ازبعد از گذشت چند روز از شهادت رئیس جمهور و همراهانش، حالا بسیاری از رسانه ها و محافل سیاسی از انتخابات تیرماه 1403 و مشخص شدن جانشین ابراهیم رئیسی سخن می گویند.
البته شکی نیست که جو و فضای سیاسی کشور انتخاباتی نبوده و ایران به ناگهان با پدیده ای ضروری مواجه خواهد شد. به همین دلیل، هنوز مشخص نیست که چه چهره شاخصی می تواند جانشین ابراهیم رئیسی شود. بسیاری معتقد بودند رئیسی تا پایان 8 سال، رئیس جمهور کشور خواهد ماند و به همین دلیل، سیاسیون شاخص سعی کردند در حوزه های دیگر از جمله مجلس شورای اسلامی فعالیت کنند.
با این حال، شهادت ابراهیم رئیسی تمام معادلات را به هم زد. حالا سیاسیون آماده یک آزمون مهم شده و بعد از پایان سوگواری، جو کشور انتخاباتی خواهد شد.
اما پرسش اینجا است که چه کسی می تواند جانشین ابراهیم رئیسی شود؟ شرایط سیاسی کشور چگونه است و انتخابات تیرماه بر چه پایه هایی استوار خواهد بود؟
سهم دولت فعلی از دولت آینده/ مخبر و دوستان آماده انتخابات
شکی نیست که انتخابات 1403 متفاوت از انتخابات 1400 و 1396 و ... است. انتخابات 1403 در حالی برگزار می شود که دولت در میانه راه، به پایان رسیده و رئیس جمهور شهید شده است. هنوز یک سال و نیم از عمر دولت باقی بود و بسیاری از وعده ها و کارهای دولت به سرانجام نرسیده بود. این وضعیت باعث خواهد شد که دولت فعلی سهم قابل توجهی از انتخابات آتی داشته باشند. این وضعیت در سال 1360 هم تکرار شد. در آن سال، ابوالحسن بنی صدر از ریاست جمهوری عزل شد. نخست وزیر او، شهید محمدعلی رجایی با وجود تمام اختلافاتی که با بنی صدر داشت، در انتخابات پیروز شد و بخشی از کابینه خودش در مقام نخست وزیری را حفظ کرد.
دولت شهید رجایی حول شخصیت او به وحدت رسیدند. شکی نیست که بقای دولت فعلی نیز در گرو محوریت یک شخصیت کلیدی است. اما این شخصیت کیست؟ در حال حاضر کفیل ریاست جمهوری شخص معاون اول شهید رئیسی یعنی محمد مخبر است. مخبر به مدت 50 روز شخص اول دولت خواهد بود. او وظیفه دارد در عین رسیدگی به امور اجرایی، زمینه برگزاری انتخابات را هم فراهم کند. یک وظیفه دیگر او وحدت دولت و انتخاب یک شخصیت از دل کابینه به عنوان کاندیدای مورد حمایت دولت سیزدهم است. بسیاری از تحلیلگران معتقدند با توجه به جایگاه مخبر در دولت رئیسی و قدرت اجرایی بالای او، خودش در انتخابات 1403 کاندیدا خواهد شد.
اگر این اتفاق بیفتد، وظیفه مخبر توجیه کابینه و اعضای آن و متحد کردنشان روی کاندیداتوری خودش است. شکی نیست که اگر دولت فعلی بر سر یک گزینه به وحدت برسند، پیروزی نماینده دولت در انتخابات 1403 محتمل است اما اگر چند چهره یا وزیر از دولت شهید رئیسی کاندیدا شوند، احتمالا آراء پخش شده و احتمال تداوم دولت به شدت کاهش می یابد.
سهم مخالفان دولت از انتخابات/ اصلاح طلب – اعتدال گرا و انتخابات 1403
اما دولت در عرصه انتخابات تنها نیست. در حال حاضر، فضای سیاسی و اجتماعی کشور تحت تاثیر شهادت آیت الله رئیسی احساسی است. شکی نیست که دولت ابراهیم رئیسی مانند هر دولتی نقاط ضعف و قوت داشت. دولت سیزدهم مخالفان زیادی داشت. این مخالفان منتقد وضعیت بد اقتصادی بودند. احتمالا با فروکش کردن فضای احساسی کشور، بار دیگر مخالفانِ منتقد وارد گود شده و این بار به انتقادات خود رنگ و بوی انتخاباتی خواهند زد.
در میان منتقدان دولت سیزدهم، گروهی هم فکر و هم حزب شهید رئیسی و اعضاء کابینه اش بودند و عده ای به لحاظ سیاسی تفاوت فاحشی با او داشتند. به نظر می رسد از هر دو جرگه عده ای کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری بشوند. با این حال، ماهیت و قدرت این مخالفان را وضعیت شورای نگهبان و تصمیم آن تعیین می کند.
