همشهری آنلاین - تقریبا دو سالی می‌شود که مردم از عجیب‌ترین بیماری ویروسی نوپدید جهان فاصله گرفته‌اند. صحبت از کروناست که هیچ تفاوتی بین کشورهای دنیا قائل نشد و سوار بر پاندمی جهانی جان بیش از ۷ میلیون نفر را گرفت.
ایران هم از اواخر سال ۹۸ ورود رسمی این ویروس به کشور را تایید کرد و آبستن اتفاقات و حواشی عجیبی شد. حواشی که عمدتا از نگاه کیانوش جهانپور، سخنگوی اسبق وزارت بهداشت دور نمی‌ماند و به جرات می‌توان گفت که پاسخگوی تک‌تک تمام انتقادات و ابهاماتی بود که در فضای مجازی مطرح می‌شد. به گفته خودش هم آن زمان صبح‌ها از خواب بیدار می‌شدند که بر اساس استراتژی رسانه‌ای پاسخگوی افکار عمومی باشند.
کرونا تقریبا فراموش شده اما آسیب‌های آن به قوت خود باقیست، برخی در محافل عمومی از عوارض واکسن‌هایی می‌گویند که باعث بیمارتر شدن‌شان شده یا خودشان را موش آزمایشگاهی برای آزمون و خطا درمان‌های دارویی کرونا می‌دانند.
از سوی دیگر همین حالا هم می‌توان انتظار داشت که یک بیماری نوپدید دیگر جهان را در معرض پاندمی جدیدی قرار دهد، به همین دلیل یکی از شناخته‌شده‌ترین چهره‌های فعال در آن دوران پاسخگوی سوالات همشهری شده است. سخنگوی اسبق وزارت بهداشت درباره این موارد توضیحات جالبی دارد.
شما یکی از مطرح‌ترین چهره‌های رسانه‌ای وزارت بهداشت در دوران کرونا بودید و مصاحبه‌های زیادی از شما چاپ شده، آیا طی این مدت حرف ناگفته‌ای هم باقی مانده است؟
من همیشه صراحت در گفتار داشتم و از همان زمان هم استراتژی رسانه‌ای ما هم اینطور بود که تمام مسائل مرتبط با مردم از نواقص و کاستی‌ها تا اقدامات مثبت با آنها در میان گذاشته شود. بر این اساس تقریبا می‌توان گفت که ما ناگفته‌ای نداریم که برای افکار عمومی جالب توجه باشد.
بیشترین ایرادی که به مجموعه وزارت بهداشت که شما سخنگوی آن بودید، می‌گرفتند چه بود؟
موضوع ناکافی بودن و عدم‌توزیع برابر خدمات درمانی از منابع انسانی تا تجهیزات، به همراه کمبودهای مقطعی دارو و تجهیزات پزشکی باعث می‌شد که بیشترین گلایه‌ها را داشته باشیم. مجموعه این مشکلات در دوران کرونا بیشتر شد که البته حق مردم است نسبت به کمبودها اعتراض کنند و بهترین خدمات را بگیرند.
فکر می‌کنید این مشکلات ناشی از ضعف مدیریتی در آن دوره بود یا برای هر کسی به جز متولیان حوزه سلامت در آن زمان رخ می‌داد؟
برخی از دشواری‌های آن دوره خاص بود. ما با یک بیماری نوپدید مواجه بودیم که تمام دنیا را درگیر کرده بود. اگر بخواهیم خودمان را ارزیابی کنیم، قاعدتا نواقص و کاستی‌هایی وجود داشت، اما زمانی که خودمان را با سایر کشورهای هم‌طراز یا در شرایط بهتر (از لحاظ سیاسی، بین‌الملل و اقتصادی) مقایسه می‌کنیم، تلاشی که در بدنه و رأس نظام سلامت انجام می‌شد، قابل تقدیر است.
اگر بخواهید به آن تلاش‌ها نمره بدهید، چند خواهد بود؟
به‌طور کلی آدم سختگیری هستم و به‌خودم نمره ۱۴ و ۱۵ می‌دهم، اما درباره مجموعه‌ای که آن زمان تمام تلاشش را برای نجات جان مردم می‌کرد، با لحاظ همان سختگیری‌ها نمره۱۷ می‌دهم.
