بوی انواع میوه‌ها به همراه دود در تمام فضای کافه پیچیده. چشم°چشم را نمی‌بیند در این هوای دودآلود از کنار میزها به سختی می‌توان عبور کرد. دیگر روی میزها، قلیان‌های سنتی تنها نیستند. انتخاب بعضی‌ها، قلیان اکسیژن است. در هیاهوی کافه شلوغ، کم نیستند نوجوانانی که از طعم گس قلیان لذت می‌برند و حباب‌های دود محرک را استنشاق می‌کنند. متصدی گیشه، اکسیژن‌تراپی را با مصرف قلیان اکسیژن یکی از مزایای کافه می‌داند. حتی تبلیغات گسترده‌ای در این زمینه و در مورد مزایای آن را در شبکه‌های مجازی و روی تراکت‌ها انجام داده است، می‌گوید: «با قلیان اکسیژن، قلیان‌کشی را بدون مضرات دخانیات تجربه می‌کنید.»
دختر جوانی که کنار گلدان بزرگ کافه نشسته است با انگشتان ظریفش گره شلنگ را از تنه شیشه‌ای قلیان باز می‌کند. قلیانی که به جای تنباکو و زغال، کیسه بادکنکی دور سرش حلقه شده است. از زیر میز، لوله‌ای بی‌رنگ به قلیان وصل است که دو گاز موردنیاز را به قلیان منتقل می‌کند. پُک می‌زند اما دودی ندارد. متصدی که نگاه خیره من را دنبال می‌کند، می‌گوید: «همین اکسیژن‌تراپی است. فواید اکسیژن برای بدنِ انسان بسیار زیاد و با کمبود اکسیژن در بدن، قدرت تصمیم‌گیری کاهش می‌یابد و فرد دچار انواع بیماری‌ها می‌شود. تنها با ٣٠٠هزار تومان در مدت یک‌ساعت از مزایای اکسیژن‌تراپی می‌توانید استفاده کنید. اگر هم علاقه‌ای به درمان با اکسیژن ندارید منوی قلیان سنتی را می‌توانید انتخاب کنید که به‌دلیل تنوع در طعم قلیان‌ها قیمت‌ها از ١٧٦هزار تومان تا ٢٢٠هزار تومان است.»
قلیان اکسیژن چیست؟
واژه قلیان اکسیژن از سال ۱۳۸۶ وارد ادبیات رسانه‌ها شد. ماجرایی که در آن زمان هم مخالفان خاص خود را داشت، اما گفته می‌شد جایگزین مناسبی برای قلیان‌هایی با توتون طعم‌دار خواهد شد. نادر مظفری، مبتکر قلیان اکسیژن، در آبان سال ۱۳۸۷ از دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه شهید بهشتی مجوز گرفت.
این دانشگاه طرح پیشنهادی اکسیژن‌درمانی با قلیان را مشروط بر رعایت یک‌سری نکات بهداشتی و ایمنی، مورد تأیید دانسته بود. با این حال، مصطفی غفاری «رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت» در سال ۱۳۸۷ اعلام کرده بود که این قلیان باید از وزارت بهداشت مجوز بگیرد، چون هرگونه اکسیژن‌تراپی نیاز به اعلام نظر وزارت بهداشت دارد. اما کمتر از یک ماه پیش بار دیگر قلیان اکسیژن سر تیتر خبرها قرار گرفت. وزارت بهداشت هم اعلام کرد که این طرح مطالعاتی دستگاه پاک دم یا قلیان اکسیژن به‌صورت آزمایشی تحت نظارت وزارت بهداشت با هدف کاهش مصرف قلیان دخانی در ۱۰ استان کشور آغاز شده است.
بهزاد ولی‌زاده، «رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت» در این زمینه می‌گوید: «طرح مطالعاتی دستگاه پاک دم یا قلیان اکسیژن اکنون به‌صورت آزمایشی، تحت نظارت وزارت بهداشت حدود دو سال است که در ۱۰ استان کشور در حال اجراست. این وسیله ثبت اختراع شده و بعد از اینکه تأییدیه آن از سازمان غذا و دارو گرفته شد به‌عنوان تجهیزات پزشکی ثبت شده و در سازمان غذا و دارو استانداردهایی برای آن درنظر گرفته شده است. در این وسیله از ترکیب گازهای اکسیژن وn٢o با رعایت حدود تعیین‌شده در سازمان غذا و دارو برای اطمینان از اینکه ضرری برای سلامتی افراد نداشته باشد، استفاده می‌شود.»
