تحقیق در باب مسجد عماد تربت‌حیدریه کار بسیار دشواری است زیرا در این خصوص تاکنون تحقیق دانشگاهی یک دست و کاملی صورت نگرفته و از نظر مطالعات کتابخانه‌ای نیز منابع زیاد و معتبر در دست نیست.
در ارتباط با این مسجد حرف و حدیث و شایعه‌های بسیار از جمله اینکه پاتوق سناتورهای عهد پهلوی دوم بوده یا زمین آن غصبی است مطرح می‌باشد و به همین سبب مسجد عماد بیش از چهار دهه است که فعالیت مطلوب ندارد و با درگذشت سناتور عماد به حال خود رها شده است.
بر اساس تحقیقات میدانی و تاریخ شفاهی، مسجد عماد در اواخر دوره قاجاریه ساخته شده و در پنجم تیر ماه ۱۳۸۴ با شمارهٔ ثبت ۱۱ هزار و ۹۲۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
این مسجد در ضلع شرقی خیابان فرمانداری تربت‌حیدریه، روبروی اداره دارایی، کنار مجتمع تجاری زعفرانیه و در محدوده بافت قدیم شهر واقع است.
مدرس تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران دانشگاه‌های تربت‌حیدریه و پژوهشگر و محقق تاریخ محلی این خطه به خبرنگار ایرنا گفت: بانی اصلی این مسجد "حاج شیخ عبدالرضا مجتهد تربتی" فرزند "شیخ عبدالجواد کدکنی" قاضی شرع در دوره قاجاریه بود.
آرزو علومی بایگی افزود: وی از علما و روحانیون بنام شهر تربت‌حیدریه و در حوزه علمیه مشهد نیز فرد نام آشنایی بود و ازدواجش با دختر آیت‌الله قاضی‌زاده بزرگ به شهرت او افزود.
وی ادامه داد: فرزند او سناتور عمادالدین تربتی (۱۳۶۸ - ۱۲۷۸) که در میان مردم تربت‌حیدریه به "آقای عماد" معروف بود، در مشهد به شغل وکالت در آستان قدس رضوی مشغول بود و تا سال ۱۳۲۲ در میان روسا و بزرگان مشهد جای داشت.
این دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد رشته تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی گفت: عماد در اسفند ۱۳۲۲ با توجه به شهرت و اعتباری که در مشهد و تربت‌حیدریه داشت، نامزد نماینده دوره چهاردهم مجلس شورای ملی شد و به پشتوانه حاج شیخ عباسعلی تربتی و با آرای مردم انتخاب شد.
وی افزود: عماد که در یک خانواده مذهبی و روحانی بزرگ شده بود، به شعائر مذهبی احترام می‌گذاشت و از این مسجد که توسط پدرش و به نام خود او بنا شده و هنوز نیز به همین نام شناخته می‌شود، حفظ و نگهداری می‌کرد.
علومی بایگی ادامه داد: عماد تربتی در دهه ۴۰ خورشیدی، ۲۴ تخته زیلوی نفیس را وقف مسجد پدرش کرد و با خرید زمین حیاط شمالی پیگیر توسعه بنا نیز بود.
وی گفت: تا زمان آغاز انقلاب اسلامی دهه نخست محرم مجالس وعظ و خطابه و عزاداری در این مسجد دایر و عماد تربتی حتی در دوران اختناق رضا شاه طی این دهه مراسم عزاداری حضرت سیدالشهدا (ع) را در مسجد برگزار می‌کرد و در این ایام، تمام هیأت‌ها و دسته‌های مذهبی از همه طبقات روحانیون، اصناف و پیشه‌وران و اهالی شهر در مجالس عزاداری شرکت داشتند و عماد تربتی نیز همه روزه با وعده ناهار از آنها پذیرایی می‌کرد.
این مدرس دانشگاه افزود: این مسجد تا قبل از پیروزی انقلاب به گواه بسیاری از افراد مسن این خطه دایر و فعال بود و بعد از انقلاب به دلیل کهولت سن و پیری عماد به حال خود رها شد.
