اینکه چرا در ایران و برخی از کشورهای اسلامی از این فرصت به اندازۀ کافی استفاده نشده، مبحثی است که در گزارش پیش‌رو و در گفت‌وگو با ۳ نفر از اساتید و منتقدان فرهنگی اصفهان بررسی شده که این افراد در ایام ماه مبارک رمضان به سایر کشورهای جهان اسلام سفر کرده و یا از برنامه‌ریزی‌های فرهنگی رمضان در این کشورها اطلاعات تقریباً جامعی دارند.
محمدرضا حاجی‌اسماعیلی، عضو هیئت‌علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان که سالیان متمادی برای شرکت در مسابقات قرآنی، ماه مبارک رمضان را در سایر کشورهای جهان اسلام گذرانده است، به ایسنا گفت: در بسیاری از کشورهای مسلمان مسابقه‌های قرآنی بزرگی برگزار می‌شود. دهه آخر ماه مبارک رمضان، فضای کشورهایی مثل سوریه و پاکستان و هند مشابه فضای روزهای پایانی سال و ابتدای نوروز ما است.
او با توصیف فضای ماه رمضان در کشورهای مسلمان، افزود: مغازه‌ها تا سحر باز هستند و خریدوفروش شیرینی و سایر اقلام انجام می‌شود. روز عید فطر حتی تاکسی هم در خیابان پیدا نمی‌شود و همه در تعطیلات به سر می‌برند. مردم مثل عید نوروز به دیدوبازدید می‌روند. ما در ایران شب‌های قدر را با ندبه و روضه و نوبه سپری می‌کنیم، اما در سایر کشورهای مسلمان این شب‌ها را به مناسبت سالگرد نزول قرآن و وحی، جشن برگزار می‌کنند، در محافل دف می‌زنند و صوفیان در آفریقا مراسمات خاصی برگزار می‌کنند.
این عضو هیئت‌علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان با اشاره به جشن‌های رمضان در نیجریه نیز، اضافه کرد: در کشور نیجریه، در ابتدای رمضان و انتهای رمضان، آغاز و وداع با رمضان را جشن می‌گیرند و مشعل به دست در خیابان‌ها می‌دوند. رؤسای قبایل به حافظان و قاریان قرآن جوایزی اهدا می‌کنند. سفره‌های افطاری مفصل و بزرگی برگزار می‌کنند و طبق روایاتی که در مورد افطاری دادن نقل شده است، به این عمل ثواب، بسیار اهتمام می‌ورزند.
حاجی‌اسماعیلی در خصوص رسوم رمضانی مسلمانان دو هندوستان و تانزانیا، بیان کرد: خوجه‌های هندی که میلیاردر هستند، سفره‌های افطاری مفصلی پهن می‌کنند. من این سفره‌ها را در تانزانیا هم دیده‌ام. نمایشگاه‌های مفصل خوراک و کلاس‌های قرآنی با استقبال مردم برگزار و از آنها فیلم‌برداری می‌شود. در ترکیه و سایر کشورهای مسلمان، شبکه‌های تلویزیونی خصوصی به مناسبت رمضان فعال شده و مدام فیلم‌ها و تصاویر این جشن‌ها را مخابره می‌کنند.
او ادامه داد: افرادی هستند که در سحر طبل می‌زنند و مردم را برای سحری بیدار می‌کنند و روز آخر ماه رمضان مزد کارشان را از مردم دریافت می‌کنند. درواقع طبق زدن به مناسبت سحر ماه مبارک، یک شغل محسوب می‌شود.
این فعال بین‌المللی قرآنی، ویژگی خاص این جشن‌ها را مردمی بودن آنها دانست و اظهار کرد: کسی که در این مراسم شرکت می‌کند، احساس نمی‌کند که این مراسم به‌صورت تصنعی و ارگانی هستند. رمضان در بلاد شیعه، نوعی ایام عزا و ماتم است، اما نزد اهل سنت، جشنی است که با زیست فرهنگی آنان درهم‌آمیخته است. در این کشورها، رمضان همچون مراسم سیزده‌بدرِ ما، توسط خودِ مردم برگزار می‌شود و هیچ‌گونه ورود دولتی وجود ندارد.
