خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: فصل‌ها در زندگی مردم نقش مهمی دارند، ورود به هر فصل، حس و حال متفاوتی القا می‌کند و طبیعت جلوه نمایی خاص خود را دارد، در اقتصاد و معیشت مردم نیز اثر مستقیم دارد؛ اما سال‌هاست که ورود به هر فصل، برای برخی ساکنان استان خراسان رضوی استرس زا است.
با ورود به فصول سرد سال مردم مشهد بیش از روزهای گرم از آلودگی هوا می‌ترسند و البته بسیاری از روزهای سال برای مردم سرخس، صالح آباد، تایباد، خواف و برخی شهرستان‌های استان روزهایی با هوایی پر از ریزگرد است که هم منشأ داخلی و هم خارجی دارد.
تلاش ما در این گزارش بررسی دلایل وقوع آلودگی هوا در شهر مشهد و همچنین پدیده خیزش گرد و غبار در شهرهای مختلف استان به ویژه مناطق شرقی استان است. طوفان‌های گرد و غبار از معضلات جوی هستند که در نتیجه فرسایش خاک ایجاد می‌شوند اما کانون‌های این خیزش در خراسان رضوی متعدد است. به عنوان مثال شهرستان سرخس در شمال شرق استان متأثر از خیزش طوفان‌های گرد و غبار صحرای قره قوم در ترکمنستان است.
این طوفان‌ها که غلظت بالایی از ذرات معلق گرد و غبار را به همراه دارند، گاهی نواحی غرب افغانستان و حتی شهرستان‌های عمق استان نظیر مشهد، فریمان، تربت جام و تایباد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این در حالی است که برخی شهرها نظیر تایباد خود از کانون‌های داخلی تولید طوفان‌های گرد و غبار هستند.
پیش از ورود به موضوع لازم است بدانیم که ذرات معلق گرد و غبار به طور مستقیم و غیر مستقیم بر آب و هوا تأثیر می‌گذارند، غلظت بالای ذرات در طوفان‌های گرد و غباری باعث سینوزیت، برونشیت، آسم و آلرژی و صدمه به عملکرد دفاعی ماکروفاژها شده که منجر به افزایش عفونت می‌شود. همچنین تنفس طولانی مدت باعث صدمه به کلیه و کبد نیز می‌شود، بیماری‌های گوارشی ناشی از آلودگی آب آشامیدنی نیز از اثرات گرد و غبار است.
با این پیش آگاهی ما در این گزارش تلاش داشتیم تا موضوع آلودگی هوای شهر مشهد و آلودگی هوای ناشی از طوفان‌های گرد و غباری که این روزها نفس مردم استان را به تنگ آوردند، مورد بررسی قرار دهیم. متأسفانه علیرغم چندین بار ارتباط با اداره کل محیط زیست خراسان رضوی و اداره کل استاندارد استان، امکان مصاحبه برای این خبرگزاری فراهم نشد و هربار تماس یا بی پاسخ باقی می‌ماند یا به آینده‌ای نزدیک موکول می‌شد. لذا در این گزارش صرفاً موضوع آلودگی هوای شهر مشهد در گفت‌وگو با مسؤول مرکز پایش آلودگی هوای این شهر مورد بحث قرار گرفت.
مدیریت آلودگی هوا نیازمند مدیریت متمرکز و واحد است
رضا اسماعیلی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: منابع اصلی انتشار آلودگی هوای شهر مشهد تقریباً مشخص است، در سال ۱۳۹۷ شهرداری مشهد طرح سیاهه انتشار آلودگی هوای این شهر را با کمک دانشگاه صنعتی شریف انجام داد که در آن سهم و نقش هریک از منابع مشخص شده است. به طور مثال از ۱۰۰ درصد حجم آلودگی هوای شهر مشهد، ۳۱ درصد آن مربوط به خودروهای شخصی و ۱۹ درصد آن صرفاً مربوط به نیروگاه‌های شهر مشهد است.
مسؤول مرکز پایش آلودگی هوای مشهد افزود: بنابراین ما یک کلیت از منابع تولید کننده آلاینده‌های هوا در دست داریم، با این حال در برنامه‌های کنترل و کاهش انتشار این آلاینده‌ها توفیق چندانی حاصل نشده است. از نظر من به عنوان کسی که بالغ بر یک دهه در حال مانیتورینگ آلودگی هوا هستم و مختصر تخصص آکادمیک هم در این زمینه دارم، مدیریت آلودگی هوا، نیازمند مدیریت متمرکز و واحد است.