ما در جمعیت مخالف هر نوع قلیانی هستیم
محمدرضا مسجدی، دبیرکل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران، اما براساس ماده ۳ قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات می‌گوید: «هر نوع تبلیغ، حمایت، تشویق مستقیم یا غیرمستقیم یا تحریک افراد به استعمال دخانیات در ماده ٣قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات اکیدا ممنوع است. قلیان معطر و قلیان اکسیژن تفاوتی ندارد، همه این موارد با یک مقدار تفاوت‌هایی الگوسازی می‌شود. عده‌ای مدعی هستند که قصد داریم قلیان نعناعی درست کنیم. درواقع به جای توتون، از نعناع استفاده کنند. شاید از نظر سازوکار با قلیان سنتی متفاوت باشد و عوارض قلیان‌های دخانی را نداشته باشد، اما این الگوسازی است. یعنی قلیان نعناع، الگویی است برای قلیان دخانی. قلیان نعناع به‌عنوان قلیان سلامت‌بخش و آرامبخش مطرح می‌شود، اما ممکن است سودجویان برای منافع بیشتر مواد دیگری اضافه کنند. نباید وسیله باشیم.»
او به سیگارهای الکترونیک اشاره می‌کند و می‌گوید: «هم‌اکنون سیگار الکترونیک را هم با عوارضی که دارد، استفاده می‌کنند هم گرفتار سیگار معمولی می‌شوند. برای همین باید جلوی هرگونه الگوسازی و مشابه‌سازی گرفته شود. قلیان اکسیژن همانند دیگر وسایل اعتیادآور است. ما در جمعیت مخالف هر نوع قلیانی هستیم.هر نوع مشابه‌سازی ممنوع است.»
این استاد دانشگاه معتقد است که باید نتایج این طرح تحقیقاتی منتشر شود. از ۱۰ سال پیش این طرح تحقیقاتی اجرا شده حالا باید پس از ۱۰ سال ضرر و زیان و مشکلاتی را که دارد، در جامعه مطرح کنند، اما این سبب نمی‌شود که در برخی جاها استفاده شود یا مواد دیگری به این ماده اضافه کنند. برای همین سازمان بهداشت جهانی و قانون ما می‌گوید: «هر مشابه‌سازی برای استعمال دخانیات چه به‌صورت مستقیم و چه به‌صورت غیرمستقیم ممنوع است. در همه جای دنیا هم با مشابه‌سازی مقابله می‌کنند. طبق قانون ماده ۱۵ ثبت هرگونه علامت تجاری و نام خاص فرآورده‌های دخانی برای محصولات غیردخانی و برعکس ممنوع است. مافیای دخانیات، اقتصاددان، روان‌شناس و جامعه‌شناس دارد و می‌داند چگونه بازارِ هدف خود را در دست بگیرد. با همین روش‌هاست که افراد را به دام دخانیات می‌اندازند. ما نباید خیلی راحت از مسئله بگذریم. نباید با این تصور که ما یک محصول سالم‌تر تهیه می‌کنیم، محصول دیگری تولید شود.»
ترکیبات استفاده شده در قلیان اکسیژن
مسجدی ادامه می دهد: موادی که در این فرآورده‌ها استفاده می‌شود گاز نیتروژن است که گاز خنده‌آور هم گفته می‌شود. گازی که جدید نیست و تاریخی ۲۰۰ ساله دارد. در خیلی از قسمت‌های اروپا و آمریکا هم در کافی‌شاپ‌ها برای شادی استفاده می‌شده است. همین گاز n٢o (نیتروز اکسید) توهم‌زایی، اضطراب، تشویش، تپش قلب، سکته قلبی و ایست ناگهانی را درپی دارد. حتی از این گاز زمانی در بیهوشی مصرف می‌شد، اما متوجه شدند کسانی که جراحی قلب و عروق کرونر می‌شدند پس از استفاده از این گاز، سکته می‌کنند یا در خانم‌هایی که در زمان زایمان از این گاز استفاده می‌شد، سقط و مرگ جنین را به همراه داشت به همین دلایل آرام‌آرام استفاده از این گاز در قسمت بیهوشی هم حذف شد. یعنی این گاز عوارض فراوانی دارد. ما درمورد مشتقات ازت مشکلات فراوانی داریم. »
قلیان اکسیژن اگر جایگزینی با خطرات کمتر باشد مجوز می گیرد
اخیرا نیز معاون بهداشت وزارت بهداشت درباره مجوز دادن وزارت بهداشت به قلیان اکسیژن گفت: «در کشور ما سیگار و قلیان استفاده می‌شود اما قانون نتوانسته جلوی مصرف این دخانیات را بگیرد. در همین راستا مرکز تحقیقات دخانیات دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی طرح قلیان اکسیژن را مطرح کرد که آن را به عنوان جایگزینی معرفی کرد که ضرری نداشته و بتواند مصرف دخانیات را کاهش دهد. یکی از راه‌های کاهش مصرف دخانیات نیز جایگزینی است و این طرح در ۱۰ استان به صورت نمونه شروع شده است.»
