عین‌القضات همدانی
عین‌القضات همدانی، معروف به ابوالمعالی عبدالله بن محمد بن علی میانجی همدانی (۴۹۲–۵۲۵ هجری قمری)، یکی از دانشمندان برجسته، نویسنده، شاعر، تفسیرکننده قرآن، راوی حدیث و عالم فقه ایران بود. او با زبان‌های فارسی، عربی و پارسی میانه آشنایی داشت و همچنین در حوزه‌های عرفان و تصوف از مقام والایی برخوردار بود. عین‌القضات به عنوان شاگردی از عمر خیام و احمد غزالی، در آثار خود به وفور از مطالب استاد خود، غزالی، استفاده کرده است.
عین‌القضات همدانی در خانواده‌ای با پیروی از مذهب شافعی در همدان به دنیا آمد. او تحت نظر پدرش، ابوبکر محمدبن علی، دانش‌های گوناگونی از جمله علوم دینی، عرفان، و مبانی قضاوت را آموخت و سرانجام به مقام افتاء و قضاوت در همدان نائل آمد. عین‌القضات پس از آن در خراسان افق‌های دانش خود را گسترش داد و تحت تعلیم استادانی چون عمر خیام و ابو عبدالله محمد بن حمویه جوینی قرار گرفت، که در نتیجه در زمینه‌های مختلف علمی و معنوی به پیشرفت‌های چشمگیری دست یافت.
اگرچه عین‌القضات در زمان حیات ابوحامد محمد غزالی متولد شده بود و هیچ‌گاه فرصت ملاقات با او را نیافت، اما با مطالعه‌ی چهار ساله‌ی آثار غزالی، به شناخت عمیقی از اندیشه‌ها و دیدگاه‌های او دست یافت. این ارتباط معنوی باعث شد که عین‌القضات به یکی از دنباله‌روان برجسته‌ی مکتب غزالی تبدیل شود، حتی اگر بعدها رویکرد خود را از مطالعه‌ی آثار فلسفی به جمله‌ی غزالی تغییر داد، اما نفوذ عمیق افکار غزالی تا پایان عمر بر او باقی ماند.
تجربه‌ی روحی عین‌القضات نیز به نوعی با تجربه‌ی مشابه ابوحامد غزالی در زمینه‌ی پیشرفت در علوم ظاهری و سپس گرایش به تصوف هم‌راستا است. او پس از تجربه‌ی معنوی عمیقی، با حمایت احمد غزالی، برادر کوچک‌تر محمد غزالی، به مسیر کشف و شهود و تصوف عمیق‌تری پا گذاشت. به این ترتیب، عین‌القضات تحت تأثیر هر دو برادر غزالی قرار گرفت، به طوری که یکی در زمینه‌ی علوم ظاهری و دیگری در معارف باطنی و عرفانی به او راهنمایی کردند.متاسفانه، وی در سن ۳۳ سالگی به اتهام ارتداد و زندقه در همدان اعدام شد.
مخالفت‌ها و دشمنی‌ها با عین‌القضات از چند زاویه متفاوت نشأت گرفته است:
اولاً، مقام و شهرت برجسته‌ی عین‌القضات برای برخی که تازه به قدرت رسیده و ادعای زیادی داشتند، قابل قبول نبود. به حدی که ابوالقاسم قوام‌الدین درگزینی، وزیر سلجوقیان، تحریک شد تا فکری به حال از میان برداشتن او کند.ابتدا آثار او را با دقت بررسی کردند و برخی مطالب از کتاب تمهیدات را به عنوان اتهام کفر و الحاد در دادگاه مطرح ساختند.
ثانیاً، عین‌القضات رویکردی مشابه با حسین بن منصور حلاج داشت و در بیان دانسته‌های خود بی‌پروایی می‌کرد. او بر این باور بود که باید حقیقت را بیان کرد و از چنین کاری نباید کوتاهی نمود.
ثالثاً، به دلیل استعداد بیان و تأثیرگذاری کلامش، عین‌القضات طرفداران و مریدان زیادی در میان اشراف و عامه مردم به دست آورد که به آرای او علاقه‌مند شده بودند. میان آنها عزیزالدین مستوفی اصفهانی، وزیر سلطان سنجر سلجوقی، وجود داشت که به او محبت داشت. با این حال، وقتی عزیزالدین مستوفی به دلیل نیرنگ‌های ابوالقاسم قوام‌الدین درگزینی، وزیر بعدی، به زندان افتاد و سپس در تکریت کشته شد؛ عین‌القضات همدانی نیز که به دلیل دوستی با عزیزالدین با قوام‌الدین درگزینی مخالفت داشت، تحت تعقیب و خشم وزیر جدید قرار گرفت. به این ترتیب، قوام‌الدین یک مجلسی تشکیل داد و از برخی عالمان محافظه‌کار حکم به قتل عین‌القضات گرفت و سپس دستور داد تا او را به بغداد ببرند و در آنجا زندانی کنند. عین‌القضات در این زندان به نگارش کتاب شکوی الغریب عن الاوطان الی علماءالبلدان پرداخت.
