خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب_ الناز رحمت نژاد: مردم و طلاب شهر قم سال ۱۳۵۶ به انتشار مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه اطلاعات که در بخشی از آن مطالبی علیه امام خمینی بیان شده بود، اعتراض کردند. این اعتراض از ۱۸ دی آغاز و تا ۲۰ دی ادامه داشت و اوج آن در ۱۹ دی رخ داد. قیام ۱۹ دی سرآغاز سلسله حرکت‌های اعتراض‌آمیز مردم علیه نظام پادشاهی پهلوی دانسته شده که منجر به انقلاب اسلامی ایران شد.
زمینه اصلی این قیام، چاپ مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» بود. در این مقاله امام خمینی (ره) عامل ارتجاع (پسرفت) و مسئول خون‌های ریخته شده در واقعه ۱۵ خرداد شمرده شده بود. هدف از انتشار این مقاله تخریب چهره امام خمینی بود. از دیگر زمینه‌ها و عوامل قیام ۱۹ دی، مرگ مشکوک سید مصطفی خمینی و همچنین فضای باز سیاسی دانسته شده است که از اواسط سال ۱۳۵۵ در ایران آغاز شده بود.
حرکت‌های اعتراضی مردم از ۱۸ دی آغاز و در عصر نوزدهم به خشونت کشیده شد. معترضان شامل طلاب و بازاریان قم و نیز گروهی از بازاریان و دانشگاهیان تهران بودند. حسین نوری همدانی که در آن زمان یکی از مدرسان و مجتهدان قم بود، در منزل خود برای معترضان سخنرانی کرد. جمعیت حاضر پس از سخنرانی به سمت چهارراه بیمارستان (چهارراه شهدای کنونی) حرکت کردند؛ شعارهای معترضان «مرگ بر حکومت یزیدی» و «درود بر خمینی» بود. پس از آن میان تظاهرکنندگان و نیروهای حکومت پهلوی درگیری به وجود آمد. در نزدیکی چهارراه بیمارستان تیراندازی شد و شماری از تظاهرکنندگان کشته و زخمی شدند.
بازاریان قم در صبح ۱۹ دی، اعلامیه‌ای در حمایت از حوزه و مرجعیت امام خمینی صادر کرده و بازار را تعطیل کردند. حرکت بازاریان به‌سمت حرم حضرت معصومه (س) و همراهی طلاب با آنان، باعث تعطیلی درس‌های حوزه در این روز نیز شد. تظاهرکنندگان به خانه برخی مراجع تقلید و مجتهدان وقت رفتند و آنها برای تظاهرکنندگان سخنرانی کردند. روز ۲۰ دی نیز گروهی از مردم در منزل سید محمدرضا گلپایگانی، مرجع تقلید، تجمع کردند که با حضور پلیس به درگیری و خشونت کشیده شد.
طبق آمار رسمی حکومت پهلوی شمار تظاهرکنندگان حدود ده هزار نفر بود. شش تن کشته و نه تن زخمی شدند. برخی مراجع تقلید و گروه‌های ملی و مذهبی کشتار معترضان را محکوم کردند. مراسم چهلم شهدای قیام ۱۹ دی در تبریز نیز به خشونت کشیده شده و ده‌ها نفر کشته شدند. برگزاری مراسم چهلم شهدای هر کدام از وقایع، سبب کشته‌شدن شماری دیگر می‌شد و زمینه برای حوادث تازه‌ای در چهلم بعدی فراهم می‌شد.
قیام ۱۹ دی را باعث تقویت جنبه اسلامی انقلاب و مطرح‌شدن امام خمینی (ره) به‌عنوان رهبر انقلاب اسلامی در مبارزه با حکومت پهلوی دانسته‌اند. پس از این واقعه، مخالفت با نظام پهلوی از گروه‌هایی خاص به توده مردم گسترش یافت و میان عالمان شیعه ایران وحدتی نسبی برقرار شد.
