آبسنگ های مرجانی خلیج فارس با بیش از ۲۰۰ میلیون سال قدمت، متنوع ترین و غنی ترین زیست بوم های دریایی محسوب می شوند، به طور کلی آبسنگ ها ریشه حیات دریایی هستند چون حدود ۲۵ هزار گونه آبزی در این مناطق دریایی زندگی می کند و مکانی برای تخمریزی و دوران نوزادی انواع آبزیان است، علاوه بر این غذا و داروی جوامع انسانی را تامین می‌کند، نقش موج شکن دارد، همچنین در تغییر اقلیم موثرند، برآورد شده ارزش تمام کالاها و خدمات اقتصادی ارایه شده از آبسنگ های مرجانی حدود ۳۷۵ میلیارد دلار در سال است.
حال اگر این زیستگاه ارزشمند از بین برود پیامدهای جبران ناپذیری را به اکوسیستم دریایی وارد می کند که متاسفانه به دلایل مختلف در ٢٠ سال گذشته حدود هزار هکتار از مناطق آبسنگ های مرجانی خلیج فارس در ایران به طور کامل از بین رفته که دلیل عمده آن فعالیت‌های انسانی است، همچنین تیرگی و کدورت آب به علت ساخت و ساز و فعالیت اسکله ها، ساخت جزایر مصنوعی، استحصال دریا، ساخت و ساز، خطوط لوله، نشت نفت، لنگر اندازی و تورهای صیادی رها شده در مناطق مرجانی، فعالیت‌های غواصی، گرمایش زمین و بالا رفتن دمای آب دریاها از دیگر عوامل تهدید و نابودی مرجان ها است.
حدود ۱۰ درصد از آبسنگ های مرجانی جهان به طور کامل تخریب، ۳۰ درصد در معرض تهدید و تخریب شدید قرار دارد که پیش بینی می شود با ادامه روند فعلی تا سال ۲۰۵۰ ، حدود ۶۰ درصد تمام آبسنگ های مرجانی جهان تخریب شود، اما در این میان هشت درصد آبسنگ های مرجانی دنیا در خلیج فارس موجود است که نشان از منحصر به فرد بودن زیست بوم این منطقه دارد.
دو دهم درصد اقیانوس‌ها را اکوسیستم‌های مرجانی تشکیل می‌دهد اما میزان خدمات و تولیدات آنها بیشتر از تمام اکو سیستم‌های دریایی است اما در چند سال اخیر به علت توسعه فعالیت های انسانی و گرمایش جهانی بخش زیادی از این آبسنگ ها در معرض نابودی قرار گرفتند به عنوان مثال در عسلویه ٣۶٠ هکتار، خارک ١٨٠ هکتار و در کیش ١۵٠ هکتار آبسنگ مرجانی از بین رفت، برآورد شده که حدود ٢۵٠ هزار متر مربع از این مناطق از بین رفت و اگر جریمه‌ای که باید گرفته می‌شد صورت می‌گرفت معادل ٧۵٠ هزار میلیارد تومان می‌شد.
این در حالی است که آبسنگ های مرجانی خلیج فارس تفاوت‌های زیادی با تمام آبسنگ های دنیا دارند، شوری زیاد آب، دمای سطحی دریا و تغییرات زیاد آن، کدورت بالا، عمق کم، جزر و مد شدید و تبخیر زیاد باعث می‌شود تا تنوع آبسنگ های خلیج فارس نسبت به سایر گونه‌ها در دنیا متفاوت باشد، مثلا مرجان‌ها دمای ١٨ تا ٣٢ درجه را می‌توانند تحمل کنند اما در خلیج فارس دمای ١۴ و ٣۶ درجه هم ثبت شده است، همچنین از لحاظ شوری نیز بسیار مقاوم هستند اما با وجود این مقاومت بخش زیادی از آنها را از دست داده ایم.
١٧ جزیره در ایران وجود دارد که تقریبا مرجانی هستند، حدود ۱۱۱ گونه مرجانی در خلیج فارس شناسایی شده که ١٠٣ گونه آن در جزایر ایرانی خلیج فارس وجود دارد، کارشناسان معتقدند که راه نجات آنها ایجاد زیستگاه های مصنوعی و انتقال آبسنگ های مرجانی در خطر تهدید به این مناطق است که بر این اساس سازمان حفاظت محیط زیست این کار را انجام داده به طوری که در چابهار ٢٨ هزار کلونی مرجانی را با موفقیت جابجا کرده است.
در این میان طرح احیا و بازسازی آبسنگ های مرجانی در جزایر خارک و خارگو با حضور کارشناسان، مجری و تحت نظارت معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست و اداره کل محیط زیست بوشهر تهیه و فاز اول آن انجام شد، این طرح شامل چند مرحله است و دو سال به طول خواهد انجامید که مرحله نخست آن در فاز مقدماتی شامل بررسی وضع موجود و نمونه برداری های لازم است که در فازهای بعدی با کاشت آبسنگ های مرجانی و پایش منطقه ادامه خواهد یافت.
داود میرشکار مدیرکل دفتر حفاظت از زیست بومهای دریایی و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: احداث خط لوله میدان نفتی فروزان در منطقه خارک ( ۱۳۹۰) موجب شد که به زیستگاه آبسنگ های مرجانی در این منطقه در محدوده ای به عرض ۲۰۰ متر آسیب وارد کند که بر این اساس به ۳۰ درصد از این زیستگاه مرجانی به مساحت ۱۲ هزار متر مربع با تراکم ۴۰ تا ۶۰ درصد آسیب وارد شد.
وی افزود: در جلسه کمیته ارزیابی وضعیت موجود جزیره خارک، مجری طرح لوله گذاری موظف شد که بازسازی این منطقه را انجام دهد، در واقع با پیگیری های معاونت محیط زیست دریایی سازمان محیط زیست، اداره کل محیط زیست استان بوشهر و همکاران ایمنی، بهداشت و محیط زیست شرکت نفت فلات قاره ایران توانستیم متخصصان کشور را دور هم جمع کنیم تا طرح احیای آن منطقه تهیه و اجرایی شود، جلسات آن از سال ۱۳۹۶ آغاز شد و فرایند تهیه آن نیز از سال ۱۳۹۷ شکل گرفت که دو سال طول کشید تا فاز اول آن شامل جمع آوری اطلاعات از جزیره خارک تهیه شود، با پایان یافتن فاز اول اطلاعات محیطی خارک تهیه شد.
وی ادامه داد: در واقع تهیه فاز اول کمک می کند به اینکه بدانند اکنون چه گونه هایی از آبسنگ ها وجود دارد که بتوانند برای احیا از آنها استفاده کنند، همچنین در این فاز با عملیات غواصی وضعیت پوشش و تاثیر سفیدشدگی در زیستگاه مرجانی جزیره خارک به دست آمد که در این بررسی یکی از گونه های بسیار شاخص آبسنگ های مرجانی به نام " آبسنگ های شاخ گوزنی" تا عمق ۵ متری اصلا مشاهده نشد، همچنین تا این عمق ۹۹ درصد از آبسنگ های مرجانی را در جزیره خارک از دست دادیم.
میرشکار درباره اجرای فاز دوم این طرح گفت: شرکت فلات قاره باید اعتبار مورد نیاز فاز دوم را از شرکتی که به آبسنگ های مرجانی خارک آسیب زده دریافت کند که در این صورت کار با سرعت انجام می شود و سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان ناظر پروژه ، منطقه را احیا شده از شرکت فلات قاره تحویل می گیرد.
وی درباره مشکلات زیستگاه های آبسنگ های مرجانی توضیح داد: مشکلات زیادی در زیستگاه های آبسنگ های مرجانی وجود دارد که یکی از آنها تعدد صیادان محلی است که در زیستگاه ها تور اندازی و لنگر اندازی می کنند و این باعث صدمات زیادی به آبسنگ ها می شود و چون هنوز تجهیزات محیط بانان در محیط های دریایی کامل نیست از این رو شناورهای دریایی و ابزار آلات مناسب ندارند و همچنین به علت اینکه نیروهای محیط زیستی در بخش دریایی کافی نیست از این رو حضور مستمری نیز در این مناطق نداریم.
مدیرکل دفتر حفاظت از زیست بومهای دریایی و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: بحث تغییرات اقلیمی هم کار را دشوار کرده است، به علت گرمایش زمین روند احیای طبیعی آبسنگ های مرجانی به کندی پیش می رود چون گرما به آنها اجازه نمی دهد که بتوانند تکثیر و پرورش داشته باشند و لاروها مستقر شوند تا روند طبیعی احیا در آن مناطق صورت گیرد.
وی اظهار داشت: در اجرای این طرح متخصصان کشور در حوزه علوم دریایی از دانشگاه هرمزگان، موسسه تحقیقات شیلات چابهار و دانشگاه کرمان حضور خواهند داشت که قرار است در فازهای بعدی بانک هایی از آبسنگ های مرجانی زیر آب ایجاد شود که بتوانند آبسنگ ها را در آن قلمه بزنند و بعد به مناطق جدید منتقل کنند تا این مناطق احیا شود، البته ابتدا بستر سازی در مناطقی که قرار است احیا شوند انجام می شود و بعد قلمه های بانک ها را به این بسترها منتقل می کنند و بعد از آن به طور مداوم شرایط رصد می شود تا منطقه احیا شود.
میرشکار افزود: از زمان تامین اعتبارات و شروع کار یک تا یک سال و نیم زمان می برد تا بانک تهیه شود البته با این شرایطی که در منطقه داریم مجبوریم از جزایر دیگر مانند کیش که وضعیت مطلوب تری از لحاظ آبسنگ های مرجانی دارند قلمه بیاوریم، برای این بانک شاید حتی مجبور باشیم در عمق های بیشتری این کار را انجام دهیم در واقع تا وقتی که قلمه ها را جمع آوری و در بانک ثابت کنیم و تا به یک رشد قابل قبولی برای انتقال برسند به یک تا یک سال و نیم زمان نیاز داریم البته برای اینکه رشد قلمه ها را در بانک ها افزایش دهیم روش های مخصوصی اعمال خواهد شد.
وی درباره میزان جریمه برای تخریب کنندگان زیستگاه های آبسنگ های مرجانی گفت: میزان جریمه تخریب یک کیلو آبسنگ مرجانی چهار میلیون تومان بود که در سال ۱۳۹۸ با تصویب شورای عالی محیط زیست به کیلویی ۶ میلیون تومان افزایش یافت.
گزارش از کیمیا عبداله پور
