به گزارش خبرگزاری مهر، نشست نقد و بررسی کتاب «رضا نام تا رضاخان؛ زندگی نامه رضا شاه پهلوی از ۱۲۵۶ تا ۱۲۹۹» روز گذشته، یک شنبه (۳ اسفند ماه) با حضور هدایت الله بهبودی «مولف کتاب»، سید مصطفی تقوی«منتقد»، رضا مختاری اصفهانی «منتقد»، حجت الاسلام و المسلمین محمدعلی مهدوی راد «منتقد»، علی اکبر رنجبر کرمانی «سرویراستار» و محمد مهدی اسلامی «دبیر جلسه» برگزار شد.
در ابتدای این نشست، هدایت الله بهبودی با اشاره به دیدگاه رشید یاسمی در رساله«آئین نگارش تاریخ» گفت: استاد یاسمی در ابتدای این رساله درباره تاریخ علم می گوید:«بعضی از ظرفا تاریخ را «تاریک» گفته‌اند از جهت این که دسترسی به اخبار واقعی آن نیست و جوینده باید در ظلمات ایام به جست و جوی وقایع پراکنده عمری بگذراند. این مشابهت لفظی میان تاریخ و تاریک وقتی قوت می گیرد که کسی بخواهد قوانین و قواعدی برای تاریخ کشف کند و مانند سایر علوم، نوامیس اصلی تاریخ را بیابد و بشناساند. این علم چون به سرنوشت فرد و جامعه انسانی مربوط است و زمان در میان اجزاء آن افتراقی پیوندناپذیر می اندازد از دخول در تحت ضوابط خیلی قطعی امتناع دارد. علم نور است اما علم تاریخ نوری است بسیار ضعیف و لرزان که هر لحظه خاموش و باز روشن می شود و کمتر کسی با اطمینان تمام، پیش پائی به چراغ او تواند دید.»
این مولف علت حضور در این جلسه را شنیدن درباره کاستی ها، جا افتادگی ها، نادیدن ها و... عنوان کرد تا در تالیفات بعدی این موضوعات را جبران کنند.
بهبودی با بیان اینکه زندگی نامه نویسی فنی است که ویژگی های خاص خود را دارد، گفت: بعضی افراد مانند رضا خان زنده هستند و از زمان روی کار آمدن شخصیت زنده ای دارند و آدم های مختلفی از قشرهای مختلف درباره او صحبت می کنند. بنابراین رفتن به سراغ این شخصیت ها تفاوت هایی با سایرین دارد.
این مولف عنوان کرد: سعی کردم مهندسی و ساختار کتاب به نحوی باشد که خوانش آن زحمت چندانی بر خواننده تحمیل نکند. زندگی نامه ارائه اطلاعات عمومی است اما وقتی وارد واکاوی علت ها و روابط علی می شویم نقطه عظیمت تاریخ و مشکلات از اینجا آغاز می شود. همچنین در این کتاب سعی کردم از تحلیل دوری کنم و تحلیل گر نباشم.
کتاب خوش خوان نوشته شده است
در ادامه، رضا مختاری اصفهانی با بیان اینکه زندگی نامه نویسی کار مشکلی است، گفت: کسی که زندگی نامه می نویسند باید دو ویژگی داشته باشد؛ باید نویسنده ای متبحر، دارای قلمی روان و جذاب باشد و به تاریخ اشراف داشته باشد. نویسنده کتاب با توجه به اینکه پیش از این، دو زندگی نامه نوشته از این ویژگی ها برخوردار است.
به گفته مختاری اصفهانی، نویسنده برهه سختی از زندگی رضا شاه را انتخاب کرده است. رضا شاه از گمنامی به پادشاهی رسیده و به مرحله ای می رسد که کودتای مهمی را در اواخر قرن پیشین انجام می دهد و اوایل قرن حاضر سلطنتی را پی ریزی می کند که تا سال ۱۳۵۷ دوام پیدا می کند.