حاجی‌اسماعیلی خاطرنشان کرد: در کشورهای مسلمان، شب‌های قدر جشن‌های بزرگی برپا می‌شود، زیرا این شب‌ها، سالگرد نزول قرآن هستند، اما ما هر ۳ شب قدر را سوگواری می‌کنیم.
او با اشاره به جزئیات این جشن‌ها تصریح کرد: در این جشن‌ها، علاوه بر پذیرایی افطاری و نماز تراویح، اهدای جوایز قرآنی، اجرای گروه‌های تواشیح و گروه‌های سرود در مورد رمضان و پیامبر(ص) و ...، دف‌نواز و طبل‌نوازی انجام می‌شود.
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه داستان جشن‌های رمضان در کشورهای عربستان سعودی و امارات بسیار گسترده‌تر است، ادامه داد: در کشور عربستان سعودی در مسجدالحرام و مسجدالنبی سفره‌های گسترده‌ای برای افطار پهن و انواع خوراکی‌ها در ابعاد بسیار وسیع سرو می‌شود. مثلاً یک سرمایه‌دار عرب ۱۰ ماشین مرغ پخته‌شده ارسال می‌کند تا بین مردم توزیع شود. در امارات نیز ماه مبارک رمضان جشن برپاست.
حاجی‌اسماعیلی بر تأثیر زمینه‌های فرهنگی در بزرگداشت رمضان تأکید کرد و گفت: به‌طورکلی در کشورهای اهل سنت رمضان واقعاً جشنواره است. البته خوجه‌های هندی هم شیعه‌اند و رمضان را جشن می‌گیرند. در واقع زمینه‌های فرهنگی نیز منجر به تفاوت در رسومات دینی و مذهبی در رمضان شده‌اند. زمینه‌های فرهنگی هند، با وجودی که آنان شیعه هستند، منجر به جشن‌های رمضان در میان آنان شده است. اصولاً مردم مسلمان برخی کشورها روحیه شادتری نسبت به ما دارند.
او با بیان اینکه حضور زنان در این جشن‌ها نیز پررنگ است، اضافه کرد: گاهی رؤسای قبایلی که این جشن‌ها را برگزار می‌کنند، زن هستند. من به خاطر دارم که در نیجریه، با حضور رئیس قبیله، زنی از دانش‌آموخته‌های الازهر مشغول تفسیر قرآن بود و ۲ هزار نفر پای درس این زن نشسته بودند. قاریان زن و گروه‌های سرود و تواشیح زنانه نیز محدودیتی برای شرکت در این جشن‌ها ندارند.
این پژوهشگر علوم قرآن و حدیث در خصوص جشن رمضان در کشورهای غیرمسلمان افزود: حتی در کشورهای غیر اسلامی مثل آلمان که مسلمانان در آنجا در اقلیت هستند نیز به مناسبت رمضان جشن برگزار می‌شود. ماه رمضان، مسلمانان متفرق در یک کشور را دوباره دورهم جمع می‌کند و افطاری و جلسات تفسیر قرآن در مساجد رونق می‌گیرند.
حاجی‌اسماعیلی که در ایام ماه مبارک رمضان برای رویدادهای قرآنی به خیلی از کشورهای مسلمان از شرق آسیا تا جنوب آفریقا سفر کرده است، گفت: من به مالی، نیجر، نیجریه، غنا، تانزانیا، کنیا، هند، پاکستان، فیلیپین، اندونزی، مالزی، عربستان و امارات و ... سفر کرده و حال و هوای فوق‌العاده خوب این کشورها در ماه مبارک رمضان را درک کرده‌ام. در اندونزی و مالزی کارناوال‌های گل و ... به راه می‌اندازند. جشن‌های شهری و فستیوال برگزار می‌کنند.