در میان مخالفان حزبی شهید رئیسی، اصلاحطلبان، اعتدالگرایانی مانند روحانی و علی لاریجانی و کارگزاران و... حضور دارند. بعید است چهره های شاخص این گروه ها بتوانند از سد شورای نگهبان عبور کنند. حسن روحانی برای انتخابات مجلس خبرگان نامزد شد اما صلاحیتش تایید نشد. علی لاریجانی در سال 1400 کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری شد اما او نیز ردصلاحیت شد.
حسن خمینی نیز دو دوره پیش نامزد مجلس خبرگان شد اما صلاحیتش مورد تایید قرار نگرفت. اگر روش شورای نگهبان همانند سابق باشد، بعید است چهره های شاخص «اصلاح طلبی – اعتدال گرایی» وارد گود انتخابات شوند. احتمالا همانند سال 1400 چهره های درجه دو اصلاح طلبی – اعتدال گرایی تایید صلاحیت شوند و این چهره ها نیز قدرت متحد کردن اپوزیسیون داخلی را ندارند؛ همانطور که در سال 1400 مهرعلیزاده و همتی نتوانستند از این مهم برآیند. ضمن اینکه اختلافات داخلی اصلاحطلبان بیش از قبل شده و این حزب سیاست و خط و مشی واحد خود را از دست داده است
در این میان البته طرح نام چهره‌هایی مانند مجید انصاری، جالب توجه است.
اصولگرایان و انتخابات/ قالی باف، جبهه پایداری و طرفداران رائفی پور
مهم ترین رقبای کاندیدای دولت را باید در میان مخالفان هم حزبی آنها جست. با توجه به نزدیکی انتخابات مجلس (اسفند 1402) و انتخابات ریاست جمهوری (تیر 1403) می توان میان این دو واقعه و جریان نوعی نسبت یافت.
نتیجه انتخابات مجلس 1402 به خصوص در تهران و شهرهای بزرگ نشان داد که جریان اصولگرایی با وجود تشتت ها و اختلافات فراوان به سه جریان اصلی قابل تقسیم است. یک جریان مربوط به محمدباقر قالیباف و طرفداران سنتی اش است که او را «تکنوکرات اصولگرا» می خوانند. یک جریان به جبهه «پایدارای» و انشعاباتش تعلق دارد و یک جریان نیز متعلق به جریان نواصولگرایی است که در میانه این دو قطب حرکت کرده و شخصی مانند «علی اکبر رائفی پور» زعامت آن را بر عهده دارد. در میان این سه گروه، جبهه پایداری نزدیکی بیشتری به دولت سیزدهم داشت و اختلافات جبهه قالیباف با دولت بیشتر بود. در نتیجه، احتمال کاندیداتوری یکی از چهره های نزدیک به جبهه قالیباف و یا البته خود او زیاد است و رقابت میان او و چهره‌ای مانند بذرپاش از طیف مقابل، قابل پیش بینی است..
البته تحلیلگران معتقدند فقط خود قالیباف توان مقابله با سایر نامزدها را دارد و اگر خود قالیباف کاندیدا نشود، یا رد صلاحیت شود، احتمالا چهره دیگری نتواند در مقابل کاندیدای دولت قد علم کند.
با وجود نزدیکی فکری و سیاسی جبهه پایداری و جریان نواصولگرایی به دولت شهید رئیسی، بسیاری معتقدند همچنان مهم ترین رقیب کاندیدای دولت فعلی از درون این دو جبهه بیرون می آید. شاید چهره‌ای مااند سعید جلیلی. افرادی که به این دو جریان تعلق دارند از نفوذ و قدرت سیاسی زیادی برخوردارند و احتمالا تعداد زیادی از آنها بتوانند از فیلتر شورای نگهبان به سلامت عبور کنند.
به‌جز اینها نباید از نام‌هایی مانند سعید محمد و محمود احمدی‌نژاد نیز غافل شد که اگر این بار تایید صلاحیت شوند، ممکن است شگفتی‌ساز باشند.
با تمام این اوصاف، عناصر و شاخص های زیادی وجود دارند که می توانند وضعیت انتخابات ریاست جمهوری را مشخص کنند. نحوه عملکرد شورای نگهبان و تعداد رد صلاحیت ها، افراد کاندیدا شده، عملکرد دولت در این 50 روز، میزان علاقه مردم به شرکت در انتخابات و میزان آراء عمومی و ... همه و همه در مشخص کردن هویت فرد پیروز تاثیرگذار خواهد بود. با تمام این اوصاف، عناصر و شاخص های زیادی وجود دارند که می توانند وضعیت انتخابات ریاست جمهوری را مشخص کنند. نحوه عملکرد شورای نگهبان و تعداد رد صلاحیت ها، افراد کاندیدا شده، عملکرد دولت در این 50 روز، میزان علاقه مردم به شرکت در انتخابات و میزان آراء عمومی و ... همه و همه در مشخص کردن هویت فرد پیروز تاثیرگذار خواهد بود.
