه بند بریده، آثاری در کنار رودخانه هراز یافت شده است که از تردد مردم زمان اشکانیان و هخامنشیان از این مسیر حکایت دارد. در طول مسیر قلعه های تاریخی قرار دارد قلعه هایی با قدمت چند صد ساله که برخی از آنها متعلق به قبل از اسلام هستند. علاوه بر آن آتشکده و برج بیامه سی(آتشکده) و برج گبری لاریجان هم در این مسیر دیده می‌شود و حتی ناصرالدین شاه نیز در سفرنامه خود این آثار را باقیمانده از دوران اشکانی دانسته است.
کتیبه، نقش یا شکل شاه اثری زیبا پنهان شده در ارتفاعات البرز است و در منطقه لاریجان در۶۰ کیلومتری جنوب آمل قرار دارد که به دستور ناصرالدین شاه قاجار از شمایل وی و تنی چند از ملازمان و امرایش بر دل صخره‌ای بر سر راه جاده تاریخی هراز در یکی از صعب العبورترین نقاط این مسیر به نام «تنگه بند بریده» بر سینه کوه و مشرف بر رود خروشان هراز، در نزدیکی چشمه آب معدنی استراباکو، در تاریخ ۱۲۹۵ هجری قمری با پایان عملیات ساخت این راه، به عنوان یادبود حجاری شده‌است.
تنگه بند بریده بخشی از راه باستانی هراز در حوالی روستای وانا است که آثار باستانی مربوط به راه قدیم ری به آمل در آن مشهود است. مهم‌ترین این آثار شامل دو دیواره مرتفع بصورت دو نیم ستون سنگ چین است که در ارتفاع زیاد نسبت به بستر رودخانه هراز ساخته شده اند.
در زمان ناصرالدین شاه قاجار و به دستور وی مسیرهای قدیمی و مالروی دره‌های هراز و چالوس مرمت، عریض و به راه ارابه رو تبدیل شدند، هم‌چنین در سال ۱۲۹۰ ناصرالدین شاه مجددا دستور به بهسازی مسیر لاریجان(هراز) داده و حسین علیخان وزیر را به سرپرستی این کار منصوب کرد. وی نیز با همکاری "گاستیگر" مهندس اطریشی که در خدمت دولت ایران بود جاده را به اندازه ای پهن کرد که دو ارابه در مسیر مقابل بتوانند بدون برخورد و خطر از آن عبور کنند.
با توجه به اینکه پیکرتراشی از دیرباز در ایران رواج داشته و شاهان و فرمانروایان نیز از آن بی‌نصیب نبوده‌اند، این نقش برجسته که در محل به شکل شاه معروف است جدیدترین و آخرین نقش برجسته تاریخی ایران در بین ۱۰۵ نقش برجسته کشف شده به شمار می‌آید.
پیش از آن فتحعلی شاه، پدربزرگ ناصرالدین شاه که زمان پیش از پادشاهی خویش را در شیراز گذرانده بود، با دیدن نقش برجسته‌های آن دیار، سه نفر به نام‌های حجارباشی، نقاش باشی و معمارباشی را مسئول ساخت کتیبه تنگه واشی فیروز کوه به همراه کتیبه‌ای مشابه ای در چشمه علی شهر ری تهران کرده بود و شکل شاه سومین کتیبه بود که به دستور ناصرالدین شاه حکاکی شده است.
در «شکل شاه» ناصر الدین شاه در وسط سوار بر اسب و پنج تن از درباریان، ملازمان و امرای کشوری و لشکری طرف راست و پنج تن طرف چپ او پیاده و با لباس رسمی آن زمان با نمادی از قدرت‌نمایی پادشاه دوره قاجار حجاری شده‌اند. در اطراف نقش برجسته اشعاری در طرفین در مدح ناصرالدین شاه و فرمان او در خصوص مرمت راه لاریجان حک شده است، وسط سنگ زیر سم اسب ناصرالدین شاه عبارت «عمل کمترین علی‌اکبر فی سنه ۱۲۹۵» حجاری شده است.
افرادی که نقش آنها در «شکل شاه» حک شده، القاب و یا سمت آنان با قلم ریز و خط شکسته نقر شده است. بالای سر ناصرالدین شاه عبارت «تمثال بی‌مثال همایونی» و بالای سر ده نفر از درباریان اسامی آنها شامل نواب وجیه الله میرزا - مقرب الخاقان آجودان مخصوص(رضاخان اقبال السلطنه عکاس باشی)، وزیر فواید(حسنعلی خان امیرنظام گروسی)، جناب سپهسالار اعظم(میرزاحسین خان سپهسالار)، جناب آقا(میرزا یوسف خان مستوفی الممالک)، نایب السلطنه(کامران میرزا)، اعتضادالسلطنه(علیقلی میرزا)، جناب معتمدالممالک(علیرضاخان)، جناب امین الممالک(علی خان)، مقرب الخاقان مهدیقلی خان(مجدالدوله) )نوشته شده است.
در زمان پهلوی دوم و با اتمام ساخت راه آسفالته هراز در دهه ۱۳۴۰ و ساخت تونل وانا به منظور حذف منطقه خطرناک تنگه بند بریده، این نقش برجسته از مسیر جاده دور افتاده و تا به امروز به تنهایی بر دیواره سمت غرب تنگه ناظر بر عبور رود هراز میباشد.
این اثر یکصد ساله امروزه متاسفانه مورد بی‌مهری قرار گرفته و در پشت تونل وانا به شکل یک گنج پنهان، کمتر به چشم علاقمندان به جاذبه‌های تاریخی و باستانی می‌آید.
تابلو دسترسی مشخصی برای رسیدن به این نقش برجسته مشاهده نمی‌شود، برای دیدن این نقش برجسته باید در یکی از طرفین تونل وانا توقف کرده و حدود ۱۰ دقیقه مسیر کناره غربی رودخانه را در پشت تونل ادامه داد.
گردشگر باید برای مشاهده این آثار تاریخی از دامنه کوه، لابه‌لای سنگ‌ها و درختچه‌های حاشیه رودخانه گذر کند، البته بر اساس تجربه قبلی که مسیر کنار رودخانه شاید باعث خیس شدن همراهان می شود، از دامنه کوه حرکت را آغاز کردیم که با توجه به اینکه همراهان ما در گروه سنی پایین و بالا بودند دچار مشقت شدیم، هر چند جوانان قدیم با صبر و سکوت مسیر را به خوبی درنوردیدند، اما توصیه می شود از حاشیه رودخانه که بسیار زیبا و مصفا است برای رسیدن به این اثر استفاده کنید.
هنگام حضور ما دختران و پسران جوانی مشغول دیواره نوردی و سنگ نوردی بودند، آنها در قالب برنامه آموزش سنگنوردی و تکنیک های صعود و فرود را در طبیعت مستعد این منطقه برگزار می‌کنند.
زمزمه هایی مبنی بر کشیدن یک جاده در این تنگه به منظور کاهش ترافیک تونل وانا شنیده می شود که به احتمال زیاد باعث ایجاد آسیب جدی و انهدام دو اثر تاریخی شکل شاه و بقایای جاده تاریخی لاریجان به آمل خواهد شد. به نظر می‌رسد بهترین راه حل برای کاهش فشار ترافیک بر تونل وانا، حفر یک تونل دیگر به موازات آن باشد.