رمضان، فرصت اصلاح نگرش منفی جهانیان نسبت به مسلمانان
دراین‌باره و با جستجویی در میان صفحات مجازیِ فعلان فرهنگی، نوشتار جالبی دربارۀ ماه رمضان، توجه ما را به خود جلب کرد. مجتبی شاه‌مرادی، پژوهشگر حوزه حکمرانی فرهنگی، در صفحه اینستاگرام خود و در بخش‌هایی از آن چنین اشاره کرده بود: تقریباً در تمام دنیای اسلام ماه رمضان ماه سرور و شادی و سرشار از مهر و محبت و جشن و خنده و دوستی است. ماه رمضان آن‌قدر برای مسلمانان در جای‌جای جهان مهم است که شادی و سرور آن به چشم بینندگان می‌آید. شهرهای بزرگ دنیا به احترام مسلمانان و در همراهی با این جشن بزرگ، نورپردازی و رویدادهای متفاوتی را برگزار می‌کنند. آنها در تلاش هستند که همه را در این جشن سهیم نمایند. حتی حکمران فرهنگی غیرمسلمان، از فرصت رمضان برای ایجاد مودت و بسط شادی و سرور استفاده می‌کند. رمضان پر از جشن خیابانی، نور، رنگ، خوراک، اکسسوری، هدیه و مهربانی است. رمضان، ماه روزه است. ماه اطاعت امر الهی و ماه رحمت اوست. رسیدن به ماه رمضان به معنای رسیدن به مهمانی است رسیدن به جشن باشکوه الهی است. مصر، استانبول و سایر شهرها و کشورها میزبان جشن رمضان هستند.
این فعال فرهنگی، رمضان در دنیای اسلام را با شباهت‌ها به عید نوروز ایرانیان توصیف کرد و در ادامه چنین آورده بود: رمضان، فرصتی برای دیدوبازدید هم‌سفره شدن هدیه دادن رفع کدورت‌ها و یک فرصت ناب برای ایجاد حال خوب است. در بسیاری از کشورهای اسلامی آغاز ماه رمضان رصد هلال رمضان خودش یک فرصت ایجاد رویدادی بزرگ است، شلیک توپ رمضان می‌تواند خودش یک آیین جذاب باشد که سیاستگذار فرهنگی در دبی به‌خوبی فهمیده و ما از آن غافل هستیم. البته برای همه مسلمانان رمضان ماه دعا و مناجات درخواست از خدا و آرزوی استجابت دعا بخشش و مغفرت نیز هست اما نکته اینجاست که تمامی اینها ذیل مفهوم میهمانی الهی و جشن رمضان صورت‌بندی می‌شود.
این کارشناس ارشد علوم سیاسی، با اشاره به اینکه ماه رمضان و آیین‌های آن برای برخی کشورهای اسلامی حتی یک جاذبه گردشگری محسوب می‌شود، در نوشتارِ خود افزوده بود: چند سالی است که تلاش‌های خوبی برای جذب گردشگر رمضانی در جهان اسلام صورت می‌گیرد. اصلاح تصویر، ایجاد قدرت نرم و معرفی فرهنگ اصیل اسلامی، اصلی‌ترین اهداف این رویداد گردشگرانه هستند. برای مثال ترکیه به مناسبت جذب گردشگر رمضانی تبلیغاتی منتشر کرده است.
شاه‌مرادی به پایه‌گذاری رویداد رمضان‌گرد در اصفهان نیز اشاره و اضافه کرده بود که این رویداد نیز تلاشی برای استفاده از فرصت رمضان در رونق گردشگری بود و خدا را شکر امسال هم در اصفهان ادامه پیدا کرده است.
