در راستای مطالعه مقالات سلب اعتبار شده، میزان استناد به آن‌ها بعد از خارج شدن از فهرست ناشر موضوعی است که بررسی آن اهمیت ویژه‌ای در ارتباط علمی و رفتار استنادی پژوهشگران در حوزه‌های مختلف دارد. محققان در پژوهشی با عنوان «سرنوشت استنادی مقالات سلب اعتبار شده جهان؛ مطالعه تطبیقی حوزه‌های علوم انسانی، علوم پزشکی، علوم مهندسی و علوم پایه» آورده‌اند، امروزه با افزایش انتشارات علمی در جهان، پدیده رفتار علمی اهمیت بیشتری یافته است؛ اما همواره با افزایش میزان انتشار تولیدات علمی، میزان اشتباهات، نواقص، سرقت‌های علمی و... نیز بیشتر می‌شود.
این پژوهش که توسط المیرا جنوی و شیما مرادی استادیاران گروه علم‌سنجی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور انجام شده، نشان می‌دهد، رفتار علمی پژوهشگر رفتاری است که در آن استانداردهای اخلاقی و علمی رعایت شود و سوء رفتار علمی شامل مواردی مانند سرقت علمی، پژوهش تکراری، جعل و دستکاری و اشتباهات داوری می‌شود. بنابراین ممکن است تولیدات علمی دارای سوء رفتار علمی بعد از مدتی به هر علت توسط انتشارات مربوط به خود سلب اعتبار شده و از چرخه علمی خارج شوند.
پژوهشگران می‌گویند، البته این به معنای حذف کامل یا بی‌اعتباری کامل این تولیدات در سطح جهان نخواهد بود و تنها ناشر موضوعی مربوطه قادر به اطلاع‌رسانی درباره سلب اعتبار این نوع از مقالات است تا نویسندگان از سرنوشت علمی این مقالات اطلاع یابند. اگرچه سلب اعتبار مقالات معیوب سبب تطهیر ادبیات علمی از پژوهش‌های غیراخلاقی و نادرست می‌شود اما استناد به چنین مقالاتی بعد از سلب اعتبار شدن، چالشی واقعی برای صحت و درستی تلاش‌های واقعی و علمی خواهد بود.
اساسا، دو نوع عمده از استنادات پس از انتشار مقالات حذف شده وجود دارند؛ استناداتی که مقاله قبل از سلب اعتبار و استناداتی که پس از سلب اعتبار دریافت می‌کند. طبق یافته‌های پژوهش، بیشترین مقالات سلب اعتبار شده متعلق به حوزه علوم پزشکی بوده و مقالات مورد بررسی در هر چهار حوزه بعد از سلب اعتبار و خارج شدن از لیست ناشر نیز استناد دریافت کرده‌اند که این یافته با نتایج مطالعه پژوهشگران که در حوزه علوم پزشکی انجام شده بود، مطابقت دارد.
مقالات حوزه علوم انسانی، علوم پزشکی و علوم پایه به ترتیب تقریبا تمام استنادات را بعد از سلب اعتبار شدن داشته و تنها حوزه مهندسی به نسبت کل استنادات دریافتی درصد پایینی از استنادات را بعد از سلب اعتبار داشته است. یکی از دلایل این تفاوت در میزان استناد به مقالات سلب اعتبار شده چهار حوزه مورد بررسی را می‌توان در ماهیت حوزه‌ها و متوسط میزان استناد هر یک از آن‌ها جستجو کرد.
محققان می‌گویند، بر مبنای اطلاعات دریافتی از پایگاه وب آو ساینس تعداد مقالات نمایه شده حوزه علوم انسانی به مراتب کمتر از سایر حوزه‌ها بوده و بالتبع تعداد مقالات رد شده کمتری نیز داشته است. اما در مقایسه با تعداد مقالات سلب اعتبار شده در این چهار حوزه، به طور نسبی در حوزه علوم انسانی تعداد مقالات سلب اعتبار شده بیشتری مورد استناد واقع شده‌اند؛ به طوری که در علوم پایه و علوم مهندسی باوجود تعداد بسیار بالای مقالات سلب اعتبار شده، میزان استناد به این مقالات با میزان هرچند اندک، از حوزه علوم انسانی پایین‌تر است.
