به گزارش «مبلغ» شامگاه جمعه، 24 آذر 1402 در هاوس «گفتارها» در شبکۀ اجتماعی کلابهاوس، نشستی با عنوان «بازخوانی اقدامات فاطمه (س) پس از رحلت پیامبر بر اساس اسناد تاریخی» با سخنرانی سعید طاووسی مسرور، پژوهشگر تاریخ اسلام و تشیع برگزار شد.
در ابتدای این نشست که همزمان با ایام فاطمیه برگزار شد، دکتر طاووسی مسرور به روزهای بیماری رسول خدا اشاره کرد و گفت: طبق گزارش منابع تاریخی شیعه و سنی، از جمله ارشاد مفید، طبقات ابن‌سعد و صحیح مسلم، حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها کنار بستر پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم گریان بودند که پیامبر ایشان را طلبید و خبری به ایشان داد که گریۀ حضرت زهرا را تبدیل به تبسم کرد: تو اولین کسی از امت من هستی که به من ملحق خواهی شد و فراق طولانی نخواهد شد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی پس از این مقدمه به ذکر اقدامات متعددی که از حضرت زهرا پس از شهادت پیامبر در منابع تاریخی گزارش شده است، پرداخت:
گریه زیاد
1-این گریه‌ها معمولی و مثل گریه‌هایی که یک دختر به‌طور عادی در فراق پدرش می‌کند، نبود؛ بلکه نمادین و رسانه‌ای بود؛ جوری که افراد مطلع شوند؛ لذا مردم پیش حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام شکایت کردند که تحمل ما از این گریه‌ها طاق شده و به فاطمه بگو که یا صبح گریه کند یا شب. در این زمینه روایتی از امام صادق علیه‌السلام در کتاب امالی صدوق آمده است: «پنج تن گریه فراوان کردند: آدم و یعقوب و یوسف و فاطمه دختر محمد و علی بن الحسین ... اما فاطمه برای رسول خدا به اندازه‌ای گریست که اهل مدینه ناراحت شدند و به حضرتش عرض کردند از بس گریستی ما را آزرده نمودی؛ پس از این تذکر فاطمه از مدینه بیرون می‌رفت و در گورستان شهر هر چه می‌خواست گریه می‌کرد و سپس باز می‌گشت ...» در سایر گزارش‌ها علت گریه، علاوه بر فراق پدر که به تعبیر حضرت امیر به جهت انقطاع وحی بزرگترین مصیبت بود، اطلاع‌رسانی جهت مبارزه و هوشیار کردن افراد به سبب اتفاقات بعد از پیامبر و ظلم‌های وارد شده به حضرت امیر هم آمده است.
زیارت اُحد و گلایه از نبود مردان واقعی
2-زیارت احد در هر دوشنبه و پنج‌شنبه؛ این کار هم نمادین بود و پیام حضرت زهرا این اقدام این بود که مردها کسانی بودند که در خاک خفته‌اند و الان مردی نیست. خصوصاً حضرت زهرا بر سر قبر حمزه می‌گریستند؛ وقتی از ایشان علت را سوال کردند، در پاسخ به مسئلۀ غدیر و عدم وفای عهد صحابه اشاره کردند.
همراهی با حضرت علی بر درب خانه انصار و مهاجرین
3-همراه حضرت امیر به در خانه‌های مهاجرین و انصار می‌رفتند و از آن‌ها می‌خواستند که از حق علی دفاع کنند. در این دیدارها حضرت فاطمه به دستورات پیامبر در مورد حق اهل بیت و خدمات حضرت امیر در دوران پیامبر استناد می‌کردند. در مقابل این استنادها، صحابه می‌گفتند ما اکنون با شخص دیگری بیعت کردیم و دیگر کاری از ما ساخته نیست. در اینجا این سوال مطرح می‌شود که مگر در غدیر برای حضرت علی بیعت گرفته نشده بود؟ در جواب می‌گوییم دو حالت دارد: الف) در غدیر تنها اعلام ولایت از سوی پیامبر صورت گرفته بود و صحابه به حضرت امیر تبریک گفته بودند و بیعتی صورت نگرفته بود. ب) اگر بیعتی هم در غدیر صورت گرفته بود، لازم بود بعد از شهادت پیامبر این بیعت تجدید شود.