عین‌القضات همدانی، به عنوان یکی از برجسته‌ترین چهره‌های تاریخ فکری و عرفانی ایران در دوران سلجوقی، در برابر چالش‌های متعددی از جمله مخالفت‌های سیاسی و اجتماعی قرار داشت. اختلاف دیدگاه سیاسی او با حکومت ترکان سلجوقی نه تنها بر اساس تفاوت‌های فرهنگی و ملیتی بلکه همچنین بر پایه‌ی عشق و وفاداری به وطن و میراث فرهنگی ایران بود. عین‌القضات به عنوان یک ایرانی میهن‌پرست، با ظهور حکومت‌های ترک سلجوقی که از سوی دارالخلافه بغداد حمایت می‌شدند، به عنوان بیگانگان در نظر گرفته می‌شد. این اختلاف نظر و تضاد منافع بین او و حکومت موجود، علاوه بر تاثیرات فرهنگی و اجتماعی، دارای ابعاد عمیق‌تری بود که ریشه در اصول و ارزش‌های اخلاقی و معنوی او داشت.
آثار عین‌القضات
عین‌القضات در آثار خود به ویژه در "شکوی الغریب عن الاوطان الی علماء البلدان" به زیبایی ابراز دوستی و عشق به وطن خود کرده است. متن او نشان دهنده‌ی عمق احساسات و وابستگی او به زادگاهش و ارزش‌های فرهنگی و تاریخی آن است. این بیان عاطفی و شاعرانه نه تنها بر جنبه‌های فردی شخصیت او تاکید دارد بلکه از نگاهی وسیع‌تر، بازتاب دهنده‌ی احساسات جمعی مردم ایران در مواجهه با تغییرات سیاسی و اجتماعی آن دوران است.
تعهد عین‌القضات به ارزش‌های اسلامی و ایرانی و تلاش او برای ایجاد هماهنگی بین این دو، در مقابله با حکومت‌های بیگانه و نیز در داخل جامعه‌ی اسلامی که با چالش‌های فرهنگی و اجتماعی مواجه بود، نمایان است. او با استفاده از دانش و تجربه‌ی خود در عرصه‌های عرفان، فلسفه، و فقه، سعی در ارائه‌ی راهکارهایی برای حل مشکلات معاصر و همچنین تقویت هویت فرهنگی و معنوی جامعه‌ی اسلامی داشت.
بنابراین، مخالفت و اختلاف دیدگاه سیاسی عین‌القضات با حکومت سلجوقی نه تنها از منظر ملیتی و فرهنگی بلکه همچنین به عنوان بخشی از تلاش او برای حفظ و ترویج ارزش‌های عمیق‌تر اخلاقی، معنوی و فرهنگی درک می‌شود. این موضع‌گیری‌ها و تلاش‌ها نشان دهنده‌ی پیچیدگی شخصیت او و عمق تاثیرگذاری او بر جامعه و فرهنگ ایرانی در آن دوران است.
پایان زندگی عین‌القضات همدانی، یکی از تراژیک‌ترین رویدادهای تاریخ فکری و عرفانی ایران است. اجرای حکم اعدام او در همدان، زادگاهش، به دستور حکومت سلجوقی و با تایید علمای زمان، نشان دهنده‌ی شدت اختلافات فکری و سیاسی که در آن دوره وجود داشت. مرگ او نه تنها پایان دهنده به زندگی یکی از بزرگ‌ترین متفکرین و عارفان ایرانی بود، بلکه نمادی از مبارزه‌ی اندیشه و آزادی در برابر استبداد است.
اجرای حکم در ابتدای صبح و در خفا، نشان دهنده‌ی ترس حاکمیت از واکنش مردمی است که به او ارادت داشتند و از دیدگاه‌های او پیروی می‌کردند. این اقدام نه تنها به منظور اجتناب از اعتراضات عمومی بلکه به منظور حذف فیزیکی یک فکر و ایدئولوژی بود که با ارزش‌های حاکمیت سازگار نبود.