همانطورکه اشاره شد در حوزه علوم انسانی این مقالات قبل از سلب اعتبار هیچگونه استنادی دریافت نکرده‌اند. در این میان در حوزه علوم پزشکی به تعداد مقالات سلب اعتبار شده کمتری نسبت به علوم پایه استناد شده است ولی میزان استناد به این مقالات در علوم پزشکی بیشتر است که این به دلیل ماهیت رشته است که متوسط میزان استناد به ازای هر مقاله در علوم پزشکی بالاتر از علوم پایه بوده و به عبارتی این نشان از میزان تأثیر بالای سلب اعتبار در کاهش تعداد استنادهای دریافتی این حوزه است.
در حوزه علوم مهندسی و در مقایسه با سایر علوم به خصوص علوم انسانی تعداد کمتری از مقالات سلب اعتبار شده بعد از سلب اعتبار مورد استناد واقع شده‌اند و حجم بالایی از استنادات این حوزه برخلاف سایر حوزه‌ها قبل از سلب اعتبار بوده است و در میزان استناد دریافتی آن‌ها بعد از سلب اعتبار کاهش چشمگیری رخداده است که این نشان از دقت نظر پژوهشگران این حوزه در انتخاب منابع معتبر به عنوان پشتوانه پژوهشی بروندادهای علمی‌شان است و شاید این دقت نظر و میزان آگاهی پژوهشگران در تشخیص و انتخاب منابع معتبر و از طرف دیگر رویکردها و سیاست‌های ناشر حوزه‌های مختلف علوم در نحوه اطلاع‌رسانی از سلب اعتبار یک مقاله در نشریات، دلیلی دیگر بر تفاوت حوزه‌های مختلف در میزان استناد به مقالات نامعتبر است.
براساس این پژوهش، از لحاظ تعداد استناد به مقالات نامعتبر بعد از سلب اعتبار آمریکا، ایران و چین به ترتیب رتبه اول تا سوم را دارا هستند و کشور سوئد نیز با تعداد استنادات ناچیز مانند آمریکا و ایران تمام استناداتش بعد سلب اعتبار مقاله‌ها بوده است. علت این پدیده را شاید بتوان این‌گونه تحلیل کرد که اغلب پژوهشگران قبل و بعد از انتشار مقالات‌شان اقدام به خود انتشاری مقالات در فضای وب از جمله وب‌سایت‌های شخصی، پروفایل‌های پژوهشی و شبکه‌های اجتماعی می‌کنند و سایر پژوهشگران بدون توجه به نسخه اصلی منتشر شده توسط ناشر به این دست از مقالات در پژوهش‌های خود استناد می‌کنند یا اینکه برخی از ناشران به طور شفاف مقالات سلب اعتبار شده را در وبسایت خود یا پایگاه‌های مربوطه متمایز نمی‌کنند و پژوهشگران ناخواسته به این مقالات استناد می‌کنند.
از سوی دیگر، نوع استناد به این مقالات نیز حائز اهمیت است که چه بسا استنادات به این مقالات از نوع استناد مثبت، منفی یا خنثی باشد که تحلیل استنادات دریافتی مقالات سلب اعتبار شده پژوهشی مستقل را طلب می‌کند. در نهایت می‌توان چنین استنباط کرد که صرفا سلب اعتبار مقالات به طور کامل ادبیات علمی را از خطر خدشه‌دار شدن رها نمی‌سازد؛ چراکه مقالات جدید ممکن است روندی از استناداتی را توسعه دهند که مبنای آن مقاله‌ای فاقد اعتبار باشد.
این پژوهش در دو فصلنامه علمی- پژوهشی مدیریت اطلاعات منتشر شده است.
انتهای پیام