وی ادامه داد: عماد تربتی بعد از انقلاب در مشهد ساکن شد و در سال ۱۳۶۹ خورشیدی در سن ۹۱ سالگی درگذشت و در حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) مدفون شد و زمانی توسط شخصی به نام "ابوالفضل مرادپور" در این مسجد امور عمرانی انجام گرفت.
علومی بایگی از استاد "محمدحسن وصال" به عنوان معمار مسجد یاد کرد و گفت: این بنا دارای پلان مستطیل شکل، شامل یک شبستان بدون محراب که بوسیله ۹ ستون مدور آجری و تویزه‌های متقاطع باربر و هجده تاق کلمبو و دو بادگیر پوشش داده شده،۲ حیاط در ضلع‌های شمالی و جنوبی با کف آسفالت آن را در بر گرفته و در سال‌های اخیر حیاط شمالی آن آجر فرش شده است.
وی افزود: طاق نماهایی در ضلع شمالی و جنوبی ارتباط این فضا را با حیاط‌های پیرامونی برقرار ساخته و نمای مشرف به حیاط شمالی این مسجد با چهارطاق نمای آجری شکل گرفته و بر اثر تعمیراتی که در سال ۱۳۷۹ هجری خورشیدی در آن انجام شده، آجرکاری‌های اصلی نمای خارجی زیر نماسازی جدید پنهان شده و نوع پوشش سقف نیز آجرکاری حصیری می‌باشد.
یک روحانی و مدرس حوزه علمیه تربت‌حیدریه نیز به خبرنگار ایرنا گفت: در زمان حیات شیخ عبدالرضا تربتی، بانی مسجد عماد، روحانی و عالم سرشناس دیگری به نام صدرالعلما بود که این ۲ با هم اختلاف داشتند و لذا زمانی که صدرالعلما اقدام به ساخت مسجد صدر کرد، شیخ عبدالرضا نیز مقابل آن مسجد، اقدام به ساخت مسجد عماد نمود.
وی که خواست نامش فاش نشود افزود: اما این که امروز می‌بینیم مردم برای انجام امور دینی خود به مسجد صدر می‌روند، شائبه غصبی بودن زمین مسجد عماد است و آنچه این نظر را تقویت می‌کند، تنها به خاطر آن است که عماد یک سناتور بوده و به واسطه قدرت سیاسی که داشته، قادر به غصب زمین نیز بوده است.
یکی از جوانان بسیجی که زمانی در عملیات ساخت مسجد عماد فعالیت داشت نیز به خبرنگار ایرنا گفت: روزی که وارد میدان عمل شدیم، برای اسم و رسم و کسب شهرت نبود و تنها برای حفظ و گسترش ارزش‌های انقلاب و آرمان شهدا بود.
وی نیز که خواست نامش فاش نشود افزود: ای کاش مسجد را فعال می‌کردند زیرا امروز مسجد به حال خود رها شده است.
روایت رییس میراث فرهنگی
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه نیز در ارتباط با قدمت تاریخی و شاخصه‌های فرهنگی مسجد عماد به خبرنگار ایرنا گفت: نخستین گام برای بازشناسی این بنای تاریخی، بررسی پرونده ثبتی آن است که بر اساس اسناد موجود در معاونت پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، مسجد حدود ۹۵ سال پیش به خواست اعتماد تربتی و به دست معمار محمدحسن وصال ساخته شده و از عماد تربتی به عنوان بانی بنا یاد شده است.
علی محمدی افزود: با توجه به تاریخ تدوین پرونده ثبتی اثر در سال ۱۳۸۴، قدمت مسجد عماد به بیش از صد سال می‌رسد و در سال ۷۹ توسط سپاه پاسداران ناحیه تربت‌حیدریه که اداره مسجد را عهده‌دار بود، تعمیر شده است.