طاووسی مسرور گفت: این اقدامات همگی قبل از هجوم به بیت ایشان انجام شده بود. واقعۀ هجوم بین 30 تا 50 روز بعد از شهادت پیامبر اتفاق افتاد. آقای یوسفی غروی در مقاله‌ای با استناد به رفت و برگشت سپاه اسامه، نتیجه می‌گیرد واقعۀ هجوم پس از بازگشت این سپاه به مدینه رخ داده بود. به نظر من با توجه به شواهد و قرائن حدود 30 روز بعد از شهادت پیامبر واقعۀ هجوم به بیت منزل ایشان روی داد. به هر حال اقداماتی که ذکر شد در زمانی انجام گرفت که حضرت فاطمه از لحاظ جسمانی مشکلی نداشتند.
ایراد خطبه فدک / دیدار هاشمی رفسنجانی از مسجد فاطمه در فدک
4-ایراد خطبۀ فدکیه؛ پس از 10 روز از شهادت پیامبر، فدک از حضرت فاطمه گرفته و توسط حاکمان وقت غصب شد. فدک از اموالی بود که بدون جنگ به مسلمین تسلیم شده بود و پیامبر صاحب آن بود. این باغ را پیامبر در زمان حیاتشان به حضرت فاطمه بخشیده بودند. شواهدی در دست است که از سال هفتم تا یازدهم هجری حضرت فاطمه به فدک سرکشی می‌کردند و در آنجا کارگرانی داشتند. در سفری که مرحوم هاشمی رفسنجانی به فدک داشتند، ایشان از مسجدی در فدک به نام حضرت فاطمه دیدن کردند که وجه تسمیۀ مسجد این بود که حضرت فاطمه وقتی برای سرکشی از فدک به آنجا می‌رفتند، در آن مسجد نماز می‌خواندند.
استدلال حقوقی حضرت زهرا(س) برای ابوبکر
پس از غصب فدک، حضرت زهرا مدعی مالکیت شدند و به حاکم وقت اعتراض کردند. حاکم شاهد طلب کرد. ایشان ام ایمن و حضرت علی را به عنوان شاهد معرفی کردند. حاکم شهادت ام ایمن را به این جهت نپذیرفت که یک زن است و باید دو زن شهادت بدهند. حضرت زهرا در پاسخ گفت که در مسائل جنایی و ناموسی شهادت دو زن نیاز است نه در مسائل اقتصادی. شهادت حضرت امیر را هم نپذیرفتند و به این ضرب المثل استناد کردند: به روباه گفتند شاهدت کیست، گفت دُمَم. سپس این نکته مطرح شد که حتی اگر فدک به من بخشیده نشده باشد، ارث من است. در پاسخ ابوبکر گفت که پیامبر گفته پیامبران از خود ارث بجای نمی‌گذارند. حضرت زهرا در پاسخ به آیات قرآن استناد کرد و فرمود مگر سلیمان از داوود ارث نبرد؟
طاووسی مسرور در مورد این خطبه گفت: خطبۀ فدکیه در بین خاندان اهل بیت خطبه‌ای مشهور بوده است؛ حتی یکی از اسانید این خطبه به حضرت زینب علیهاالسلام می‌رسد. البته این خطبه در منابع غیرشیعه نظیر بلاغات النساء ابن طیفور هم آمده است. در این خطبه حضرت زهرا از انصار با تجلیل یاد می‌کند و از آن‌ها درخواست می‌کند که به یاری‌اش بیایند و نگذارند حق ایشان گرفته شود. خطبۀ فدکیه، خطبه‌ای خواندنی و آموزنده است. مرحوم دکتر سید جعفر شهیدی ترجمه‌ای مسجع از آن ارائه کرده است؛ همان طور که اصل خطبه زبان عربی نیز مسجع است.
