خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: کتاب‌های الکترونیکی یا ایبوک (E_booK)، متن یا نوشته به صورت دیجیتالی است که با استفاده از فرمت‌های الکترونیکی مانند PDF یا EPUB ارائه می‌شوند. این نوع کتاب‌ها مزایای زیادی دارند، مثل قابلیت حمل آسان و جستجوی راحت که کتاب‌های الکترونیکی را گزینه مناسب برای مطالعه در هر زمان و مکان تبدیل کرده است. امروز بسیاری از ناشران و نویسندگان کتاب‌های خود را به صورت الکترونیکی منتشر می‌کنند. با این حال با توجه به تغییرات در عرضه و تقاضا و توسعه فناوری، صنعت نشر و کتاب‌های الکترونیکی در کشورهای مختلف به سمت رشد و توسعه پیش می‌رود.
کتاب‌های الکترونیک (E-book) یکی از محصولات دیجیتالی مرتبط با کتاب است که طی دو دهه اخیر تحولی در عادات خواندن مخاطبان و صنعت نشر به وجود آورده است. این تغییرات در ابعاد مختلف از جمله فناوری، تجربه خواندن، اقتصاد و فرهنگ، چالش‌ها و فرصت‌های جدیدی را برای صنعت نشر ایجاد کرده است. در این یادداشت به بررسی روند رشد و گسترش کتاب‌های الکترونیکی و همچنین تأثیر عمیق آن بر صنعت نشر و میزان مطالعه در دو کشور پیشرو در این حوزه یعنی آمریکا و بریتانیا پرداخته‌ایم.
کتاب‌های الکترونیکی
با توسعه کامپیوترهای شخصی و نرم‌افزارهای قابل استفاده رشد و توسعه کتاب‌های الکترونیکی به صورت گسترده از اوایل دهه ۲۰۰۰ آغاز شد. به این ترتیب کتاب‌های الکترونیکی به تدریج وارد صنعت نشر شد. از طرفی با پیشرفت تکنولوژی و ورود تبلت‌های کتابخوانی همچون کیندل وگوشی‌های هوشمند و ارائه تجربه لذت‌بخش مطالعه کتاب‌های الکترونیکی، محبوبیت آنها افزایش یافت. همچنین شکل‌گیری کتاب‌فروشی‌های آنلاین و پلتفرم‌های کتابخوانی با تسهیل خرید کتاب‌های الکترونیکی بر محبوبیت آنها افزود. بنابراین ابعاد مختلف کتاب‌های الکترونیکی را به صورت ذیل می‌توان برشمرد:
۱. فناوری
کتاب‌های الکترونیکی با بهره‌گیری از فناوری‌های جدید، تجربه خواندن را تغییر دادند. قابلیت‌هایی مانند جستجو در متن، امکانات نورپردازی قابل تنظیم، حجم کمتر و قابلیت حمل آسان، به کاربران امکان می‌دهد به راحتی به مطالب مورد نیازشان دسترسی پیدا کنند. انتشارات مختلف با بهره‌گیری از این فناوری‌ها، اطلاعات را با سرعت بیشتری منتشر می‌کنند و تجربه مطالعه برای خوانندگان را بهبود می‌بخشند.
۲. تجربه خواندن
تجربه خواندن کتاب‌های الکترونیکی نسبت به کتاب‌های چاپی با ویژگی‌هایی مانند قابلیت تغییر فونت و اندازه متن، امکان نشانه‌گذاری و یادداشت‌برداری، امکان اضافه کردن عناوین مورد علاقه و جستجو در متن تجربه متفاوتی برای خواننده‌ها دارد. ناشران می‌توانند با استفاده از این تجربه خواندن متفاوت، محتواهای تعاملی بیشتری را به مخاطبان خود ارائه دهند و بازخورد بیشتری از آنها دریافت کنند.
۳. اقتصاد
کتاب‌های الکترونیکی امکان توزیع آسان و هزینه تولید کمتری را نسبت به کتاب‌های چاپی دارند. این ویژگی‌ها به انتشارات کمک می‌کند که محتوای آنها سریع‌تر به مخاطبان برسد. همچنین، اشتراک‌گذاری محتوا و فروش آنلاین کتاب‌های الکترونیکی به کاربران، فرصت‌های جدیدی برای درآمد و سودآوری برای ناشران کتاب و مؤلفان فراهم می‌کند.
۴. فرهنگی و اجتماعی
کتاب‌های الکترونیکی به کاربران این امکان را می‌دهد تا به طور آنلاین و در هر زمانی به مطالب مورد علاقه خود دسترسی پیدا کنند. این امر تنوع خوانندگان از کشورهای مختلف را فراهم می‌کند. ناشران کتاب می‌توانند با استفاده از کتاب‌های الکترونیکی، محتواهای متنوع‌تر و با زبان‌های مختلف را به خوانندگان خود ارائه دهند و از این طریق بازار هدف خود را گسترش دهند.
صنعت نشر در آمریکا و بریتانیا
صنعت نشر در آمریکا، یکی از بزرگترین و پویاترین صنایع نشر جهان است. فناوری و پلتفرم‌های آنلاین و فروشگاه‌های اینترنتی فرصتی برای نشر آسان و بدون واسطه را برای ناشران فراهم کرده است. به طوری که در سال ۲۰۲۲، صنعت نشر در آمریکا تقریباً ۲۸.۱۰ میلیارد دلار درآمد داشته است. صنعت نشر در بریتانیا نیز کوچک‌تر ولی همچنان پویا است. با داشتن سهم زیادی از کل صنعت نشر جهان، بریتانیا به عنوان یک قدرت مهم در این حوزه شناخته می‌شود. در سال ۲۰۲۲، صنعت نشر در بریتانیا تقریباً ۶٫۹ میلیارد پوند درآمد داشته است.
صنعت کتاب‌های الکترونیکی
فروش کتاب‌های الکترونیکی در آمریکا و بریتانیا در دهه‌های اخیر به طور قابل توجهی افزایش یافته است. به طوری که پیش بینی می‌شود که درآمد کتاب‌های الکترونیکی در آمریکا از ۵.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ به ۵.۴۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۷ برسد.
چشم انداز صنعت کتاب‌های الکترونیکی در بریتانیا نیز از ۸۵۰ میلیون دلار آمریکا در سال ۲۰۲۱ به ۸۹۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۷ برآورد کرده‌اند.
اما علی‌رغم مزایای کتاب الکترونیکی و فروش آنها، هنوز هم طرفداران کتاب چاپی در صدر وجود دارند. با این وجود، کتاب‌های الکترونیکی در سال ۲۰۲۲، ۱۲.۷ درصد بازار کتاب آمریکا را از آن خود کرده‌اند. که نسبت به سال‌های گذشته روند کاهشی داشته است که علت این روند کاهشی را بازشدن دوباره‌ی کتاب‌فروشی‌ها بعد از فروکش شدن موج بیماری کووید ۱۹ عنوان شده است.
مطالعه کتاب‌های الکترونیکی
براساس نظرسنجی‌ها در سال ۲۰۲۲، ۳۸ درصد افراد پژوهش کتاب‌های الکترونیکی را حداقل یکبار در طول هفته دانلود و یا به آن مراجعه کرده‌اندکه ۴۸ درصد این افراد با سنی بین ۱۲ تا ۱۵ ساله بوده‌اند. از طرفی خوانندگان کتاب‌های الکترونیکی از ۲۵ درصد در سال ۲۰۱۹ به ۳۰ درصد در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است، که این در افزایش نشر کتاب‌های الکترونیکی و بازار صنعت نشر تأثیر قابل توجهی دارد.
همچنین طبق این پژوهش آمریکایی‌ها ۹ درصد فقط کتاب الکترونیکی و ۲۳ درصد هم کتاب الکترونیکی هم چاپی مطالعه می‌کنند.
آینده کتاب‌های الکترونیکی
افزایش میزان درآمد و گسترش صنعت نشر و تغییر در نوع کتابخوانی، مسئله‌ای که در سطح جهانی توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. کشورهای مختلف در تلاش برای ایجاد بسترها و زیرساخت‌های مناسب، ترویج کتاب‌های الکترونیکی و جذب خوانندگان جدید هستند.
آمریکا
شرکت‌هایی مانند Amazon با ارائه Kindle و Apple با اپلیکیشن iBooksتلاش برای توسعه پلتفرم‌های جهانی و ترویج کتاب‌های الکترونیکی با ارائه اپلیکیشن‌های مقاطع مختلف تحصیلی و ارتباط مؤثر با مؤسسات و مراکز آموزشی جوانان را به کتابخوانی کتاب‌های الکترونیکی تشویق کرده‌اند. رقابت در قیمت‌های فروش، تبلیغات هدفمند در شبکه‌های اجتماعی، اهمیت بخشی به پژوهش‌های کتابخوانی کتاب‌های الکترونیکی و برگزاری کنفرانس‌ها و نمایشگاه‌های کتاب‌های الکترونیکی و محصولات مطالعه‌ی کتاب‌های دیجیتالی از دیگر راهکارهای برای جذب خوانندگان بیشتر و گسترش صنعت نشر کتاب‌های الکترونیکی در آمریکا است.
بریتانیا
بریتانیا از طریق سیاست‌ها و راهکارهای مختلف، به ترویج صنعت نشر کتاب‌های الکترونیکی و کتابخوانی الکترونیکی می‌پردازد. این کشور از طریق بنیادها و انجمن‌های همچون Arts Council England (بخشی از وزارت دیجیتال انگلستان) برنامه‌ها و سیستم‌های حمایتی را برای ناشران و نویسندگان در زمینه نشر کتاب‌های الکترونیکی ارائه می‌دهد. کتابخانه‌های عمومی از طریق امانت کتاب‌های الکترونیکی با ابزارهای فیزیکی مطالعه آنها، افراد را در حوزه‌های مختلف به کتابخوانی کتاب‌های الکترونیکی تشویق می‌کند.
تخفیف‌های مالیاتی برای افزایش انگیزه‌ی ناشران کتاب‌های الکترونیکی از دیگر سیاست‌های تشویقی است که توسعه و ارائه کتاب‌های الکترونیکی در بریتانیا را تسهیل کرده است.
رشد و توسعه تکنولوژی‌ها با فناوری‌های واقعیت افزوده و واقعیت مجازی، قابلیت خوانش در دستگاه‌های مختلف، قوانین کپی رایت و حفاظت از حقوق ناشران در برابر سرقت محتوا و سازوکارهای نشر محتوای شخصی در قالب کتاب، فرهنگ سازی دوستداران محیط زیست و دسترسی و همسان سازی برای افراد دارای معلولیت، توزیع آسان کتاب‌های قدیمی و نایاب و تنوع در محتوای در قالب‌های دیجیتالی، استفاده از رسانه‌های اجتماعی برای تبلیغات هدفمند، رقابت در قیمت کتاب‌ها، ساخت و ارائه اپلیکیشن‌های مقاطع مختلف تحصیلی و ارتباط مؤثر با مؤسسات و مراکز آموزشی و بین المللی کردن توزیع و فروش کتاب‌های الکترونیکی از عواملی است که در کشورهای مختلف همچون کره جنوبی، ژاپن، استرالیا، کانادا و … برای رشد فرهنگ کتابخوانی کتاب‌های الکترونیکی و صنعت نشر به کار گرفته‌اند.
کتاب الکترونیک در ایران
در ایران بازار کتاب‌های الکترونیکی از سال ۱۳۹۳ با فعالیت فیدبو آغاز شد که طبق آمار و گزارش مرکز [۱] پژوهش‌های مجلس، تعداد کل کتاب‌های الکترونیکی منتشر شده تا سال ۱۴۰۲، ۱۰۰ هزار عنوان برآورد شده است. در حالی‌که در طول چهل سال یک میلیون و ۷۰۰ هزار عنوان کتاب مجوز چاپ گرفته‌اند.
همچنین گردش مالی کتاب‌های الکترونیکی از ۲۰ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۶ به ۲۵۰ میلیارد تومان در سال ۱۴۰۱ رسیده است، که رشد حدوداً دو برابری در هر سال را نشان می‌دهد.
برای خوانش کتاب‌های الکترونیکی در ایران نیز حداقل ۲۳ برنامه کتابخوانی الکترونیکی وجود دارد که پرکاربردترین آنها بر اساس میزان نصب فعال فیدیبو، کتابراه، کتاب سبز و طاقچه است. با این وجود چالش پیش روی صنعت کتاب‌های الکترونیکی در ایران ضعف ورود ناشران به حوزه کتاب‌های الکترونیکی و ضعف برنامه‌های کتابخوان الکترونیکی است. به طوری که طبق یک نظرسنجی [۲] در سال ۱۴۰۰، ۷۶.۹ درصد ناشران ایرانی تولید کتاب‌های الکترونیکی ندارند.
کلام آخر
صنایع خلاق با فرصت‌های تکنولوژیک می‌توانند بهبود پیدا کنند و خود را تقویت کنند. یکی از مهم‌ترین فرصت‌ها پیش روی صنعت کتاب، کتاب‌های الکترونیک هستند که با سخت افزار و نرم افزار ویژه خود، کتابخوانی را از هر جهت برای کاربران تسهیل می‌سازند. کشورهای آمریکا و بریتانیا در صنعت کتاب الکترونیک پیشرو هستند. طبق آمار بیشتر کتابخوان های آمریکایی از تمام طرق ممکن به کتاب‌های خود دسترسی پیدا می‌کنند. کتاب الکترونیک در ایران زمینه بسیار فراهمی دارد و با استقبال فوق العاده ای مواجه است. این واقعیت را آمار ۲۳ پلتفرم کتاب الکترونیک ایرانی موجود تأیید می‌کند.
نجمه بسنه، پژوهشگر مرکز داده‌کاوی و سیاست‌پژوهی نمافر
________________________________________
[۱] rc.majlis.ir/fa/report/show/۱۷۸۱۸۷۹
[۲] پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، «نظرسنجی از ناشران درباره مسائل مختلف حوزه نشر»، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، تهران ۱۴۰۰، ص ۳.