فرشیدی با طرح این ادعا که تمام موارد بر اساس استانداردهاست و قلیان اکسیژن ضرر فیزیکی و جسمی ندارد، مدعی شد: «بر اساس گزارش اولیه نیز وزارت بهداشت کار مرکز تحقیقات را تأیید کرده است؛ قلیان اکسیژن وابستگی ایجاد نمی‌کند و یک کار جایگزین است البته نمی‌توان گفت که می‌تواند تمام مشکلات را رفع کند و جایگزین دخانیات شود. ما مطالعات را ادامه خواهیم داد و تا پایان مطالعه قلیان اکسیژن منتظر خواهیم ماند تا اگر بتواند به عنوان جایگزینی با خطرات کمتر باشد رسمیت پیدا کند و مجوز استفاده پیدا کند.»
ایجاد صدمات طولانی‌مدت
اعظم غلامی، متخصص ریه، از عوارض قلیان اکسیژن می‌گوید: «قلیان اکسیژن طرحی بود که وزارت بهداشت ارائه کرد. یک طرح تحقیقاتی تا قلیان‌های سنتی حذف شوند، ولی بسیاری از متخصصان و پزشکان، مخالف این طرح هستند. قلیان اکسیژن از ٢٥درصد گاز n٢o گاز نیترواکساید و ٧٥درصد گاز اکسیژن است. گاز نیترواکساید بیشتر بُعد تبلیغاتی و تجاری دارد. چراکه گاز n٢o در اتاق عمل، برای بیهوشی و در دندانپزشکی‌ها استفاده می‌شد. در کشورهای خارجی هم گهگاهی از این گاز استفاده می‌کردند، اما اینکه به‌صورت کلی در دسترس عموم باشد وجود نداشت. مصرف اکسیژن هم اگر به مقدار زیاد باشد، عوارض زیادی برجای می‌گذارد. حمله عصبی، لرزش بدن، افت فشار خون، بی‌حالی، سرگیجه و خطر عدم‌تعادل مشکلاتی است که استعمال زیاد اکسیژن ایجاد می‌کند. مصرف بیش از حد اکسیژن هم با ایست قلبی، تنگی نفس، صدمات عصبی و ریوی همراه است.»
او معتقد است که این قلیان اکسیژن‌ها ممکن است به همان شیوه و روش اصلی عرضه نشود. این متخصص ریه می‌گوید: «اگر این قلیان‌ها به‌طور کامل در کشور عرضه شود ممکن است ترکیب و مقدار گازهای استفاده شده در قلیان به درستی رعایت نشود که گریبانگیر مشکلات بیشتری خواهیم شد.» غلامی در ادامه می‌گوید: «در یک مطالعه تحقیقاتی من خواندم که در نهایت یک تا ٣نوبت در سال می‌توان از این قلیان‌ها استفاده کرد و اگر بیشتر از این حد مصرف شود صدمات طولانی‌مدتی را ایجاد خواهد کرد.
حتی اتصالات و لوله‌های خود قلیان هم منبع رشد باکتری‌ها و قارچ‌ها هستند که این موضوع برای همه قلیان‌ها وجود دارد. وزارت بهداشت با این طرح قصد داشته است تا تمایل مردم را بر قلیان‌های سنتی و دخانی کم کند، اما عوارض طولانی‌مدت را در پی خواهد داشت. دیگر عوارضی که این نوع قلیان‌ها دارد کاهش میزان ویتامین B١٢ است که ضعف در سیستم عصبی ایجاد می‌کند.»
او ادامه می‌دهد: «قلیان‌های سنتی به بافت ریه آسیب می‌زند و باعث گرفتگی عروق و عوارض قلبی و سکته مغزی ایجاد می‌کند. در قلیان‌های اکسیژن به‌دلیل آزاد شدن مقدار زیاد اکسیژن ریه، چشم و دیگر ارگان‌های مختلف بدن آسیب خواهند دید.»
