همشهری آنلاین- گروه فرهنگی: در فرهنگ شیعی، دعا و راز و نیاز با پروردگار از جایگاه والایی برخوردار است و طبعاً در این راستاست که کتاب‌های ادعیه از پرمخاطب‌ترین کتاب‌ها در نزد شیعیان است و در منزل هر فرد شیعه، در کنار قرآن کریم و نهج‌البلاغه، کتاب مهم «مَفاتیحُ الجِنان»(به معنای کلیدهای بهشت‌ها) رایج‌ترین کتاب دعا در بین شیعیان محسوب می‌شود که در وقت‌های راز و نیاز و خلوت با پرودگار، مرجع مومنان است. این اثر ارزشمند، تألیف شیخ عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) و مجموعه‌ای از دعاها، مناجات‌ها، زیارات، اعمال مخصوص ایام سال و ماه و آداب و رسوم دینی است که از پیامبر اسلام و ائمه شیعیان و عالمان نقل شده است. مؤلف مفاتیح بخش فراوانی از این کتاب را از کتاب‌های پیشین مانند اقبال سید بن طاووس و مصباح کفعمی و زاد المعاد علامه مجلسی گرفته است. متن دعاها و زیارت‌ها به عربی نوشته شده و مؤلف در آغاز بعضی دعاها توضیحات فارسی آورده است. یکی از حکمت‌ها و راز ماندگاری مفاتیح الجنان این است که جایگاه دعا در سبک زندگی اسلامی مهم و انکارناپذیر است. در روایات و احادیث ما بر انتظار فرج تأکید شده و منظور این است که همیشه منتظر باشیم که گشایش در کار ما ایجاد شود و نعمت‌های الهی در اختیار ما قرار گیرند و بتوانیم با استفاده از آنها زندگی سعادتمندانه‌ای برای خود و خانواده تشکیل دهیم. پس انتظار فرج، انتظار نعمت‌های الهی و پایان سختی‌ها و رسیدن به آسودگی و سعادت است و در این راه دعا می‌تواند به ما کمک کند.
مشهورترین ترجمه مفاتیح الجنان به فارسی از مهدی الهی قمشه‌ای است. محدث قمی، کتاب الباقیات الصالحات را هم با همان مضمون ادعیه، زیارات و نمازها به مفاتیح افزوده که در بیشتر نسخه‌ها در حاشیه مفاتیح درج شده است. دو کتاب مفاتیح نوین و منهاج الحیاة با هدف مستندسازی و کتاب مفاتیح الحیاة با انگیزه تکمیل مفاتیح الجنان منتشر شده است. خلاصه‌های متعددی از مفاتیح با نام‌های گوناگون منتشر شده است.
در خصوص اهمیت مفاتیح الجنان همین بس که، مفاتیح الجنان که شیخ عباس قمی محدث شیعه قرن ۱۴ قمری آن را تدوین کرده است، یکی از مشهورترین و رایج‌ترین کتاب‌های دعا و زیارت در بین شیعیان در قرن ۱۴ و ۱۵ قمری است. شیعیان به ویژه در ایران در مناسبت‌های مختلف برای انجام مناسک مذهبی از این کتاب استفاده می‌کنند. مفاتیح پس از قرآن پرشمارگان‌ترین کتاب است و به گفته وزیر ارشاد (در همایش بزرگداشت یکصدمین سالگرد تالیف«مفاتیح الجنان-خرداد ۱۴۰۲»، در طول ۴۵ سال نزدیک به ۲۸ میلیون نسخه از این کتاب در ایران منتشر شده است. برخی ناشران بخش‌هایی از آن را با گزینش مطالب و با اسم‌هایی مثل «منتخب مفاتیح» یا «گزیده مفاتیح» منتشر کرده‌اند. در خرداد ۱۴۰۲ش همایش یکصدمین سالگشت نگارش مفاتیح الجنان در ایران برگزار شد. این مراسم با قرائت پیام آیت‌الله مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه آغاز شد.
درباره گردآورنده مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی (درگذشت: ۱۳۵۹ق) هم می‌توان گفت از عالمان شیعه در زمینه حدیث، تاریخ و خطابه است که سفینة البحار و منتهی الآمال از جمله آنها است. محدث قمی در حرم امام علی(ع) در نجف مدفون است. پسر محدث قمی نقل کرده است که پدرش کتاب مفاتیح الجنان را با وضو نگاشته است. شیخ عباس قمی مفاتیح را به‌انگیزه اصلاح کتاب مِفتاح الجنان نوشته است که در آن زمان رایج و دعاهای بدون سندی در آن بوده است و کسانی از او خواسته بودند که دعاهای سنددار کتاب مفتاح الجنان را جدا کرده به همراه سایر دعاهای معتبر بنویسد.
ویژگی‌های مفاتیح الجنان هم این است که یک بخش اصلی دارد که در سه باب ادعیه، اعمال سالیانه و زیارت‌ها شکل یافته است. همچنین یک بخش با عنوان ملحقات (پیوسته‌ها) و یک بخش با عنوان باقیات الصالحات به قلم نویسنده به کتاب افزوده شده است. شیخ عباس قمی دعاها را به همراه سند نیاورده است، بلکه فقط بیان کرده دعا را از کدام منبع نقل می‌کند. همچنین برخی از دعاهای نقل‌شده در کتاب مفاتیح از معصومان نرسیده است و نوشته برخی از علماست، مانند دعای عدیله.
شیخ عباس قمی مفاتیح را در سال ۱۳۴۴ق تألیف و آن را برای نخستین‌بار در مشهد منتشر کرد. این کتاب را خوشنویسان بزرگی چون طاهر خوشنویس، مصباح‌زاده، میرزا احمد زنجانی، محمدرضا افشاری با خط نسخ و نستعلیق نوشته‌اند. کتاب مفاتیح الجنان به صورت بی‌شمار با قطع‌ها و شکل‌های گوناگون منتشر می‌شود. به دلیل حجم بالای این کتاب، برخی ناشران دست به گزینش مطالب آن زده و آن را به صورت «منتخب مفاتیح» یا «گزیده مفاتیح» منتشر کرده‌اند.