شما پزشک عمومی هستید و این سوال مطرح است که چرا به جای فعالیت در حوزه تخصصی خودتان، تمرکز بیشتری بر فعالیت‌های رسانه‌ای داشتید؟
تا زمانی که وارد ستاد وزارت بهداشت شوم، شغل اصلی من طبابت بود، اما پس از آن مقدور نبود؛ همین حالا هم درگیر طبابت هستم، اما نه به‌عنوان شغل اول.
همین دلیل هم باعث شد که در دوره‌های تخصصی شرکت نکنید؟
علاوه بر سختی دوره دستیاری، یکی از دلایل اصلی من مشکلات اقتصادی بود که در این دوره به افراد وارد می‌شود. واقعا با حقوق دوره دستیاری امکان زندگی مستقل وجود ندارد. آن زمان در آزمون دستیاری شرکت نکردم و پس از آن هم علایق و گرایش‌هایی که داشتم با اکثر رشته‌های تخصصی قرابت نداشت. به نوعی تمایل به فعالیت در حوزه علوم انسانی پزشکی در من شکل گرفته بود و فکر می‌کردم که بحث رسانه در حوزه پزشکی مغفول مانده و حضور پزشکان می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.
این علاقه‌مندی باعث شد به یکی از چهره‌های پرحاشیه وزارت بهداشت در شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه در دوره پاندمی کرونا بدل شوید؟
پیش از آن هم من با رسانه ارتباط داشتم و گاهی یادداشت می‌نوشتم. دقیقا به خاطر دارم که یادداشت روز شنبه و چهارشنبه چند روزنامه سراسری هم برعهده من بود. این نبود که تنها به واسطه وزارت بهداشت یا سازمان غذا و دارو وارد این عرصه شوم. من هیچ زمانی یک فعال رسانه‌ای حرفه‌ای نبودم اما زمانی که از دانشگاه علوم پزشکی وارد سازمان و پس از آن وارد وزارت بهداشت شدم، این سابقه باعث شد که من به سمت روابط منصوب شوم و همین باعث شد که فعالیتم در حوزه رسانه دو چندان شود.
فعالیت شما در توئیتر، جنجال‌های زیادی به پا کرد و اینطور شنیده شد که شما بایکوت شده‌اید، این موضوع را تایید می‌کنید؟
هیچ زمانی انتقاد شدید از کسی نکردم و شروع‌کننده پروسه انتقادی هم نبودم. به‌دلیل جایگاه سخنگوی وزارت بهداشت، بیشترین موضع من پاسخگویی بود. اگر انتقادی هم مطرح شد، واکنش به اظهارنظری بود که می‌توانسته نادرست باشد. به یاد ندارم که کسی مرا بایکوت کرده باشد و اگر هم توصیه‌ای برای بایکوت کردن من بوده، آنقدر حرف‌گوش‌کن نیستم که زیر بار چنین چیزی بروم.
عمده‌ترین منتقدان شما مردم بودند یا مسئولان؟
با توجه به نوع مواجهه‌ای که در آن زمان و پس از آن با مردم داشتم، فکر می‌کنم بیشترین انتقاد از سوی کسانی بود که می‌توان به آنها عنوان مسئول داد یا افرادی که به نوعی با آنها در ارتباط بودند. البته انتقادات همیشه نشان دهنده حضور موثر است و این مساله انگیزه من را برای تداوم فعالیت بیشتر می‌کردم.