این منتقد افزود: بهبودی علاوه بر انتخاب برهه سختی از تاریخ، موضوعی را انتخاب کرده که منابع درباره آن کم است اما با قلم روان نویسنده، این کتاب خوش خوان نوشته شده است. نویسنده در قسمت هایی از کتاب از این قلم روان استفاده نکرده و با کثرت نقل قول هایی مواجه ایم که به شاکله کار آسیب رسانده است. نویسنده در مواردی از نقل قول های زیادی از افراد با نگاه های مختلفی استفاده کرده که به وجه پژوهشی کار آسیب رسانده است.
مختاری اصفهانی با تاکید بر اینکه نویسنده باید تکلیف خود را با روایت پیش از نگارش کتاب روشن کند، گفت: اما در این کتاب نویسنده از این روش استفاده نکرده و روایت های مختلفی را در کتاب گنجانده است.
وی اضافه کرد: در فصل های اول، جنبه زندگی نامه بر کتاب غلبه دارد و با زندگی نامه مواجهه هستیم. کثرت منابع و موضوعات ارائه شده درباره وضعیت سیاسی و کودتا باعث می شود کتاب از وجه زندگی نامه ای خارج شود. اگر نویسنده کتاب بخواهد زندگی نامه رضا شاه را ابتدا تا زمان مرگش ادامه دهد باید تکلیف را روشن کند که آیا می خواهد درباره شخص رضا شاه بنویسد یا درباره دوره رضا شاه. وقتی زندگی نامه می نویسیم با شخصیت حقیقی فرد مواجهه هستیم. بنابراین به نویسنده پیشنهاد می کنم اگر قرار است زندگی نامه رضا شاه ادامه پیدا کند تکلیف را برای پرداختن به شخصیت یا دوره رضا شاه مشخص کند.
این منتقد به بی طرفی نویسنده کتاب اشاره کرد و گفت: آقای بهبودی به غیر از این کتاب، در آثار دیگرش هم سعی کرده بی طرف باشد و قلم بی طرفانه داشته باشد. بین اهداف موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی به عنوان ناشر کتاب و قلم نویسنده این بی طرفی را می بینم که به عنوان ناظری برای همه نسل ها می نویسد نه برای مخاطبان خاص یا نسل های خاص.
مختاری اصفهانی ادامه داد: نویسنده سعی کرده در قسمت هایی از کتاب در مورد موارد مختلف توضیحاتی ارائه کند اما این توضیحات درباره اصطلاحات، حوادث و اشخاص کافی نیست چرا که در زندگی نامه نویسی باید در نظر بگیریم که با مخاطب عام سروکار داریم نه مخاطب خاص که همواره درگیر خواندن است. اگر نویسنده درباره بعضی اصطلاحات توضیحاتی ارائه می کرد مخاطب عام را به لحاظ اطلاعاتی تقویت می کرد.
وی وجود نقل قول های مستقیم را در مراحل پایانی کتاب و بخش کودتا بسیار زیاد دانست و گفت: این امر به قلم روان و خوش خوان نویسنده خدشه وارد کرده است چرا که این نقل قول ها یکدست نیستند. اما اگر مولف آنها را با زبان و تحلیل خودش ارائه می کرد کار یکدست تر می شد.
وی با بیان اینکه باید بین زندگی نامه نویسی و یک کتاب تاریخی تفاوت قائل شویم، گفت: با توجه به اشرافی که قلم و نوع نگارش مولف کتاب دارد اگر این امر لحاظ می شد این کتاب به زندگی نامه نویسی مدنظر نویسنده نزدیک تر می شد.
مختاری اصفهانی در پایان گفت: به عنوان کسی که چند زندگی نامه نوشتم و دراین حوزه مطالعه دارم می گویم که ارائه توضیحات و تحلیل های اجتماعی و فرهنگی به زندگی نامه نویسی و شناخت بسطر حاکم بر آن دوران کمک خواهد کرد.