وی گفت: ما تیمی داریم (سازمان‌های دخیل در آلودگی هوا) که بالغ بر ۱۸ بازیکن دارد و این تیم نیازمند یک مربی و کاپیتانی است که همه از آنها تبعیت کامل کنند، تمام این نهادها و دستگاه‌هایی که در حوزه آلودگی هوا نقش دارند باید گوش به فرمان یک مدیریت واحد باشند و و بالطبع نیز باید به آن واحد پاسخگو باشند. مساله بعدی در بحث آلودگی هوا، این است که برنامه‌ها و اقدامات ما متناسب با هم جلو نمی‌رود. این پازل وقتی تکمیل می‌شود که همه اجزا در جای خود باشند.
در مدیریت آلاینده‌ها باید همه عوامل را یکسان مدیریت کنیم
اسماعیلی تصریح کرد: به طور مثال اگر بنزین مصرفی ما یورو ۶ و خودرو یورو ۴ باشد، نتیجه تأثیرگذاری نخواهیم داشت، یا اینکه قطار شهری و حمل و نقل عمومی را گسترش دهیم در حالی که سوخت مصرفی این ناوگان بی کیفیت و آلاینده باشد یا همزمان در نیروگاه‌هایمان مازوت بسوزانیم، فضای سبز گسترش یابد ولی خودروها استانداردهای حداقلی را نداشته باشند و آلاینده باشند، قطعاً نتیجه مطلوبی در بهبود کیفیت هوا نخواهیم گرفت، بنابراین در بحث آلودگی هوا هماهنگی در برنامه زمانی بسیار اهمیت دارد.
مسؤول مرکز پایش آلودگی هوای مشهد ادامه داد: ما باید همه عوامل آلاینده را به یک نسبت جلو ببریم و همه تمرکز خود را بر روی یک عامل قرار ندهیم. از طرفی محدودیت‌هایی واقعاً وجود دارد، مثلاً وقتی در سرماهای فراگیر و شدید در سطح کشور با افت فشار گاز مواجهه هستیم، در این شرایط بین واحد مسکونی یا واحد صنعتی یا نیروگاه‌های تولید برق، باید یک مورد انتخاب شود، یا در بحث کاتالیزور خودروها نیز محدودیت‌هایی وجود دارد که همین موضوع باعث افزایش قیمت آن شده است و مالکان خودرو رغبتی برای تعویض آن ندارند. این قطعه در کاهش آلاینده‌های خروجی از خودرو بسیار نقش دارد.
در حوزه مانیتورینگ یک الگوی موفق داریم
وی تاکید کرد: در زمینه مانتیورینگ (پایش) آلودگی هوا یک الگوی موفق را در مشهد داریم. از سال ۱۳۹۳ شهرداری مشهد با اداره کل حفاظت محیط زیست استان و استانداری خراسان رضوی در حال فعالیت و همکاری است، نتیجه این شده است که تنها کلانشهری هستیم که به صورت واحد و متمرکز موضوع آلودگی هوا که شامل شبکه ایستگاههای سطح شهر، برداشت آلاینده‌ها، تجمیع و پردازش داده‌های کیفیت هوا و در نهایت اطلاع رسانی عمومی است به صورت متمرکز صورت می‌گیرد. این الگو می‌تواند در بحث کنترل و کاهش آلودگی هوا نیز پیاده و مورد استفاده قرار بگیرد. در کنار موضوعات بحث شده متأسفانه شهر مشهد بنا به دلایل محیطی و اقلیمی به شدت پتانسیل انباشت آلاینده‌ها و ایجاد شرایط هشدار آلودگی هوا را دارد.
اسماعیلی اضافه کرد: ما در مشهد از لحاظ فراوانی رخداد این نمونه شرایط منحصر به فردی در بین کلانشهرهای کشور داریم، به طور میانگین ۳۲۰ روز در طی سال این نمونه (حداقل یک از انواع این نمونه) در اتمسفر شهر مشهد رخ می‌دهد و این یعنی پتانسیل انباشت آلاینده‌ها در مشهد بسیار زیاد است. فراوانی این نمونه‌ها در مشهد نسبت به تهران، اصفهان یا تبریز بیشتر است و دلیل آن هم موقعیت مکانی شهر مشهد و مجاورت ما با پرفشار سیبری است که این شرایط را برای ما به ارمغان آورده است.
تنها ۳ درصد از بادهای مشهد قابلیت جابجایی هوا و تخلیه آلاینده‌ها را دارند
مسؤول مرکز پایش آلودگی هوای مشهد در پاسخ به اینکه چرا کریدورهای بادی شمال شرق و شرق خراسان نمی‌توانند در مشهد اثرگذار باشند، تصریح کرد: شهر مشهد بین رشته کوه بینالود و هزار مسجد قرار گرفته و این موقعیت متأسفانه باعث شده هم سرعت و هم تنوع جهات وزش باد در مشهد کم باشد، غالب بادهای ما از سمت شرق و جنوب شرق مشهد است و سرعت باد هم (میانگین دراز مدت ۲.۷ متر بر ثانیه) نسبت به سایر کلانشهرها کمتر است.
