همه موجودات زنده (اعم از گیاهان، جانوران، میکروارگانیسم‌ها و …) که در اقلیم‌ها و شرایط جغرافیایی مختلف پراکنده‌اند، نه‌تنها تأثیر زیادی در همه عرصه‌ها از تولید غذا گرفته تا دارو، درمان بیماری‌ها، محیط زیست و ... دارند، بلکه به‌عنوان تنوع زیستی و ژنتیکی هر کشور و ثروت ملی و آینده حیات بشریت به‌شمار می‌روند و رکن اصلی برای امنیت غذایی، امنیت سلامت و امنیت اقتصادی هستند که باید در راستای حفظ و نگهداری آنها کوشید.
کشور ایران به‌دلیل شرایط اقلیمی خاص، تنوع ژنتیکی و زیستی بالایی دارد. از طرفی همین تنوع زیستی به‌دلیل شرایط مختلف مانند حوادث طبیعی، دستکاری‌ها و بی‌توجهی انسان سبب انقراض یا از بین رفتن گونه‌های مختلف گیاهی، جانوری و میکربی شده است. این در حالی است که در دنیای امروز با استفاده از این ذخایر و منابع زیستی در حوزه‌های مختلف به‌ویژه بیوتکنولوژی، نانو بیوتکنولوژی، کشف دارو و واکسن برای بیماری‌های صعب‌العلاج، لاعلاج و بیماری‌های همه‌گیر می‌توان به ثروت عظیمی دست یافت.
بنابراین حفاظت و بهره‌برداری از منابع ژنتیکی و استفاده از فناوری‌های جدید برای بهره‌مندی از این ثروت ملی با هدف توسعه و پیشرفت کشور و ایجاد فعالیت‌های درآمدزا و بهره‌رسان اهمیت زیادی دارد.
شناسایی ۲۰۰ گونه گیاه دارویی در استان
احمد یزدانی، معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، اظهار کرد: خراسان شمالی به لحاظ تنوع آب و هوایی، توپوگرافی و اکولوژیکی و با توجه به وجود منطقه اکوتون بین دو ناحیه آب و هوایی مرطوب استان گلستان و نیمه‌خشک خراسان شمالی، دارای پوشش گیاهی بسیار متنوع و ذخایر ژنتیکی گیاهی بسیار ارزشمند است که درصد بالایی از آن را گیاهان دارویی تشکیل می‌دهد. طبق تحقیقات انجام‌شده تاکنون حدود ۲۰۰ گونه گیاه دارویی در استان شناسایی شده که با تداوم انجام فعالیت‌های تحقیق و شناسایی این تعداد به ۲۵۰ گونه خواهد رسید که تعدادی از این گونه‌ها در این استان منحصربه‌فرد است.
وی گفت: از گونه‌های مرتعی که در خراسان شمالی به‌عنوان ذخیره‌گاه اعلام شده است، گونه گون خاردار کتیرایی است، این گونه براساس ماده یک قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع ممنوع‌القطع است؛ اما گونه‌های با ارزش دیگری در خراسان شمالی وجود دارد که از نظر ذخیره ژنتیکی و مواد موثره منحصربه‌فرد است.
وی افزود: از گونه‌های با ارزش مرتعی با کاربرد علوفه‌ای و حفاظتی، که مقاوم به خشکی هوا و خاک است و برای احیا و توسعه مراتع استان دارای ارزش است، گونه (اروشیا) برگ نقره ای - برگ آردی - (و گونه کوخیا) جاروی وحشی است. این دو گونه با ارزش به‌عنوان ذخیره ژنتیکی در شمال شرق ایران باید تحت حفاظت قرار گیرند و بهره‌برداری و چرای دام تحت اصول فنی و اکولوژیکی انجام شود تا این ذخایر برای توسعه آینده مراتع حفظ شوند.