سالروز قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم بهانه خوبی بود تا با صفیه رضایی خواهر شهید حیدر رضایی اولین شهید دانش آموز کشور در قیام ۱۹ دی قم به گفت‌وگو بنشینیم. این گفت‌وگو در صبح زمستانی انجام شد. در این گفت‌وگو به فعالیت‌های انقلابی حیدر رضایی در قم و نحوه شهادت وی پرداختیم.
مشروح این گفت‌وگو در ادامه می‌آید؛
* خانم رضایی از خود شهید و شخصیتش شروع کنیم!
حیدر اولین شهید دانش آموز انقلاب اسلامی واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ بود. برادرم اسفند ۱۳۴۴ در دامان مادری مهربان، دلسوز، متدین و انقلابی و پدری نستوه از تبار مردان خدا به دنیا آمد.
* فضای خانواده انقلابی بود؟ چه شد برادرتان سمت فعالیت‌های انقلابی کشیده شد؟
فضای خانه پدری پناهگاه بود افراد انقلابی و روحانیون انقلابی که تحت تعقیب بودند، پدر آنها را در منزل اسکان می‌دادند و پنهانشان می‌کردند. همین پناه دادن به انقلابی‌ها و حضور روحانیون باعث تربیت انقلابی حیدر شد فضای خانه پدری پناهگاه بود! افراد انقلابی و روحانیون انقلابی که تحت تعقیب بودند، پدر آنها را در منزل اسکان می‌دادند و پنهانشان می‌کردند. همین پناه دادن به انقلابی‌ها و حضور روحانیون باعث تربیت انقلابی حیدر شد. پدرم هر در راه مانده‌ای را در خانه جا می‌داد، هر ستم دیده و بیماری که جا و مکان نداشت در پناه امن خود جای می‌داد. حیدر در کنار چنین پدری رشد کرد.
* موج انقلاب در قم چه‌طور بود؟
با قیام ۱۵ خرداد و به شهادت رسیدن طلاب علوم دینی، تبعید امام خمینی (ره)، اختناق و خفقان دوره ستم شاهی، فعالیت‌های انقلابی به شکل مخفیانه انجام می‌شد و اکثر افراد مذهبی که با مسجد و روحانیت انقلابی سر و کار داشتند به شکل پنهانی گروه‌های انقلابی تشکیل می‌دادند و هر فعالیت اسلامی انقلابی باید کاملاً پنهانی انجام می‌شد.
* حیدر رضایی چه‌طور و همراه چه کسانی فعالیت‌های انقلابی را آغاز کرد؟
در محله‌ای که ما زندگی می‌کردیم تعدادی روحانی انقلابی بودند که در معاشرت با آنان و رفت و آمد به مسجد فعالیت‌های حیدر هم شروع شد.
* با توجه به اینکه برادرتان دانش آموز بود، چه فعالیت‌هایی در مدرسه یا خارج از مدرسه انجام می‌داد؟
حیدر معمولاً در مدرسه انشاهای انقلابی می‌نوشت. اعلامیه‌های امام و رساله‌ها را در خانه پنهان و در زمان مناسب آنها را توزیع می‌کرد.
* چه طور با امام آشنا شد؟
برادرم در مسجد و محافل مذهبی شرکت می‌کرد، همین باعث شد با امام آشنا شود.
* علت شکل‌گیری قیام و اعتراض ۱۹ دی مردم قم را از زبان شما بشنویم!
۱۷ دی ۱۳۵۶ توسط رشیدی مطلق در مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه به امام توهین شد. در این مقاله امام عامل پسرفت و خون‌های ریخته شده دانسته شد. این توهین باعث خشم طلاب، بازاریان، دانشگاهیان و مردم انقلابی قم شد.