وی اضافه کرد: درصد وزش بادهای آرام مشهد ۲۲ درصد است که بسیار قابل توجه است. یعنی بالغ بر یک پنجم از زمان سال بادی نمی‌وزد و البته اغلب زمانی هم که باد می‌وزد سرعت آن به حدی نیست که قدرت جابجایی آلاینده‌ها را از هوای سطح شهر داشته باشد.
اسماعیلی گفت: طبق محاسباتی که توسط اینجانب انجام شده است، تنها ۳ درصد از بادهای مشهد قابلیت جابجایی هوا و تخلیه آلاینده‌ها را دارا هستند. مضافاً بر این خود وزش‌های تند نیز با ایجاد گرد و غبار بخصوص در سال‌های اخیر شده است که متأسفانه خشکسالی‌ها و کانون‌های گرد و غباری موجود منطقه نیز مزید بر علت هستند.
کانون داخلی علاوه بر کانون ترکمنستان سهم قابل توجهی در آلودگی هوا دارند
این کارشناس محیط زیست تاکید کرد: در یک تحقیق علمی که بر روی مسیر توده‌های گرد و غباری مشهد صورت دادیم، مشخص شد علاوه بر کانون‌هایی مثل قره قوم در ترکمنستان، کانون‌های داخلی نیز سهم قابل توجهی در این خصوص دارند، همچنین با استفاده از تصاویر لیدار نشان داده شد، گرد و غباری که وارد شهر مشهد می‌شود، در سطوح بالای جو قرار دارد و ایجاد موانعی مانند درخت و کمربند سبز نمی‌تواند خیلی مؤثر باشد.
وی ادامه داد: این توده‌های گرد و غبار از نوع انتقالی هستند، یعنی کل حجم هوا جابجا می‌شود و بعضاً ذرات معلق تا ارتفاع ۴ تا ۵ هزار متر در اتمسفر شهر مشهد ارتفاع دارند و وقتی در این حجم گستردگی دارد، عملاً با فضای سبز نمی‌توان آنها را کنترل کرد. با چشم اندازی که از شرایط خشکسالی‌ها می‌بینیم اگر وضعیت به همین شکل باشد، گرد و غبار برای شهر مشهد به یک معضل اساسی و جدی تبدیل می‌شود.
کیفیت خودروها بر کمیت آنها ارجحیت دارد
اسماعیلی در پاسخ به این سوال که چرا شهرهایی مانند پاریس، لندن و یا توکیو که بیش از مشهد تردد خودرویی دارد، آلودگی کمتری دارد، گفت: شهری مانند توکیو با ۱۶ میلیون جمعیت و قطعاً تعداد خودرو بیشتری از مشهد دارد با این حال از کیفیت هوای بهتری برخوردار است یا در شهری مثل مکزیکوسیتی ۵ میلیون خودرو تردد می‌کند در حالی که در مشهد یک میلیون و ۲۰۰ هزار خودرو با پلاک مشهد داریم، بنابراین می‌توان گفت در صورتی که خودروها از استاندارد بروز و سطح آلایندگی کمتری برخوردار باشند، تعداد خیلی مهم نیست و به عبارتی در این موضوع کیفیت بر کمیت ارجحیت دارد.
مسؤول مرکز پایش آلودگی هوای مشهد خاطر نشان کرد: ما در شهری زندگی می‌کنیم که قابلیت بالایی در انباشت آلاینده‌های هوا دارد، به عنوان مثال همین شنبه ۲ دی ماه ما پدیده وارونگی دما را داشتیم، سقف لایه این نمونه (لایه اختلاط) احتمالاً تا ارتفاع ۵۰ الی ۱۰۰ متر از سطح زمین خواهد بود و حجم هوای شهر در همین فضا محبوس خواهد کرد، این یعنی هرچه آلودگی تولید کنیم، از همین فضای محدود خارج نمی‌شود. در چنین شرایطی هیچ گونه جابجایی و تخلیه‌ای وجود ندارد و لحظه به لحظه بر غلظت آلاینده‌های هوا افزوده می‌شود.
وی گفت: واقعیت اقلیمی شهر مشهد این است و این موضوع حتی در تهران هم به این شدت نیست. از آنجایی که شرایط محیطی و اقلیمی را نمی‌توانیم تغییر دهیم باید نسبت به انتشار آلاینده‌ها بخصوص زمانی که این ورژن رخ می‌دهد حساسیت بیشتری داشته باشیم.