طاووسی پس از ذکر این اقدامات در بخش دوم سخنانش به واقعۀ هجوم به بیت حضرت فاطمه بر اساس منابع اهل سنت و منابع شیعیان زیدیه و اثنی عشریه پرداخت و گفت: معمولاً می‌گویند این‌ها فقط روایات شیعی است و لذا هجوم را انکار می‌کنند؛ در حالی که مجموعه‌ای از اطلاعات از منابع مختلف وقتی کنار هم قرار می‌گیرند معنادار می‌شوند و دیگر قابل انکار نیستند. در اینکه بیت حضرت زهرا مورد هجوم واقع شد و تهدید به آتش زدن شد، تردیدی نیست. آنچه محل بحث است، یکی آتش گرفتن در منزل ایشان است و دیگری مجروح شدن ایشان در این واقعه.
شواهد این جریان متعدد است؛ در انساب الاشراف بلاذری و عقدالفرید ابن عبد ربه آندلسی آمده است که مهاجمان گفتند: یا بیعت کنید یا خانه را با اهل آن به آتش می‌کشیم. حضرت زهرا از عمر می‌پرسد آیا می‌خواهی خانۀ مرا آتش بزنی؟ عمر گفت: بله. چنین مضمونی در السقیفة و فدک جوهری هم آمده است. علت این هجوم چه بود؟ چون عده‌ای از صحابه و بنی‌هاشم، از جمله زبیر آنجا تحصن کرده بودند.
تفاوت خانه اول و دوم حضرت زهرا(س) / خانه اول محل دفن حضرت
در اینجا ممکن است گفته شود خانۀ حضرت زهرا کوچک بود و گنجایش این جمعیت را نداشته است. در پاسخ گفته می‌شود حضرت زهرا دو خانه داشتند: یکی کنار خانۀ رسول خدا که منزل کوچکی بود و ایشان در زمان حیات رسول خدا آنجا می‌زیستند و دیگری منزلی در نزدیکی بقیع که یکی از انصار به حضرت امیر هدیه داده بود و خانۀ بزرگتری بود و ظاهرا واقعۀ هجوم مربوط به این منزل است. محل دفن حضرت زهرا هم که گفته‌اند در منزل خود ایشان بوده است، منظور منزل اول است و محل سکونت حضرت امیر و فرزندانشان بعد از شهادت حضرت زهرا منزل دوم بوده نه منزل اول.
دانش‌آموختۀ دکتری تاریخ اسلام از دانشگاه تهران افزود: در منابع متقن تاریخی، حتی فهرستی از مهاجمان هم ذکر شده است. در کتاب الامامة و السیاسة که متنی کهن است و متعلق به یک فرد سنی است (انتسابش به ابن قتیبۀ دینوری مردود است) آمده که گفته شد در این خانه فاطمه است! عمر گفت: هرچند او در این خانه باشد.
اظهار ندامت ابوبکر از رفتار با فاطمه در زمان مرگ
مطلب دیگری که در منابع اهل سنت به آن تصریح شده است، اظهار ندامت ابوبکر از سه کار خود در وقت احتضار است که یکی این بود: «کاش بیت فاطمه را کشف نمی‌کردم و به زور وارد خانۀ فاطمه نمی‌شدم»؛ در این نقل دیگر فراتر از تهدید ذکر شده است.
طاووسی مسرور گفت: متأسفانه برخی از اهل سنت از جمله ابن تیمیه این هجوم را توجیه کرده‌اند و گفتند: اموالی از پیامبر در آن خانه بوده که باید به بیت المال بازگردانده می‌شد! یعنی برخی تهمت دزدی به اهل بیت زده‌اند.