* قیام از همان روزی که مقاله منتشر شد، آغاز شد یا بعدش؟
سید حسین موسوی تبریزی از فعالان سیاسی ضد حکومت پهلوی در شب ۱۷ دی تعدادی از مجتهدان حوزه علمیه قم را در خانه حسین نوری همدانی دور هم جمع کرد. آنها در اعتراض به انتشار مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه، تصمیم به تعطیلی حوزه علمیه قم در ۱۸ دی گرفتند. این تصمیم به مراجع تقلید وقت اعلام شد. روز ۱۸ دی درس‌های حوزه علمیه قم تعطیل شد و طلاب به منزل برخی مراجع تقلید رفتند و آنها در جمع طلاب سخنرانی کردند.
* بازاریان چه‌طور به این قیام وصل شدند؟
بازاریان قم صبح ۱۹ دی، اعلامیه‌ای در حمایت از حوزه و مرجعیت امام خمینی صادر کرده و بازار را تعطیل کردند. حرکت بازاریان به‌سمت حرم حضرت معصومه (س) و همراهی طلاب با آنها، باعث تعطیلی درس‌های حوزه شد. تظاهرکنندگان به خانه برخی مراجع تقلید و مجتهدان وقت رفتند و آنها برای تظاهرکنندگان سخنرانی کردند. روز ۲۰ دی گروهی از مردم در منزل سید محمدرضا گلپایگانی، مرجع تقلید، تجمع کردند که با حضور پلیس به درگیری و خشونت کشیده شد.
حیدر بعد از مدرسه برای شرکت در راهپیمایی از منزل خارج شد. در این راهپیمایی اقشار مختلف مردم اعم از روحانیون، بازاریان، کسبه و دانش آموزان حضور داشتند.
* از جمعیت تظاهرکنندگان، تعداد کشته‌ها و زخمی‌ها آماری دارید؟
ساواک شمار تظاهرکنندگان را حدود ده هزار نفر اعلام کرد. روزنامه اطلاعات در ۲۰ دی تعداد کشته‌ها را ۶ نفر و تعداد زخمی‌ها را ۹ نفر ذکر کرد.
* از نحوه شهادت حیدر رضایی بگویید!
نحوه شهادت حیدر به این شکل بود که پس از اینکه مأموران با پاشیدن آب و تیر اندازی هوایی مردم را متفرق کردند، حیدر برمی‌گردد و شعار «درود بر خمینی» سر می‌دهد، مزدوران بی رحم به کودکی اش رحم نکرده و فوراً تیراندازی می‌کنند و با کلت، قلب کوچک حیدر دوازده ساله را نشانه می‌گیرند و او را به شهادت می‌رسانند. بعد از شهادت حیدر مردم خروشان‌تر شعارهای انقلابی سر دادند به همین علت مزدوران رژیم خشمگین از خروش مردم به سمت راهپیمایان تیر اندازی کردند و تعدادی از مردم و دانش آموزان و اقشار مختلف به شهادت رسیدند.
* حکومت پهلوی اجازه برگزاری مراسم و تشییع حیدر رضایی را داد؟
شبی که دنبال پیکر حیدر بودیم سخت‌ترین شب زندگی پدر و مادرم بود. ما همراه اقوام تمام بیمارستان‌ها و سردخانه‌ها را گشتیم که با تعداد زیادی از شهدا و مجروحان در سردخانه‌ها و بیمارستان‌ها مواجه شدیم. هیچ کس از سرنوشت آنان اطلاعی نداشت. حتی زمانی که یکی از مجروحان می‌خواست به ما نشانی بدهد، با ضرب باتوم نیروهای رژیم مواجه شدیم و اجازه گرفتن نشانی از آن مجروح را به ما ندادند.
وقتی پیکر حیدر را پیدا کردیم، اجازه بردن پیکر را هم نداشتیم. بابت تحویل پیکر از ما پول تیر گرفتند. وقتی پیکر را به ما دادند حتی اجازه گریه کردن به مادر و پدر بر سر مزار حیدر ندادند. فقط تعداد انگشت شماری از شهدا را به خانواده‌ها تحویل دادند.