با وجود این استراتژی اطلاع‌رسانی، اما در پاندمی کرونا شبهاتی مطرح شد و همین حالا هم گاهی مردم با ناراحتی درباره آن صحبت می‌کنند، به نوعی آزمون و خطا درباره بیماران وجود داشت و حتی منجر به از دست رفتن جان آنها هم می‌شد؟
دوران کرونا برای درمان، پیشگیری، واکسیناسیون و حتی اقدامات بعد از درمان و بازتوانی افراد، در تمام دنیا و عالی‌ترین نظام‌های سلامت آزمون و خطا بود. زمانی که با یک بیماری نوپدید مواجه هستیم، حریف و دشمن در تاریکی است چون اطلاعاتی درباره آن وجود ندارد. تمام اطلاعات محصول انباشت تجربه‌هایی است که در همان میدان مقابله حاصل می‌شود. حتی می‌توان گفت که همچنان هم همین مساله برقرار است. همین حالا هم به ساده‌ترین سوال، یعنی منشا اولیه ویروس و این که چه اتفاقی رخ داد که در کل دنیا گسترده شد، پاسخ مستند و مبتنی بر شواهد دقیق علمی داده نشده است. درباره منشا این ویروس، چندین فرض وجود دارد که هر کدام از آنها لزوما قابل اثبات یا رد با شواهد موجود نیست. اما با جرات می‌گویم که تمامی محافل علمی دنیا از سوی معاونت‌های بهداشت، درمان و پژوهشی وزارت بهداشت رصد می‌شد و دقیق‌ترین جمع‌بندی‌ها در کمیته علمی صورت می‌گرفت. در طی دو سال اول مقابله با کووید۱۹ یکی از بهترین پروتکل‌ها و شیوه‌های درمانی در دنیا که رسما ابلاغ و پیگیری می‌شد، خروجی کار وزارت بهداشت ایران بود.
پس چه دلیلی وجود داشت که برخی داروهای تاییدشده تامین نمی‌شد و به نوعی در بخش خصوصی و خارج از زنجیره دولتی، بیماران بهای گزافی برای آنها پرداخت می‌کردند؟
همان زمان ما داروهایی را مورد استفاده قرار دادیم که مورد هجمه قرار می‌گرفت، اما آنها همان‌هایی بودند که در کمتر از دو ماه از تولیدشان در کمپانی اورجینال و اصلی، در کشور خودمان تولیدشان کردیم و در پروتکل‌های درمانی قرار دادیم. داروهایی که مانع از مرگ هزاران ایرانی شد. کدام یک از این داروها تا همین امروز از پروتکل‌های درمانی خارج شده‌اند. همان زمان ما برای درمان سرپایی با رمدسیویر به شدت مورد انتقاد قرار گرفتیم اما بعدتر در مطالعاتی که در شرق و غرب عالم صورت گرفت، نشان داد که بیش از ۸۰ درصد این اقدامات از مرگ جلوگیری کرده است.
ایران اولین کشوری بود که این خلاقیت و ابتکار را برای جلوگیری از سقوط بخش درمانی و قفل شدن بیمارستان‌ها از ازدحام جمعیت، در ماه‌های پایانی سال ۹۹ آغاز کرد. شاید آن زمانی کسی فکر نمی‌کرد که ماه‌ها بعد در ایالات متحده، هند و برخی کشورهای دیگر این روش ابداعی ایران مورد توجه قرار بگیرد که منجر به پیشگیری از مرگ بیش از ۸۰درصد موارد مبتلا به کووید۱۹ شد. اقدامات موثری دیگری هم انجام شد که اگر در دنیا بی‌نظیر نباشد، قطعا کم‌نظیر است. اینکه طی چند ماه ظرفیت تولید اکسیژن و زیرساخت اکسیژن‌سازهای بیمارستانی کشور ۲۵۶درصد افزایش پیدا کند. چنین چیزی تقریبا در دنیا مورد مشابهی ندارد آن هم با اوج مشکلات اقتصادی، تحریم‌ها و محدودیت تبادلات در تامین دارو، تجهیزات پزشکی و واکسن‌ها.
درباره واکسن‌ها هم انتقادات زیادی مطرح است، از تاخیر در تامین واکسن‌های خارجی تا از دست رفتن زمان به دلیل تمرکز بر واکسن‌های داخلی؟
طی این سال‌ها از همکاران در سازمان جهانی بهداشت و محافل علمی معتبر دنیا بارها شنیده‌ایم که ایران را یکی از معدود کشورهایی می‌دانند که به شش کمپانی مستقل برای تولید ۶واکسن یک بیماری نوپدید دست پیدا کرد. آن هم همزمان با دنیا و جلوتر از بسیاری از کشورها از جمله ژاپن، کره‌جنوبی و فرانسه. فرانسه یکی از بزرگترین واکسن‌سازهای دنیا بود و واکسن آنها ماه‌ها بعد از واکسن ایران به بازار آمد. ما هیچ زمانی یک واکسن را صفر تا ۱۰۰ در کشورمان توسعه نداده بودیم، چه برسد به این که در مواجهه با یک بیماری نوپدید در ماه دوم یا سوم شیوع بیمای در کشور، ۱۷ موسسه تحقیقاتی در کشور داشته باشیم که مستقل از هم روی واکسن‌ها کار کنند. در نهایت هم اندکی بیش از یکسال ۶ کمپانی به مرحله تولید انبوه رسیدند.