وی ادامه داد: با توجه به کتیبه نقش بسته بر زیلوهای وقفی مسجد عماد، نماینده شهرستان در ۶ دوره مجلس شورای ملی ۲۲ تخته زیلو را برای مسجدی که بنیانگذار آن پدرش حجت‌الاسلام شیخ عبدالرضا تربتی بود، در سال ۱۳۷۵ هجری قمری یعنی ۶۴ سال قبل و مقارن با ۵۳ سالگی عماد وقف کرد.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه گفت: در گذشته این مسجد به نام بانی اصلی یعنی مسجد حاج شیخ عبدالرضا معروف بود و به نظر می‌رسد بعد از اینکه اعتماد تربتی از رجال سیاسی مطرح کشور شد و موقوفاتی همچون زیلوهای تاریخی و تملک زمین‌های حیاط مشرف به خیابان اصلی را برای مسجد فراهم ساخت، به تدریج نام پسر بر پدر اولویت یافته و به مسجد عماد تربتی شهره شد، به گونه‌ای که نام مسجد در پرونده ثبتی اثر در فهرست آثار ملی نیز مسجد عماد عنوان و بانی آن نیز سناتور عماد تربتی درج شده است.
وی افزود: شناسایی این چند تخته زیلو نیز با استناد به مطالعات میدانی و نقل قول و تایید صریح پیشکسوتان شهر و خاندان تربتی به عنوان سندی معتبر، اشتباه مصطلح شده در نامگذاری این بنا بوده و تعیین نام بانیان را تسهیل می‌کند به گونه‌ای که می توان با تکیه بر اطلاعات پرونده ثبتی اثر، نام اولیه و اصلی مسجد را دوباره به آن بازگرداند و این بنا را با نام مسجد حاج شیخ عبدالرضا تربتی معرفی کرد.
پای صحبتهای یکی از احیا کنندگان مسجد عماد
از جمله افرادی که در باره مسجد عماد حرف‌های بسیار دارد "ابوالفضل مرادپور قوزانی" یکی از جوانان فعال فرهنگی و انقلابی تربت‌حیدریه و مدیر مسوول کانون فرهنگی مرصاد و بنیانگذار پایگاه بسیج مرصاد این شهر است.
وی به خبرنگار ایرنا گفت: قبل آن که مسجد به من واگذار شود، این مسجد در دست افراد مختلف بود، اما زمانی که من آن را تحویل گرفتم، به طور کلی مسجد حالت متروکه و مخروبه داشت و هیچ فعالیت مذهبی و آیینی در آن انجام نمی‌گرفت و تا جایی که به خاطر دارم مسجد در طرح تخریب بافت فرسوده برای ساخت پروژه زعفرانیه قرار داشت که توسط ما از تخریب آن جلوگیری شد.
وی افزود: با کمک جمعی از بسیجیان نوجوان و جوان و خانواده‌های آنان در قالب یک مجموعه فرهنگی ولایی و با پشتوانه آمال، آرزو و تفکرات انقلابی وارد عرصه جهادی برای احیای مسجد شدیم تا اندیشه‌های انقلابی و نیز وصیت امام راحل و شهدا را در آن به اجرا درآوریم.
مرادپور با بیان اینکه جرقه نخست پیشنهاد همکاری و قبول مسوولیت احیای مسجد توسط یکی از دوستان پاسدار در سال ۹۰ یا ۹۱ بعد از پایان مراسمی در مزار شهدای گمنام بوستان پیشکوه زده شد، ادامه داد: وی به من گفت با توجه به شناختی که نسبت به شما داریم، اگر مقدور هست موضوع مرمت و احیای مسجد را پیگیری کنید.
وی گفت: با توجه به ارتباطات خوبی که با امام جمعه وقت تربت‌حیدریه (حجت‌الاسلام شریعتی‌تبار) داشتم، صحبت‌هایی نیز با ایشان انجام شد و در نهایت سال ۹۲ با موافقت ایشان، کار مرمت و احیای مسجد آغاز شد.