از تحریک عصبی تا تشنج
مسعود صابری، متخصص مغز و اعصاب، هم درباره افزایش سطح اکسیژن در بدن هشدار می‌دهد و می‌گوید: «این نوع قلیان از نظر علمی اصلا توصیه نمی‌شود. اکسیژن اگر از حدی بیشتر شود باعث تحریک عصبی می‌شود و حتی ممکن است، تشنج ایجاد کند. عوارض قلیان‌های سنتی خیلی زیاد است حتی عوارض آن تا ۴۰۰ برابر سیگار است، اما متأسفانه در همه جا استفاده می‌شود. قلیان اکسیژن هم مدل موجه‌شده قلیان‌های سنتی است، البته اکسیژن هایپربار که متأسفانه افراد آشنایی چندانی ندارند بسیار مفید و کاربردی است که در ایران تنها در یک بیمارستان و یک مرکز تحقیقاتی وجود دارد. در اکسیژن هایپربار، بیمار وارد کابین اکسیژن می‌شود. پس از ورود، فشار اکسیژن به‌تدریج بالا می‌رود که این شیوه، اثر درمانی دارد.»
این متخصص مغز و اعصاب در ادامه می‌گوید: «ما پزشکان آموخته‌ایم که هر چیزی را که مطالعه شده باشد و ریشه علمی داشته باشد، می‌پذیریم، اما هرچیزی که گفته شود در حال مطالعه است یا هنوز روند تحقیقاتی ادامه دارد، نخواهیم پذیرفت. درمان با اکسیژن هایپربار یک درمان پزشکی و علمی است که در آن اکسیژن صددرصد در فشاری بالاتر از اتمسفر در یک محفظه بسته به بیمار وارد می‌آید. هم غلظت بالای اکسیژن و هم بالا بودن فشار محیط هر دو اثرات بارزی روی بدن انسان و بیماری‌ها دارند. برای زخم‌های دیابتی برای کسی که سکته کرده یا مبتلا به ام‌اس هست فشار خون و برای مشکلات قلبی- عروقی و حتی درمان سرطان استفاده می‌شود چراکه این اکسیژن را با فشار مخصوص وارد کابین می‌کنند و ریشه علمی دارد. این تبلیغات عوام‌فریبانه اکسیژن‌تراپی که در فضاهای مجازی و قلیان‌سراها یا کافی‌شاپ‌ها که برای قلیان اکسیژن استفاده می‌شود، درست نیست و ریشه علمی ندارد چراکه عوارض زیادی، قلیان‌های اکسیژن دارند.»
همانطور که گفته شد طرح استفاده از قلیان اکسیژن هم اینک از سوی وزارت بهداشت در مرحله آزمایشی قرار دارد و قرار است بعد از مشخص شدن نتایج مطالعه که تحت نظارت دانشگاه‌های علوم پزشکی مرتبط انجام شود. به بیانی درصورت اثبات اثربخشی و تأثیر آن بر کاهش مصرف قلیان دخانی، به‌صورت سراسری اجرا خواهد شد. در این مدت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بارها در مصاحبه‌های مختلف اعلام کرده که این موضوع یک طرح تحقیقاتی بوده و همه‌‌چیز تحت کنترل است. با این حال روابط‌عمومی وزارت بهداشت بعد از پیگیری‌های فراوان برای اینکه از نتیجه تحقیقات این وزارتخانه در مورد قلیان اکسیژن مطلع شود، تنها به گفتن این جمله بسنده می‌کند که؛ این طرح هنوز در مرحله بررسی و تحقیقات است و باید نتایج مطالعات به پایان برسد تا بتوان اعلام‌نظر کرد!
تاکنون طرح‌های مختلفی برای حذف قلیان از سفره‌خانه‌ها انجام شده است، اما هیچ‌کدام از این طرح‌ها به موفقیت چندانی نرسید و قلیان همچنان در دورهمی‌ها و جمع‌های خانوادگی مصرف می‌شود، اما آیا قلیان اکسیژن می‌تواند جایگزینی بر قلیان دخانی باشد؟ به‌نظر می‌رسد شاید با انتخاب قلیان اکسیژن از چاه قلیان دخانی خارج شویم، اما به چاله‌ای خواهیم افتاد که در طولانی‌مدت عوارض جبران‌ناپذیری می‌گذارد.