یزدانی بیان کرد: خراسان شمالی دارای گونه‌های مرتعی دارویی با ارزشی است. گونه باریجه ارزش دارویی و اسانس دارد که در برنامه‌های اداره کل منابع طبیعی تحت حفاظت قرار گرفته است و در قالب طرح‌های مصوب بهره‌برداری گیاهان دارویی، تحت بهره‌برداری قرار می‌گیرد. همچنین گونه‌های بابونه، آقباش، کاسنی، و ... در استان را می‌توان به‌عنوان ذخیره ژنتیکی گیاهی مرتعی دانست که نیاز به حفاظت بیشتر دارند.
وی ادامه داد: ۱۵ فروردین به‌عنوان روز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی در تقویم جمهوری اسلامی ایران ثبت شده و خراسان شمالی نیز مامن و زیستگاه انواع مختلف و متنوع گیاهان و درختان است که برخی از آنها ذخیره ژنتیکی محسوب می‌شوند و نام آنها در قانون حمایت و حفاظت از ذخایر ژنتیکی درج شده است. حفظ زیستگاه‌ها، مراقبت از منابع ژنتیکی پویا، نگهداری فرآیندهای اکولوژیکی، انجام پژوهش و تضمین موجودیتی نمونه‌های طبیعی از اهداف شناسایی و حفاظت از ذخیره‌گاه‌های ژنتیکی در کشور است.
اُرس یکی از مهمترین ذخیرگاه‌های ژنتیکی در استان
وی بیان کرد: درباره گونه‌های مختلف درختانی که ذخیره ژنتیکی محسوب می‌شوند، یکی از مهمترین این ذخایر ژنتیکی جنگل‌های اُرس به وسعت ۴۱۰ هزار هکتار است که تحت حفاظت منابع طبیعی قرار دارند. ذخیره‌گاه ژنتیکی فندق استان در منطقه «وی وی» شهرستان مانه سملقان به وسعت هشت هکتار، تنها نمونه‌ای از نوع خود در منطقه شمال شرق کشور و درختان گردو، گون و بلوط های استان ما از انواع خاصی در نوع خود است که به‌عنوان ذخیره‌گاه ژنتیکی مورد حفاظت و قرق قرار دارند.
به گفته او، ذخیره‌گاه جنگلی زالزالک در مملجه نیز به وسعت هشت هکتار در شمار ذخیره‌گاه‌های ژنتیکی خراسان شمالی قرار دارد و ارزش زیادی به‌لحاظ تنوع زیستی و ژنتیکی دارد.
معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی اظهار کرد: دو ذخیره‌گاه زیست‌کره نیز شامل پارک ملی گلستان که بخشی از آن در استان است و همچنین ذخیره‌گاه گلیل و سرانی با نام «ذخیره‌گاه زیست کره کپه داغ» نیز در یونسکو ثبت شده است.
وی بیان کرد: حفاظت، مراقبت، مبارزه بیولوژیکی با بیماری‌ها و آفات هر سال در این ذخیره‌گاه‌ها انجام می‌شود و همه این پهنه‌ها تحت حفاظت و قرق هستند. با توجه به همکاری خوب جوامع محلی و مردم استان در زمینه حفاظت از ذخیره‌گاه‌های ژنتیکی استان، قطع درخت در این عرصه‌ها نادر و در حد صفر است و هیچ قطع درخت سازماندهی‌شده در این جنگل ها وجود ندارد.
معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی گفت: گستره حوزه منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی دو میلیون و ۳۳ هزار و ۳۶ هکتار است که از این وسعت یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مرتع، بیش از ۱۸۳ هزار هکتار بیابان و ۴۳۴ هزار و ۵۵۰ هکتار جنگل است. از گستره جنگل‌های این استان ۲۵ هزار هکتار رویشگاه جنگل‌های هیرکانی است.
وی ادامه داد: ذخیره‌گاه‌های جنگلی به‌دلیل اهمیت حفظ تنوع بیولوژیکی، تنوع گیاهی و جانوری در راستای برقراری تعادل و پایداری اکوسیستم‌ها و بیوسفر و انقراض تعداد زیادی از گونه‌های مهم گیاهی و جانوری براثر دخالت‌های غیرمعمول انسان مورد توجه سازمان‌های بین‌المللی واقع شده‌اند. در واقع، ذخیره‌گاه‌های جنگلی الگوهای کوچک‌شده ذخیره‌گاه‌های بیوسفر (BiosphereReserve) هستند که در آن گونه‌های منحصربه‌فرد و کمیاب یا گونه‌های رو به انقراض به‌صورت طبیعی روییده‌اند. ذخیره‌گاه‌های جنگلی در ابعاد کمی کوچکتر تابع رویشگاه‌های گونه‌های بومی که از نظر ژنتیکی در مقایسه با رویشگاه‌های دیگر همان گونه دارای برتری هستند، انتخاب می‌شود.
وی افزود: با توجه به اینکه حفظ این گونه‌های با ارزش در محیط‌های طبیعی فقط در سایه حفاظت جدی و مدیریت علمی اکوسیستم امکان‌پذیر است می‌توان گفت که مطلوب‌ترین روش برای حفظ گونه‌های نادر و در حال انقراض و در معرض تهدید با صفات ژنتیکی برتر، حفاظت آنها در رویشگاه‌های اصلی و طبیعی تحت عنوان حفاظت در نقطه منشأ است.
یزدانی ادامه داد: از آنجا که ذخیره‌گاه جنگلی، عرصه‌ای جنگلی است که به علت اکولوژیک یا دخالت‌های انسانی دچار آسیب شده و با خطر انقراض یک یا چند گونه جنگلی روبه‌رو است. با توجه به اینکه چنین پدیده‌ای، نابودی تنوع زیستی را در زیست‌کره به دنبال خواهد داشت الزم است با هدف جلوگیری از چنین اتفاقی، برنامه‌ای را برای حفاظت از این مناطق و با هدف استمرار زادآوری اجرا کرد. به همین دلیل، قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور تهیه و تدوین شده است.
به گفته یزدانی، خراسان شمالی دارای ۳۰۶ هکتار ذخیره‌گاه بلوط و ۷.۵ هکتار ذخیره‌گاه چنار در منطقه جنگل‌های هیرکانی درکش در شهرستان مانه و سملقان است. علاوه بر آن، ذخیره‌گاه گردو در استان با مساحت ۱۳.۵ هکتار و ذخیره‌گاه زالزالک با مساخت ۸.۸ هکتار در شهرستان مانه و سملقان قرار دارد.
وی با طرح این پرسش که چه کسانی از تاسیس ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره منتفع می‌شوند؟ گفت: جوامع محلی، دانشمندان، تصمیم‌سازان دولتی و سازمان‌های وابسته به دولت، جامعه جهانی از آن بهره‌مند می‌شوند.
وی بیان کرد: اقدامات حفاظتی انجام‌شده شامل حصارکشی اطرف ذخیرگاه‌های فندق در منطقه وی وی و زالزالک در منطقه مملجه، حفاظت از ذخیره‌گاه‌های جنگلی، مبارزه با آفات و امراض در ذخیره‌گاه‌های جنگلی است.
تغییر اقلیم و کمبود نیرو مهمترین چالش‌های پیش روی ذخایر ژنتیکی استان
اسدی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا درباره مهمترین دغدغه‌ها و چالش‌ها در ذخیره‌گاه‌های استان، بیان کرد: اقلیم یکی از این چالش‌هاست به‌طوری که خشکسالی پدیده‌ای اقلیمی است که تأثیرات محیطی، اجتماعی و اقتصادی چشمگیری دارد. گسترش خشکسالی به آرامی رخ می‌دهد و اثرهای آن ممکن است سال‌ها پس از پایان آن باقی بماند. ایران به علت قرار گرفتن در کمربند خشک آب و هوایی جهان به‌طور متناوب با خشکسالی‌هایی با شدت و ضعف‌های مختلف روبه‌رو است.