رباعی که پس از مرگ عین‌القضات به او نسبت داده شده، چه از سوی خود او باشد و چه از سوی یکی از مریدانش، بازتاب دهنده‌ی عمق نگاه عرفانی او به مرگ و شهادت است. در این رباعی، مرگ نه تنها به عنوان پایانی تراژیک بلکه به عنوان رهایی و نیل به حقیقت از نگاه یک عارف دیده می‌شود. این بیت‌ها همچنین نشان دهنده‌ی آمادگی و قبول او برای پذیرش سرنوشتی است که بر اساس اعتقاداتش برایش رقم خورده بود.
ما مرگ و شهادت از خدا خواسته‌ایم ****** وان هم به سه چیز کم‌بها خواسته‌ایم
گر دوست چنین کند که ما خواسته‌ایم ****** ما آتش و نفت و بوریا خواسته‌ایم
مرگ عین‌القضات نه تنها پایان یک زندگی بود بلکه آغازی برای جاودانگی او در تاریخ فکر و عرفان ایران است. افکار و آثار او همچنان زنده است و به عنوان منبع الهام برای نسل‌های بعدی مطالعه و تحسین می‌شود. این تراژدی تاریخی نه تنها یک رویداد فرهنگی بلکه یک نقطه عطف مهم در تاریخ مبارزه برای آزادی فکر و عقیده در جامعه ایرانی است.
فلسفه عین‌القضات همدانی
آثار عین‌القضات همدانی، به عنوان یکی از برجسته‌ترین چهره‌های عرفانی و فکری ایران در قرن ششم هجری، همواره مورد توجه دانشمندان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به تصوف و عرفان اسلامی بوده‌است. او با نگارش آثاری در زمینه‌های مختلف از جمله عرفان، فلسفه، اخلاق و تفسیر دینی، جایگاه ویژه‌ای در میان عارفان و فیلسوفان اسلامی دارد. برخی از مهم‌ترین آثار او عبارتند از:
رساله لوایح: این اثر از جمله نوشته‌های مهم عرفانی به شمار می‌رود که به بررسی مباحث عرفانی می‌پردازد.
تمهیدات (یا تماهید به فارسی): این کتاب شامل مقدماتی بر عرفان و تصوف است و به زبان فارسی نوشته شده‌است.
زبدة الحقایق فی کشف الدقایق: اثری به زبان عربی که به بررسی دقایق معارف عرفانی می‌پردازد. برگردان فارسی این کتاب توسط دکتر مهدی تدین انجام شده‌است.
رساله شکوی الغریب عن الاوطان الی علماء البلدان: نوشته‌ای به زبان عربی که در آن به موضوع غربت و دوری از وطن پرداخته شده‌است.
زبدة المعانی: اثری دیگر از عین‌القضات که به موضوعات عرفانی می‌پردازد.
غایه الامکان فی درایه المکان (رساله الامکنه و الازمنه)
رساله عرفانی
رساله جمالی
مکتوبات
رساله یزدان شناخت
نامه های عین‌القضات همدانی
کتب عین‌القضات همدانی
عرفان نظری عین‌القضات همدانی
علاوه بر این‌ها، اشعاری از عین‌القضات به زبان فهلوی (فرس کهن) نیز به دست آمده‌است که نشان دهنده‌ی تسلط وی بر زبان‌ها و ادبیات مختلف در آن دوره است. این آثار، در کنار دیگر نوشته‌هایی که اشاره شد ولی هنوز کشف نشده‌اند، جلوه‌های مختلفی از غنای فکری و عرفانی عین‌القضات همدانی را به نمایش می‌گذارند و منبعی ارزشمند برای فهم عمیق‌تر از تصوف اسلامی و فرهنگ و تاریخ ایران به شمار می‌روند.
در پایان، عین‌القضات همدانی نه تنها به عنوان یک عارف و فیلسوف برجسته در تاریخ ایران شناخته می‌شود، بلکه به عنوان یک شخصیت جسور که آماده بود برای باورهای خود در برابر قدرت‌های مستبد بایستد و قیمت آن را با جان خود بپردازد. او با آثار و افکارش نه تنها در دوران خود بلکه برای نسل‌های بعد نیز منبع الهام بوده است. تأکید او بر عرفان، اندیشه‌های فلسفی، و نقد اجتماعی نشان دهنده دیدگاهی است که فراتر از زمان خود می‌نگریست. عین‌القضات همدانی به یاد می‌آید نه فقط به عنوان یک عارف، بلکه به عنوان نمادی از جسارت و استقامت در راه حقیقت و عدالت، و این ارثیه‌ای است که تا ابد زنده خواهد ماند.
گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته
