ارگ باستانی نوشیجان از قدیمی‌ترین نیایشگاه‌های خشتی جهان، شاهکاری ماندگار از هزاره اول میلادی است که با قرارگیری بر بلندای تپه‌ای وسیع، یکی از مقاصد مهم گردشگران خارجی و داخلی استان همدان است و هر ساله به ویژه در ایام نوروز گردشگران خارجی بسیاری به این اثر مهم تاریخی ایران کهن می‌کشاند.
به جرات می‌توان گفت ارگ نوشیجان امروز بر بام گردشگری خارجی شهرستان ملایر نشسته و در کنار دهها اثر تاریخی و جاذبه طبیعی، این تنها بنای ناشناخته ایران است که همچون نگینی ارزشمند، تاریخ و تمدن نیاکان و گذشتگان در دل تاریخ این مرز و بوم نهفته دارد و رازهای زیادی را در لایه‌های خشتی خود حفظ کرده است.
به گزارش ایرنا، نوشیجان زندگی سه دوره ماد، هخامنشی و اشکانیان را نشان می‌دهد، به طوری‌که زندگی در دوره مادها، از بقیه دوران‌ها شاخص‌تر بوده و نتیجه یک کشف خارق العاده بود که در دل این تپه بنایی خشتی سه طبقه کشف شد که هر طبقه متعلق به یک دوره تاریخی است.
امروز به جهت حفظ این اثر منحصر به فرد تاریخی ایران زمین؛ با تعیین حریم مجموعه، محوطه‌سازی، ایجاد کمپینگ و تجهیزات گردشگری، فرصتی مهیا شده تا هر ساله ارگ باستانی نوشیجان میزبان گردشگران داخلی و خارجی بی‌شماری باشد.
«ارگ نوشیجان» را بسیاری از باستان شناسان یک دژ معبد تاریخی و مهم می‌دانند که روزگاری هم کاربرد دفاعی داشته و هم مکانی برای نیایش بوده و خیلی‌ها هم این بنای خشتی و شگفت‌انگیز را با همان نام آتشکده نوشیجان به یاد می‌آورند، اما چه چیزی این بنای تاریخی و باستانی را تا بدین حد ارزشمند کرده است؟
سال ۱۳۴۳ این تپه باستانی کشف شد و سال ۱۳۴۶ یک باستان شناس انگلیسی و تیم همراهش در این منطقه حضور پیدا کردند که این حضور قریب به یک دهه زمان برد، تا جایی‌که تا سال ۱۳۵۶ حدود ۶ فصل کاوش باستان شناسی به سرپرستی «دیوید استروناخ» بر روی این تپه ساده صورت گرفت.
آپادانا؛ تالارهای باشکوه دوران باستاندژ معبد خشتی نوشیجان از بخش‌های مختلفی تشکیل شده و استروناخ باستان شناس انگلیسی که نخستین اکتشافات را در نوشیجان انجام داد، به دنبال ردپایی از مادها این تپه را مورد واکاوی قرار داد و طی کاوش‌هایش به لایه‌های مختلفی رسید، لایه سطحی مربوط به اشکانیان بود که پس از مطالعات علمی برداشته شد، لایه دوم نیز که یادگاری از دوره هخامنشی است و پس از انجام مطالعات کارشناسی کنار گذاشته شده، تا لایه سوم و متعلق به دوره مادها که به طرز شگفت‌انگیزی سالم مانده بود، بیرون می‌آید.
طبق آزمایشات باستان شناسی قدمت این بنا چیزی در حدود ۲ هزار و ۸۰۰ سال تخمین زده شده و بر طبق این تخمین، مادها در عصر آهن و فواصل قرون هشتم تا ششم پیش از میلاد اقدام به ساخت این شاهکار زیبای خشتی کرده‌اند.
بقایای نخستین معبد یا همان آتشگاه در ضلع غربی نوشیجان قرار گرفته، معبدی که در راستای شمالی جنوبی ساخته شده و بر روی دیواره شمالی سه حفره نامحسوس طاقچه مانند به چشم می‌خورد و در ضلع جنوبی معبد هم سکویی است که به اعتقاد باستان شناسان محل قرارگیری ستون‌های معبد بوده است.
«آپادانا» اصطلاحی است که به تالارهای ستون‌دار دوران باستان اطلاق می‌شود، تالار کمی آن سوتر از اولین معبد قرار گرفته و شامل ۱۲ ستون در سه ردیف چهارتایی است، این ستون‌ها وزن سقف تالار را بر دوش می‌کشیده‌اند، اما از ستون‌های چوبی و یا پایه‌های سنگی‌شان اثری بر جای نمانده است، در حالیکه به نظر می‌رسد در دوره استروناخ هنوز پایه‌های سنگی ستون‌ها موجود بوده‌اند.
تالار مستطیل شکل است و بنابر نظر برخی‌ها متعلق به دوره هخامنشی است و به جای جنبه تشریفاتی جنبه مذهبی داشته و نمونه‌هایی از این تالارهای ستون‌دار در نقاط دیگر مشاهده شده که این تالارها دارای چاه‌هایی عمیق بوده که مردم نذوراتشان شامل گندم را برای پیشکش به آناهیتا الهه باروری و حاصلخیزی در آن می‌انداختند و به نظر می‌رسد با روی کار آمدن داریوش هخامنشی و اعلام رسمی آئین زرتشت و بسته شدن معابد، مهرپرستی این تالار برای پرستش آناهیتا برپا شده است.
یکی دیگر از جذابیت‌های این تالار ستون‌دار طاق‌های بکار رفته در درگاه‌های ورودی این تالار است، طاق‌هایی ضربی که نمونه نخستین طاق‌های ضربی در معماری ایران باستان به شمار می‌رود و نشان از هوشمندی سازندگان بنا دارد، نکته جالب دیگر در مورد تالار ستون‌دار نوشیجان الگوبرداری و تاثیرپذیری از معماری اورارتویی است که در مناطقی همچون آلتین تپه به چشم می‌خورد و نمونه‌ای از نخستین تالارهای ستون‌دار در معماری ایران باستان به شمار می‌آید.
زیباترین بخش نوشیجان همین معبد مرکزی است که دومین آتشکده ساخته شده در این مجموعه خشتی است، این آتشکده‌ها در زمره نخستین آتشکده‌های محصور در فضای بسته نیز قرار می‌گیرند که در نوع خود جالب توجه و بسیار ارزشمند است، معبد مرکزی آنطور که از نامش پیداست در مرکز این سازه خشتی عظیم قرار گرفته و نزدیک به تالار آپاداناست.
آتشکده از بخش‌های مختلفی تشکیل شده و در ضلع شمالی آن نیز آتشدانی نصب شده بود که متاسفانه توسط باستان شناس انگلیسی از کشور خارج می‌شود.
استروناخ معتقد بود خشت‌های بکار رفته در اطراف سازه معبد جهت استحکام بنا در برابر هجوم بیگانگان بوده است، اما کشفیات جدید نشان می‌دهد این چهار میلیون قطعه آجر خشتی جهت پوشاندن بنای معابد از نظرها بوده است، تلاشی که سبب شد تا این بنا از گزند زمان در امان بماند.
یکی دیگر از مهم‌ترین بخش‌های این سازه خشتی چهار اتاق مستطیل شکل است که در ضلع شرقی قرار گرفته‌اند، اتاق‌هایی موازی که سقف‌های طاقی شکل آنها فرو ریخته‌اند و انبارهایی برای ذخیره مواد غذایی بوده است، در ورودی این انبارها اتاق نگهبانی تعبیه شده که نشان از اهمیت این اتاق‌ها دارد.
تونل درست در وسط تالار آپادانا قرار گرفته و گمانه زنی‌های بسیاری در مورد کاربرد آن وجود دارد، دورتادور مجموعه خشتی نوشیجان را حصاری بلند و خشتی فرا گرفته، در برخی قسمت‌های حصار شیارهایی به چشم می‌خورد که بنابر نظر کارشناسان، محلی برای کمین تیراندازان بوده و هم اکنون حصار تقریبا از بین رفته و تنها بخش‌هایی از آن باقی مانده است.
اما کشفیات نوشیجان به همین جا ختم نمی‌شود، ظروف سفالی و همچنین اشکال نقره‌ای که در واقع اولین پول رسمی در سراسر جهان محسوب می‌شده، نیز در این محوطه کشف شده، حلقه‌های توخالی نقره که در بین مادها سیگلو نامیده و پایه پول‌های دوران هخامنشی نیز محسوب می‌شود.
با توجه به گردشگرپذیر بودن این بنای خشتی جهان، پاک‌سازی، زیباسازی، نصب کمپینگ، آلاچیق، نصب چادرهای مسافرتی برای استفاده گردشگران در ایام تعطیل سال، نصب سیستم‌های نورپردازی و وجود راهنمایان گردشگری برای معرفی ارگ نوشیجان به بازدیدکنندگان از جمله برنامه‌های اجرایی میراث فرهنگی برای استقبال بیشتر از این ارگ است.
ارگ نوشیجان به دلیل منحصر به فرد بودن آن سال ۱۳۹۴ تبدیل به پایگاه ملی شد که این پایگاه ملی به حفظ آثار مرمت شده، ایجاد زیرساخت‌های گردشگری، حفاظت، پژوهش و اختصاص اعتبار زیرساخت‌های گردشگری بنا کمک می‌کند.
ارگ باستانی نوشیجان دارای ۱۰ مورد از اولین‌های دنیا و تکنیک‌های بدیع است و به عنوان یکی از اضلاع گردشگری شهرستان ملایر، در نوبت ثبت جهانی قرار گرفته است و نوروز گذشته بیش از سه هزار گردشگر از این جاذبه زیبای توریستی بازدید کردند.
این اثر تاریخی در سوم بهمن ۱۳۴۶ با شماره ثبت ۷۶۳ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد.