سپس به منابع شیعه هم اشاره کرد و گفت: سید مرتضی در قرن پنجم هجری میگوید خبر سوزاندن بیت فاطمه را فقط ما شیعیان نقل نکرده‌ایم. شیخ طوسی ادعای اجماع شیعیان را بر مضروب شدن حضرت فاطمه و سقط جنین ایشان کرده است. عبدالجلیل قزوینی رازی در قرن ششم این واقعه را نقل کرده و درست می‌داند مقدسی متوفای 355 هجری میگوید شیعیان معتقدند محسن فرزند فاطمه سقط شده است. در کتاب تثبیت الامامة، تألیف یحیی الهادی الی حق که زیدی بوده و در قرن سوم هجری می‌زیسته، جزئیات این واقعه هم ذکر شده است؛ از جمله اینکه خالد بن ولید ضربه‌ای به پهلوی حضرت زهرا زده است.
ابن ابی الحدید عالم معتزلی اهل سنت وقتی از استادش در مورد صحت ادعای شیعیان پرسید، استادش این جریان را نه تأیید کرد و نه رد و نگفت که شیعیان دروغ گفته‌اند.
طاووسی مسرور در بخش پایانی سخنانش به حوادثی که طی مدت بستری شدن حضرت زهرا روی داد، پرداخت و گفت: علت بستری شدن حضرت زهرا سقط جنین ایشان بود و ایشان بین 40 تا 45 روز بستری بودند و من شهادت ایشان را 75 روز بعد از شهادت پیامبر می‌دانم نه 95 روز.
وساطت حضرت علی برای دیدار شیخین با فاطمه
از وقایع این دوران عیادت شیخین از ایشان است که با اصرار به حضرت امیر صورت گرفت و حضرت امیر وساطت کردند که آن دو نفر بتوانند به ملاقات بیایند. در این ملاقات حضرت زهرا با استناد به روایت پیامبر مبنی بر اینکه ناخشنودی حضرت زهرا ناخشنودی پیامبر را در پی دارد اظهار نارضایتی از آن دو نفر کردند. در طبقات ابن سعد گفته شده حضرت زهرا ابوبکر و عمر را حلال کرد؛ در حالی که در بسیاری از منابع اتفاقا آمده است که حضرت زهرا از آن دو نگذشت و تا پایان عمر با ایشان سخن نگفت و از آن‌ها راضی نشد. برای مثال می‌توان به روایات موجود در صحیح بخاری و صحیح مسلم استناد کرد.
واقعۀ دیگری که در ایام بستری ایشان رخ داد، عیادت زنان مهاجران و انصار از ایشان است که در این عیادت حضرت خطبه‌ای خواندند که ابن طیفور آن را ذکر کرده است و دکتر شهیدی آن را ترجمه کرده است. خطبه با این عبارات آغاز می‌شود: به خدا قسم صبح کرده‌ام در حالی که از دنیای شما بیزارم، از دست مردانتان خشمگین و ناراضی‌ام. پس از سنجش، آنان را پس زدم و پس از آزمودن از ایشان خسته و ملول شدم.
وصایای سه گانه حضرت زهرا / ازدواج علی و دفن پنهانی
پژوهشگر تاریخ اسلام و تشیع خاتمۀ سخنان خود را به وصیت‌های حضرت زهرا اختصاص داد و گفت: ایشان وصیت‌هایی برای پس از مرگشان کردند که برخی شخصی بود؛ مثل اینکه وصیت کردند حضرت امیر پس از مرگ ایشان ازدواج کند و وصیت کردند پیکر ایشان در تابوت گذاشته شود و مردان این پیکر را نبینند؛ اما وصیت مهم ایشان این بود که مراسم تجهیز و تدفین پیکر ایشان شبانه انجام شود و ابوبکر و عمر در این مراسم حضور پیدا نکنند.
گزارش از: محمدجواد محمدحسینی
بیشتر بخوانید:
حضرت زهرا در خطبه فدک، مدینه العرب را از مدینه الرسول جدا کرد