وی اظهار کرد: این پدیده، خسارت‌های گسترده‌ای بر نظام اقتصادی و زیستی تحت تأثیر تحمیل می‌کند. یکی از خسارت‌های خشکسالی تقلیل پوشش گیاهی و فرسایش خاک در حوزه‌های آبخیز است. خشکسالی‌های مداوم در سطح عرصه‌های منابع طبیعی تهدیدی جدی است و کاهش منابع آبی موجود موجب افزایش ضریب آسیب‌پذیری جنگل‌ها و مراتع، هجوم آفات و بیماری‌های گیاهی شده است.
وی افزود: خشکسالی‌های اخیر از یک طرف با خشک شدن سطح خاک که بستر حیات جنگل است، به عدم زادآوری درختان جنگلی کمک کرده و از سوی دیگر، کمبود بارش‌ها سبب خشک شدن درختان جنگلی در این مناطق و تقلیل پوشش گیاهی شده و فرسایش خاک را نیز سرعت بخشیده است.
وی ادامه داد: کمبود نیرو از دیگر چالش‌هاست و با توجه به نگاه ویژه حفاظتی به ذخیره‌گاه‌ها و به تبع آن نیاز به گماردن ماموران حفاظتی در سطح ذخیره‌گاه، کمبود نیرو در این رابطه و از طرفی هزینه‌های بالای حصارکشی محدوده‌های ذخیره‌گاه‌های استان است.
تنوع ژنتیکی ضامن بقای حیات وحش
روح‌الله لایق، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط زیست خراسان شمالی در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، اظهار کرد: هرقدر یک گونه دارای تنوع ژنتیکی بالایی باشد، یعنی تعداد و جمعیت آن زیاد باشد که هم خون نیز نباشند در بحث حفاظت آنها بسیار مهم است.
وی با تاکید بر اینکه تنوع ژنتیکی ضامن بقای حیات وحش است، گفت: به‌عنوان مثال در گونه یوزپلنگ آسیایی که در حال انقراض است زمانی که تعداد این گونه کم می‌شود، ازدواج‌ها بین جمعیت باقی‌مانده انجام می‌شود در نتیجه، تنوع ژنتیکی آنچنانی صورت نمی‌گیرد که نتیجه آن، ضعیف شدن گونه در مقابل امراض و بیماری‌ها و ... است که زمینه انقراض کم کم ایجاد می‌شود. ضمن اینکه باید به تنوع ژنتیکی اهمیت داد باید به خلوص ژنتیک نیز توجه جدی داشت.
وی ادامه داد: باید جمعیت یک گونه را حفظ و زیستگاه‌ها را حفاظت کرد که در این صورت هم خلوص ژنتیکی و هم تنوع ژنتیکی انجام می‌شود.
وی با بیان اینکه در این میان، آن چیزی که خیلی اهمیت دارد حضور گونه‌های مهاجم و غیربومی است، اظهار کرد: به‌عنوان مثال، گونه‌ای مانند مرغ مینا که خاستگاه آن در جنوب شرق آسیاست، اما تعداد جمعیت آن در این استان زیاد شده، به‌عنوان گونه مهاجم محسوب می‌شود و برای ذخایر ژنتیکی استان خطرآفرین است.
وی بیان کرد: در بحث ذخایر ژنتیکی گونه‌های گیاهی از گونه‌های حیوانی حساس‌ترند چون گونه حیوانی می‌تواند در مقابل برخی از خطرها از خود دفاع یا فرار کند، اما برای گونه‌های گیاهی چنین امکانی وجود ندارد.
به گفته لایق، یکی از خطرهایی که ذخایر ژنتیکی گیاهی را تهدید می‌کند، برداشت‌های غیراصولی و غیرمجاز است.
وی اضافه کرد: عوامل تهدیدکننده ذخایر ژنتیکی حیوانی تخریب زیستگاه‌ها، تغییر اقلیم و شکارهای غیرمجاز است.
انتهای پیام