این جوان بسیجی در باره حرف و حدیث‌های مربوط به مسجد عماد نیز افزود: بخشی از صحبت‌ها به واسطه شخصیت خود عماد است که چون از سناتورهای عهد پهلوی دوم بود، برای این مسجد شایعه ساختند و افرادی گفتند زمین مسجد غصبی است و حتی امام جمعه وقت تربت‌حیدریه نیز از من خواستند این موضوع را پیگیری کنم.
وی ادامه داد: با افراد مختلف حتی همسایگان و برخی افراد کهنسال که هم عصر عماد بوده و اکنون در قید حیات نیستند، صحبت کرده‌ام و هیچ سند و مدرک معتبری که بر غصبی بودن زمین مسجد یا ملحقات اطراف آن دلالت داشته باشد، به دست نیاوردم و حتی برایم نیز مشخص نشد چه افرادی و با چه نیتی این شایعات را برای بدنام کردن این مسجد در این شهر رواج دادند.
مرادپور گفت: حتی بعدها برای احیای نماز جماعت و فعالیت قرآنی و فرهنگی از دفتر رهبر معظم انقلاب نیز استفتا کرده و پاسخ معظم‌له نیز توجه به این شایعه‌ها را، صحیح ندانستند.
وی افزود: با وجودی که بعد از مسجد جامع، این مسجد از نظر موقعیت مکانی، قرار گرفتن در مرکزیت شهر و همچنین وسعت و قدمت، رتبه دوم را در تربت‌حیدریه دارد، اما خالی و در آن بسته است.
وی ادامه داد: انشعاب گاز مسجد به دلیل بدهی سنگین قطع شده بود، سیستم روشنایی و آب شرب آن را ترمیم و احیا کردیم، افراد خیر را پای کار حاضر کرده و با کمک آنها کار آجرچینی کف و دیوارها و نیز گچ‌بری‌های آن، ساخت سرویس بهداشتی و آشپزخانه را انجام دادیم و به مدت ۶ تا ۷ سال برنامه‌های متنوع در مسجد برگزار شد که باعث جذب تعداد بسیاری از جوانان و نوجوانان و خانواده های آنان شد و مسجد تبدیل به یکی از فعال‌ترین مساجد شهرستان گردید به طوری که جوانان این مسجد به خاطر احیای نماز جماعت روزانه، برپایی جلسات هفتگی و مناسبتی در زمینه‌های مختلف فرهنگی، مذهبی، قرآنی و حتی علمی، پژوهشی و نیز ورزشی در سطح استان و کشور مورد تقدیر قرار گرفتند.
دیدگاه امام جمعه تربت‌حیدریه
امام جمعه تربت‌حیدریه نیز به خبرنگار ایرنا گفت: در خصوص اینکه چرا مردم اقبالی به مسجد عماد ندارند، دلایل بسیار می‌تواند داشته باشد، اما فکر می‌کنم شاید یکی از دلایلش آن باشد که چون مقابل این مسجد، مسجد صدر وجود دارد و دارای امام جماعت نیز هست، مردم به آن جا بیشتر اقبال دارند.
حجت‌الاسلام محمدرضا عصمتی در خصوص متولی کنونی مسجد نیز افزود: با توجه به شکل خاص مسجد عماد یعنی داشتن آب انبار داخل آن، این بنا تاریخی محسوب شده و باید میراث فرهنگی در آنجا نظر داشته باشد اما از این نظر که بنا یک مسجد است و چون متولی این اماکن، مرکز رسیدگی به امور مساجد هست و در هر شهر مسوول رسیدگی به امور مساجد امام جمعه شهر است و دبیری هم برای پیگیری امور دارد، لذا معتقدم بهترین گزینه برای تعیین تکلیف این مسجد میراث فرهنگی و مرکز رسیدگی به امور مساجد می‌باشند.
مدیر حوزه‌های علمیه تربت‌حیدریه ادامه داد: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، بسیاری از افراد حقیقی و حقوقی و حتی نهادهای مذهبی و انقلابی تلاش کردند این مکان را احیا کنند، اما نمی‌دانم چرا تلاش هیچ کدام به نتیجه‌ای که باید حاصل می‌شد، منتج نشد.
مرکز شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد.