او در نوشتار خود ضمن اعتقاد به اینکه رمضان فراتر از منظر دیپلماسی عمومی هم برای سیاستمداران مهم است، تأکید کرده بود: در حقیقت ماه رمضان بهترین فرصت برای برقراری ارتباط با مسلمانان است. فارغ از محتوا، هوشمندی استفاده از این فرصت، متأسفانه در ساختار حکمرانی ما وجود ندارد. صدراعظم آلمان مقابل دوربین رمضان را تبریک می‌گوید و حرف‌هایش را می‌زند، اما سیاستمدار مسلمان ایرانی، غایب است.
این فعال فرهنگی همچنین اشاره کرده بود: تقریباً تمامی باشگاه‌های بزرگ فوتبال در دنیا، ازجمله باشگاه فوتبال آرسنال، فرارسیدن رمضان را تبریک گفتند. من این را شاهدی بر جهانی بودن رمضان می‌دانم و البته قضاوت اینکه چقدر این فرصت جهانی در داخل و خارج، توسط سیاستگذار فرهنگی ما مورد استفاده قرار می‌گیرد را به عهده مخاطبان می‌گذارم. تصویر ما از رمضان را ماهی سراسر تضرع، گریه، استغفار، ۳۰ شب دعای ابوحمزه، ۳۰ شب دعای افتتاح، و۳۰ روز جز خوانی است. تمام حرف من فقط یک نقطه است. وزن تصویر رمضان نباید تماماً بر این چیزها باشد. رمضان ماه میهمانی است و کیست که در میهمانی شاد نباشد؟ مخاطب امروزی و به‌ویژه نوجوانان با تصویر تماماً تضرع و دعا ارتباط قوی برقرار نمی‌کند. این تصویر باید با هنر، با امید، با حس رحمت الهی، فرح و شادی حضور در ماه مهمانی خدا اصلاح شود. مخاطب ما امروز، دنیا را رصد می‌کند و آن تصویر را با تصویر اینجا مقایسه می‌کند.
هلال ماه رمضان، نماد جهانی اسلام
او در صفحۀ خود در اینستاگرام چنین توضیح داده بود: فراموش نکنید هلالی که عموماً به‌عنوان نماد اسلام به کار می‌رود در حقیقت همان هلال ماه رمضان است. اگر دنیای مسیحیت را به علامت صلیب می‌شناسند، اسلام به هلال ماه رمضان شناخته می‌شود. این ظرفیت عظیم ماه مبارک رمضان است. شاید بتوان گفت تنها کسی که به ظرفیت بین‌المللی رمضان پی برد امام خمینی (ره) بود. روز قدس انتخابی هوشمندانه بود اما پس از آن ما در فهم ظرفیت‌های این ماه چندان موفق نبوده‌ایم.
شاه‌مرادی با اشاره به اینکه یکی از معدود فرصت‌هایی که جامعه جهانی از تمایزهای دینی گریز و فرار ندارد و از قضا آن را برمی‌تابد، فرصت ماه رمضان است، اضافه کرده بود: این فرصت، فرصتی که نام اسلام و مسلمانان را در کنار رحمت و دوستی و شادی قرار می‌دهد. عربستان از تداخل فصل ریاض و ماه رمضان بهره‌های جالبی برده است؛ طراحی رویدادهای خاص رمضان و سرو افطاری و سحری در بلوار جهان الگویی از بازارچه‌های رمضانی است که تقریباً در تمامی جهان اسلام به تناسب هر فرهنگ جاری و ساری است. البته منظور من نه کپی برداری از این اتفاقات، که بهره گرفتن برای متعادل کردن رویدادهای به شدت سنتی و عموماً فقیهانه به رمضان و نگاه به رمضان به مثابه یک فرصت اجتماعی و فرهنگی فراتر از یک بسته احکام فقهی است. در لزوم رعایت احکام و دستورات فقهی هیچ تردیدی نیست اما باید پذیرفت که ظرفیت ماه رمضان بیش از این‌هاست. تزئینات رمضانی برای داخل خانه‌های مردم در جهان اسلام، ترکیب شادی آوری از عود و رنگ و شعر و دعا و امید به رحمت الهی است.