البته همان زمان اینطور عنوان می‌شد که درباره واکسن‌های ایرانی سختگیری‌های سایر کشورها وجود ندارد و حتی مقالات کارآزمایی بالینی آنها هم منتشر نمی‌شد. برخی از مردم حتی درباره کیفیت واکسن‌های ایرانی نسبت به خارجی تردید داشتند؟
برخی اظهارنظرها یا انتقادات در آن زمان قابل اعتنا بودند، اما امروز که به عقب نگاه می‌کنیم، دیگر این مسائل تایید نمی‌شود. تمام مقالات اولین واکسن ایرانی مکرر منتشر شده است. مجلات منتشرکننده مقالات واکسن‌های ایرانی هم جزو معتبرترین مجلات علمی دنیاست، به راحتی می‌توانید این اعتبار را در مجلات منتشرکننده واکسن‌های خارجی و ایرانی مقایسه کنید. ما در واکسن‌سازی راه ۲۰ساله را یکساله رفتیم و این نشان‌دهنده ظرفیت‌های ما در حوزه انسانی و زیرساخت‌هاست، هر چند که نکته تاسف‌بار این است که با این صنعت مهربانانه برخورد نشد. این نگرانی وجود دارد که اگر یکبار دیگر در مواجهه با یک بیماری نوپدید قرار بگیریم، چه میزان از این انگیزه‌ها باقی مانده باشد.
چرا دولت دوازدهم در خرید واکسن مشکل داشت؟
کشورهای پیشگام در تولید واکسن در تامین این محصول برای مردم خودشان هم مشکل داشتند. هر کشور تولیدکننده واکسن تا ماه‌ها قرار بود واکسیناسیون را برای مردم خودش انجام دهند. همان زمان ما به برخی از این انتقادها پاسخ دادیم و برخی هم قابل اعتنا نبود. اما همین حالا همه چیز مشخص شده و نشان می‌دهد که این جریانات کاملا هدفمند بوده است.
همان کسانی که یک زمانی هشتگ «واکسن چینی و روسی نمی‌زنیم» را در فضای مجازی وایرال می‌کردند، کمتر از ۶ماه بعد مخالف این هشتگ را منتشر کردند که «چرا واکسن چینی نیامد» یا «چرا در کارآزمایی بالینی واکسن‌های خارجی شرکت نکردیم». از سوی دیگر قرار بود از زمستان ۱۳۹۹ طبق یک برنامه زمان‌بندی شده سازمان جهانی بداشت و سبد کووکس واکسن‌ها را در اختیار ما قرار دهد که میسر نشد و در بهار ۱۴۰۰ اولین واکسیناسیون عمومی در کشور انجام شد.
پیش از آن واکسیناسیون در کشور با اولویت گروه‌های هدف با واکسن‌های اسپوتنیک روسی آغاز شده بود. بعد از واکسن روسی، دومین واکسن بهارات هند بود که آن هم فقط در یک محموله وارد کشور شد و دادستان حیدرآباد ارسال واکسن‌ها را به دلیل واکسیناسیون مردم هند ممنوع کرد. وجه پرداختی به کشور هند هم بعدها مسترد شد. سومین واکسنی که وارد کشور شد، آسترازنکا از مبدا کووکس بود.