حکومت پهلوی ۲۵ یا ۲۷ نفر از معترضان را از قم تبعید کرد.
* ماجرا به شهرها هم کشیده شد؟
بله. بعد از چهل روز از واقعه ۱۹ دی، در تبریز، مراسم چهلم شهیدانِ ۱۹ دی در ۲۹ بهمن برگزار شد. بین شرکت‌کنندگان و نیروهای حکومت پهلوی درگیری به وجود آمد و به خشونت کشیده شد. این درگیری ده‌ها کشته و صدها زخمی داد.
* کسی بود واکنشی نشان ندهد؟ کسی را دیدید؟
بله. سید احمد خوانساری از مراجع تقلید در برابر انتشار مقاله و واقعه ۱۹ دی واکنشی نشان نداد. امام خمینی که در آن زمان، به نجف تبعید شده بود، در ۲ بهمن به مناسبت قیام ۱۹ دی پیامی صادر کرد. ایشان در این پیام واقعه ۱۹ دی را ادامه قیام ۱۵ خرداد دانست و به حامیانش مژده پیروزی در برابر حکومت پهلوی را داد.
دشمن از کودکان ما بیشتر وحشت دارد. اگر در عاشورا کودکان و خون پاکشان نبود، اگر مظلومیت این کودکان نبود، آیا عاشورا این چنین ثمر می‌داد؟ انقلاب ما با شهادت کودکان و نوجوانانی همچون حیدر شروع شد و انقلاب اسلامی را ثمر داد. آزادی فلسطین را کودکان رقم خواهند زد
* به شخصیت شهید برگردیم. اخلاق حیدر رضایی چگونه بود؟
حیدر شهید بود و شهدا خاص ترین انسان‌های روی زمین هستند. آنها برای پیوستن به خیل شهدای کربلا انتخاب شدند. آنها انتخاب شدند تا قیام عاشورا را تا ظهور حضرت مهدی (عج) زنده نگه دارند. خصوصیات اخلاقی حیدر، حسین گونه و علی گونه بود. نماز، قرآن خواندن و آداب معاشرت، شرکت در محافل و مراسم مذهبی، رفتار با پدر و مادر همه در شأن یک شهید بود. شهدا نمونه واقعی یک مسلمان هستند و حیدر نیز اینگونه بود. حیدر کودکی آگاه از نسل شهدا بود. کودکان انقلاب سازان بزرگ هستند.
دشمن از کودکان ما بیشتر وحشت دارد. اگر در عاشورا کودکان و خون پاکشان نبود، اگر مظلومیت این کودکان نبود، آیا عاشورا این چنین ثمر می‌داد؟ انقلاب ما با شهادت کودکان و نوجوانانی همچون حیدر شروع شد و انقلاب اسلامی را ثمر داد. آزادی فلسطین را کودکان رقم خواهند زد. وای بر دشمنان که چگونه تیشه بر ریشه خود زدند؛ زیرا هیچ خونی بی ثمر نخواهد ماند. ما خانواده شهدا هر روز بیشتر از دیروز مطمئن می‌شویم این انقلاب به دست صاحب اصلی اش حضرت صاحب الزمان (عج) می‌رسد.
* راستی، صحبت یا انتقاد و پیشنهادی با مسؤولین دارید؟
هر سال ۱۹ دی از قم به دیدار رهبری می‌روند. دریغ از اینکه خانواده شهیدی را برای دیدار ببرند. پدر و ماد من آرزوی این دیدار را با خود به قیامت بردند. ما به عنوان خانواده شهید حیدر رضایی اولین شهید دانش آموز کشور و از شهدای ۱۹ دی قم علاقه‌مند هستیم در دیدار رهبری با مردم قم حضور داشته باشیم.