این پژوهشگر حوزه حکمرانی فرهنگی با اشاره به اینکه بحث او ناظر به کانسپت(مفهوم) است، تصریح کرده بود: در جهان اسلام، مؤلفه‌های ماه رمضان مثل نماز، روزه، افطار، رحمت و غفران الهی در کانسپت جشن و سرور بابت مهمان شدن بر خوان الهی معنی پیدا می‌کند اما در کشور ما این مفاهیم در کانسپت تضرع و غم معنا می‌شود. بحث من ناظر به این کانسپت است. شاید نگاهی به تولید محتواهای صورت گرفته [از جشن رمضان کشورهای مسلمان در شبکه‌های مجازی] بتواند این معنا را بیشتر برساند. به این توجه داشته باشید که چقدر فرصت جشن رمضان در تغییر تصویر دنیا نسبت به مسلمانان می‌تواند مؤثر باشد. نگاهی به گوشه و کنار شهرتان نیز بیندازید. چند جای شهرتان حس جشن رمضان دارید؟ در لندن نورپردازی‌هایی به مناسبت ماه رمضان انجام می‌شود. صفحه رسمی سازمان ملل متحد، صفحه دانشگاه آکسفورد، صفحه رسمی سازمان جهانی گردشگری نیز به مناسبت ماه رمضان پیام تبریک منتشر کرده‌اند.
تسلط عرفان خوفی در ایران و عرفان ذوقی در ترکیه
یک مدرس دانشگاه و دکتری اندیشه سیاسی نیز که نخواست نامش در خبر منتشر شود و رمضان در ترکیه را تجربه کرده است، نیز دراین‌باره به ایسنا گفت: فضای کشور ترکیه بعد از شروع ماه رمضان و قبل از شروع آن کاملاً با هم متفاوت است. حس و حال شروع ماه رمضان مثل حس و حال روز اول نوروز ماست. همه چیز یک رنگ و بو و حس و حال دیگری به خود می‌گیرد. فرایندی شاد در این ایام طی می‌شود درحالی‌که اولین چیزی که با آوردن اسم ماه رمضان در ذهن ایرانیان تداعی می‌شود، گرسنگی و گریه و اندوه و استغفار شب‌های قدر است.
او که معتقد است در ترکیه در ایام ماه مبارک رمضان عرفان ذوقی و در ایران عرفان خوفی حاکم است، اظهار کرد: ما در این ایام مدام یادآوری می‌کنیم که گناهان شما چند برابر حساب می‌شود. گاهی بی‌دلیل احساس گناه بر ما مسلط است. من به خاطر دارم که یک‌بار در شب قدر یک جوان امروزی از من پرسید که اگر دعای جوشن کبیر را از میانه بخواند گناه کرده است؟ مدام ترس از گناه در رفتار ما هویداست. اما یک شهروند اهل ترکیه، روزه می‌گیرد درحالی‌که حجاب شرعی ندارد و حتی ممکن است نماز هم نخواند.
این پژوهشگر علوم سیاسی در خصوص برنامه‌های شهرداری‌ها به مناسبت رمضان، تصریح کرد: زمانی که من در ترکیه بودم، شهرداری استانبول در دست سکولارها بود و مخالفانش می‌گفتند که شهردار برای رمضان امسال چندان هزینه نکرده است اما با این وجود من جشن رمضان را برای اولین بار در زندگی‌ام در آنجا دیدم. شهرداری در یک پارک بسیار بزرگ ساحلی، یک استیج درست کرده بود و فضای باز و بزرگی برای تجمع مردم، جلوی این استیج قرار داشت. دو طرف این استیج، غرفه‌هایی بودند که محصولات فرهنگی چون کتاب و لوح‌های خطاطی و ... در آنها به فروش می‌رسید. پایین استیج مغازه‌های غذاخوری بودند. غذاهای سنتی، کباب، ساندویچ و انواع حلوا در این محل به فروش می‌رسید.