یکی از موضوعات عجیب درباره واکسن‌ها حتی با گذشت ۲سال از زمان تزریق، همچنان مطرح است، این که مردم برخی مشکلات سلامتی را مرتبط با تزریق واکسن‌های کرونا می‌دانند، آیا هیچ مستند علمی وجود دارد که واکسن‌ها باعث افزایش برخی بیماری یا اختلالات در مردم شده باشد؟
این هم از جنس همان شایعات پاندمی کووید۱۹ است. هر روز که خواب بیدار می‌شدیم با چند شایعه مواجه بودیم و ماموریت ویژه ما پاسخگویی به آنها یا توجیه افکار عمومی بود. زمانی که یک بیماری نوپدید است نادانسته‌ها، بیش از دانسته‌هاست. همین حالا هم نمی‌توانیم ادعا کنیم که بعد از گذشت ۴سال وزن دانسته‌ها بیشتر شده باشد. همان زمان در بدبینانه‌ترین حالت، بیش از ۷۰ درصد مردم به جامعه پزشکی و نظام سلامت و یافته‌های علمی موجود ایمان داشتند و اعتنایی هم به این مساله نداشتند. اما برخی نادانسته‌ها می‌توانست در مردم ایجاد تردید کند و آنها را به سمت مخالفت با واکسن‌ها، رعایت پروتکل‌ها و حتی درمان سوق دهد. اما با وجودی که برخی واکسن‌ها ندرتا عوارض نادری داشتند، اما این که برخی بخواهند افزایش برخی بیماری‌ها از جمله بیماری‌های غیرواگیر را به واکسن‌ها نسبت دهند، کاملا غلط است و حتی می‌تواند مغرضانه هم باشد. ما در مرحله اول واکسیناسیون بیش از ۷۰درصد مردم مشارکت داشتند و این در حالی بود که هیچ اجبار قانونی برای آن وجود نداشت.
چطور می‌توان این آسیب را اذهان مردم کمتر کرد؟
اگر خلایی در این‌باره وجود دارد، به این دلیل است که ارتباط خوبی با مردم گرفته نمی‌شود. همین حالا مدت‌های مدیدی است که درباره کووید چیزی بیان نمی‌شود؛ درحالی‌که ضرورت دارد همچنان به مردم توضیحاتی ارائه شود. درباره بیماری‌های فصلی و آنفلوآنزا باید به مردم اطلاعات داده شود. همین حالا مردم درباره شیوع بیماری در چین چقدر اطلاعات دارند؟
یعنی باید نگران اتفاقی مشابه کووید بود؟
یکی از ۵ تهدید پیشاروی بشر در قرن ۲۱، قطعا بیماری‌های نوپدید ویروسی هستند. این بحث پیش از کووید هم وجود داشت و با شیوع پاندمی جهان آن را لمس کرد. امروز هم این تهدید رفع شده و همچنان وجود دارد. هر لحظه ممکن است یک بیماری نوپدید در جهان گسترش پیدا کند. تا امروز هم شواهد کافی برای رد یا تایید این که این موارد سندرم و بیماری تنفسی در چین به ویژه در کودکان و نوجوانان به وجود آمده، نوپدید هست یا نیست، نداریم. سازمان جهانی بهداشت روی موضوع حساس شده و خواستار بررسی بیشتر از سوی چینی‌هاست. ادعای اولیه چینی‌ها این بوده که شیوع بیماری‌های فصلی در ماه‌های سرد سال است. اما در این باره ضرورت دارد که ساختار مراقبتی، هشدار، مراقبت‌های مرزی فعال باشد. هشدارها را دریافت کند، مرکز را آگاه کند، آموزش‌های لازم داده شود و پیام به مردم منتقل شود، البته پیامی که نه موجب نگرانی و هراس شود و نه موجب بی‌تفاوتی نسبت به راهنماهای بهداشتی.
اکنون این آمادگی و هوشیاری در نظام سلامت ما وجود دارد؟
در حال حاضر یک تنبلی رسانه‌ای در حوزه اطلاع‌رسانی سلامت در کشور وجود دارد. ما در کووید دچار بیش‌فعالی بودیم و به ما انتقاد می‌شد، اما اکنون برخی پیام‌ها یا با تأخیر منتقل می‌شوند یا اصلا منتقل نمی‌شوند. نتیجه این کندی، راه را برای انتشار اطلاعات غلط باز می‌کند و شایعات سریع منتشر می‌شوند. زمانی هم که با اطلاعات غلط مقابله نشود، رفتار سلامت مردم تغییر می‌کند و می‌تواند خطری برای حوزه سلامت باشد.