تاکید بر اهمیت مستندنگاری در پژوهش های تاریخی
در ادامه این برنامه، حجت الاسلام و المسلمین محمدعلی مهدوی راد از طریق برخط در جلسه حاضر شد و بر مستند بودن محتوای این کتاب تاکید کرد و گفت: اخیرا درحوزه مطالعات علمی و پژوهشی دینی شیوه ای رایج شده که مستند کردن لازم نیست چرا که نسخه های الکترونیکی در دسترس است. به عبارتی یک نوع فرار از استوار نوشتن و گفتن رایج شده است اما مستند نگاری در تاریخ که ده ها سند و گزارش برای یک موضوع وجود دارد امری مهم به حساب می آید.
مهدوی راد افزود: شیوه دایره المعارف نویسی، ادعا و ارجاع که حاکم شده خوب نیست. در چنین مواقعی بهتر است عین متن در کتاب آورده شود و تنها به ادعا، مرجع و اسناد بسنده نشود. همچنین، ضرورت دارد در این کتاب و کتاب های مشابه این حوزه، اشاره کوتاهی در مورد بعضی از شخصیت ها آورده و در پاورقی به توضیح در مورد آنها پرداخته شود.
این پژوهشگر درباره اندازه کتاب «رضا نام تا رضاخان؛ زندگی نامه رضا شاه پهلوی از ۱۲۵۶ تا ۱۲۹۹» گفت: رقعی کردن کتاب خوب نیست و پیشنهاد می کنم نویسنده با افزودن اطلاعات جدید به کتاب، اندازه آن را تغییر دهد.
مهدوی راد این کتاب را خواندنی دانست و گفت: مطالب این کتاب برای مخاطب دانشجوی کارشناسی و طلبه سطح اول کم است. هر چند ادعا و مستندات کتاب زیاد است اما این اطلاعات مشروح نیست؛ به عبارتی کتاب شخصی است و جنبه عمومی آن کم است چرا که مخاطب و خواننده عام به دنبال محتوای قابل دسترسی است.
وی پیشنهاد کرد: کاش در کتاب نقد منبع که امری رایج است انجام می شد چرا که جای نقد منابع و تحلیل در آغاز کار بسیار مهم است. متوجه شدم کتاب جلدهای بعدی هم خواهد داشت که امیدوارم منتشر شدنشان زیاد طول نکشد.
ویراستار مسئولیت قبل از انتشار کتاب را بر عهده دارد
علی اکبر رنجبر کرمانی از دیگر میهمانان حاضر در این نشست گفت: ویراستار حق ندارد در افکار نویسنده دست ببرد. ویراستار مسئولیت قبل از انتشار کتاب را بر عهده دارد و می تواند درباره موضوعات مختلف کتاب با مولف بحث و گفت و گو کند و اگر توانست مولف را قانع کند کارش تمام می شود. اما وقتی کتاب چاپ می شود مسئولیت آن با مولف است.
کرمانی با تاکید بر اینکه کتاب با افزایش و اضافه کردن توضیحات بیشتر حجیم می شد، گفت: اما در مورد بعضی از موضوعات توضیحات بیشتر کمک کننده است. همچنین، این کتاب مابین زندگی نامه نویسی و کتاب تاریخی و روایت تاریخی است. رضا شاه شخصیت مهم و تاثیرگذاری بود و نمی توان فقط برای یک زندگی نامه نوشت و باید تاریخ دوره ای که در آن می زیست را نیز بیان کرد.
سرویراستار کتاب «رضا نام تا رضاخان؛ زندگی نامه رضا شاه پهلوی از ۱۲۵۶ تا ۱۲۹۹» با تاکید بر اینکه موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی هیچ چیزی را بر حقیقت و نویسنده تحمیل نمی کند، گفت: هیچ کدام از کتاب های این موسسه مطلبی ندارد که با حقیقت فاصله داشته باشد.
از دیگر سخنرانان این نشست سید مصطفی تقوی بود که گفت: تردیدی در ارزشمند بودن کتاب آقای بهبودی وجود ندارد و آگاهان مسائل تاریخی به ارزشمند بودن این کار واقف هستند. در بلبشوی تاریخ نگاری معاصر، در هر سطح و هر عبارت این کتاب جای تحسین را خالی می بینم. ما در مجموع محصول مقطع تاریخی هستیم و تجارب تاریخی را پشت سر داریم که نسل های ما نتوانستند خوب آنها را تحلیل کنند. طبقه بندی معارف تاریخی و داده های تاریخی درهم هستند و این امر خواننده را دچار تشویش می کند.