او با اشاره به اینکه محل برگزاری جشن رمضان در استانبول تمام نیازهای انسانی مخاطبان را در برمی‌گرفت، افزود: مردم پیش از اذان، همراه با خانواده به پارک می‌آمدند، در این غذاخوری‌ها افطار می‌کردند، در نمازخانه‌ای که تعبیه شده بود، نماز می‌خواندند و کودکان خود را به غرفه خیمه‌شب‌بازی می‌سپردند تا ساعات خوشی را سپری کنند. شب اولی که من در این مراسم شرکت کردم، روی استیج رقص سماع برگزار شد. مخاطبان به‌صورت خانوادگی برای تماشا آمده بودند و هیچ‌گونه تفکیک جنسیتی وجود نداشت و محل مناسبی برای دورهمی خانوادگی بود. به همین دلیل من به همراه خانواده‌ام، شب‌های بعد نیز در این مراسمات شرکت کردم.
این مدرس دانشگاه در خصوص جزئیات جشن‌های شبانه رمضان در ترکیه، تصریح کرد: در شب‌های بعد، خوانندگان زن و مرد مطرح ترکیه بر روی استیج، آواز می‌خواندند. به خاطر دارم که یکی از خوانندگان، رمضان را به همه تبریک گفت و به کسانی که روزه می‌گیرند، به زبان خودشان «روزه‌تان قبول» گفت. این مدرس دانشگاه ضمن اشاره به درونی بودن این جشن‌ها در میان مردم ترکیه، افزود: دختران محجبه و بی‌حجاب در کنار هم قرار می‌گرفتند و با خوانندگان هم‌خوانی می‌کردند. این خوانندگان با وجودی که کنسرت‌های گران قیمتی داشتند، اما به خاطر ماه مبارک رمضان و به دعوت شهرداری به‌صورت عمومی و رایگان و با امکانات محدود، اجرا می‌کردند. جشن‌های ترکیه به نوعی کارناوالی است که هم غذا و هم عبادت و هم شادی مسلمان را تأمین می‌کند.
این محقق و نویسنده، با اشاره به فعالیت مساجد ترکیه در ایام رمضان، تصریح کرد: مساجد، نماز تراویح برگزار می‌کنند که مخصوص اهل سنت است و تراویح نیز نمازی عبادی است و از جنس ندبه و روضه نیست. یک بخشی از بودجه مساجد مثل همین‌جا از کمک‌های شهرداری تأمین می‌شود و بخش دیگرش از به عهده مردم و خیرین است و از محل همین بودجه، هر ۳۰ شب ماه رمضان در مساجد، افطاری می‌دادند.
او ادامه داد: افطاری مساجد در صفی مثل صف‌های سلف غذاخوری، توزیع می‌شد و شامل سوپ، حلوا یا شیرینی و غذایی مثل برنج و نخود یا برنج و گوشت و... بود. غذا در ظرف‌هایی مثل سینی‌های سلف‌های غذاخوری سرو می‌شد. در حیاط مسجد، میز و صندلی چیده بودند و مردم همان‌جا می‌نشستند و غذا می‌خوردند.
این فعال سیاسی و فرهنگی خاطرنشان کرد: افطاری هم‌زمان با اقامه نماز مغرب توزیع می‌شد و حتی کسانی که در نماز جماعت شرکت نکرده بودند نیز می‌توانستند در صف بایستند و غذا بگیرند. نماز مغرب که تمام می‌شد، نمازگزاران نیز وارد صف می‌شدند و غذا می‌گرفتند. من ندیدم که کسی با قابلمه در صف بایستد یا متصدیان اجرایی افطاری به کسانی که نماز نخواندند غذا ندهند.
وی با بیان اینکه همان‌طور که نیمه شعبان ما کاملاً مردمی است، جشن‌های رمضان در ساید کشورهای جهان اسلام نیز کاملاً مردمی هستند، افزود: طبیعتاً برنامه‌های شهرداری‌ها ازآنجایی‌که نسبت مستقیمی با فرهنگ مردم دارد، مورد استقبال قرار می‌گیرند.
انتهای پیام