تقوی افزود: رژیم پهلوی یک نسخه اجرایی گفتمان را نمایندگی می کرد که تا حدودی با دنیای مدرن سروکار داشت و به کمک توجیهات این رژیم آمد. پس از کودتا، رضا شاه برگزیده شد هر چند آدم بی سوادی بود اما بلند همت، بلند نظر و دور اندیش بود و افراد با اعتبار و نفوذ را به کار گرفت. بر اساس اسناد انگلیس، در آرایش جدید جهانی به این نتیجه رسیده بودند که با رویکرد و شعار نمی توانند در ایران ایفای نقش کنند چرا که برای این کار نسخه و چهره مناسبی نداشتند. بنابراین باید ایران را با نسخه های نو و کاری نو در مقطع زمانی بعد از جنگ جهانی اول اداره می کردند.
این منتقد ادامه داد: جریان فکری مد نظر انگلستان در مشروطه تجربه شد و آنها به این نتیجه رسیدند که با کودتا می توانند به نتیجه برسند و کودتا شمشیری برای اجرای اندیشه آنها بود و برای این کار رضا شاه را انتخاب کردند که توانمند بود.
تقوی با بیان اینکه ما حجم سنگینی از روایت های جعلی، اغراق آمیز و مبالغه آمیز درباره رضا خان داریم، گفت: تاریخ این دوره مشوش است. اما آقای بهبودی از این مسیر غبارزدایی کردند و روایت منصفانه و معقول از رضا خان ارائه می کنند. البته هنوز جای کار وجود دارد تا رضا خان را در حدی که بود ببینیم.
وی با بیان اینکه اگر نویسنده می خواست نقل قول ها را با زبان و تحلیل خودش بیان کند، حجم کتاب افزایش پیدا می کرد، گفت: اما مولف کتاب هنرمندان به موضوعات پرداخته است. غلبه تاریخ نگاری و پهلوی گرایانه باعث شده این کتاب هنوز جای کار داشته باشد و نویسنده به راه خودش ادامه دهد.
تقوی تصریح کرد: در قسمت هایی از کتاب نقل قول ها و عبارت هایی ذکر شده که مخاطب از آنها اطلاعی ندارند و صرفا مخاطب خاص و اهل فن متوجه آنها می شود. همچنین زندگی و زمانه رضا خان تا رضا شاه جا داشت در بستر و متن تحولات اجتماعی مطرح می شد و حجم کتاب زیاد نمی شد.
محمد مهدی اسلامی دبیر جلسه نیز در سخنانی گفت: حدود ۱۰هزار سند فارسی در این کتاب دیده شده است و به اسناد وزارت هندوستان، اسناد کابینه انگلستان و ...مراجعه و برداشتی از این اسناد به قلم گویای نویسنده به متن تبدیل شده است. نقل قول هایی که در کتاب آمده پیش برنده روایت اصلی هستند. همچنین در این کتاب به روایت یک سویی اکتفا نشده بلکه روایت های آمریکایی، روسی و... هم تکیه شده است.
اسلامی افزود: چیزی که در این کتاب قابل تحسین است مطالعه کتاب های مختلف فارسی و انگلیسی چاپ اول نزدیک حادثه است. نویسنده در قسمت هایی ناگزیر شد از روایت هایی استفاده کند و عینیت را در نقل قول ها روایت کرده است. تکثر رجوع به اسناد باعث شده کتاب قابل اتکا باشد.
وی عنوان کرد: مولف در این کتاب، خوانندگان را نسبت به پژوهش پیرامون برخی واژگان و اصطلاحات حساس کرده است. خوانندگان کتاب که اغلب با جست و جوی ساده معنای واژه ها را پیدا می کنند اما چیکده بیان کردن موضوعات برای علاقه مندان حساسیت ایجاد کرده است.
