گاو سیستانی یکی از نژاد‌های گاو کوهان‌دار محسوب می‌شود که تقریبا نیمه وحشی است که ظاهر ان با سایر گاوهای موجود در ایران متفاوت است. نکته عجیبی که در مورد ایران گاو وجود دارد این است که اسکلت آن در کوه‌های اسکاندیناوی یافت شده و به همین دلیل لقب قدیمی‌ترین گاو جهان را با خود یدک می‌کشد.
به گزارش راز بقا، این گاو در کشور ایران رشد و پرورش می‌یابد و طی سده‌های اخیر در منطقه سیستان به حیات خود ادامه داده است. بر اساس داده‌های باستان‌شناختی به دست آمده و همچنین حفاری‌ها و اکتشافات باستانی در شهر سوخته نشان می‌دهد که ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح این گاو در منطقه سیستان می‌زیسته است.
اما شواهد باستان‌شناسی اطلاعات جالب دیگری نیز ارائه می‌دهد و آن هم اینکه از ۵۰۰۰ سال پیش این گاو در اطراف دریاچه هامون نیز وجود داشته و زندگی می‌کرده است. نکته دردناک در مورد این گاو این است که اکنون در خطر انقراض قرار گرفته که احتمالا به دلیل شرایط بد آب و هوایی و خشکسالی در این منطقه است.
گاو سیستانی از نوع گاو گوشتی است و مقدار زیادی علوفه مصرف می‌کند و کشاورزان به دلیل درآمد بسیار پایین ناشی از خشکسالی در تأمین هزینه‌های بقای این حیوان دوست‌داشتنی دچار مشکل فراوان شده‌اند. به دلیل همین اتفاقات تمایل کشاورزان و دامداران به پرورش و پرواربندی این گاو از بین رفت و جمعیت آن در اکنون در خطر انقراض قرار گرفته است.
بر اساس آمار‌ها در ایران جمعیت گاو سیستانی از سال ۱۳۵۵ تاکنون با کاهش ۹۳ درصدی از ۱. ۵ میلیون راس به ۱۰۰ هزار راس تقلیل یافته است. ایستگاهی تحقیقاتی برای پرورش این گاو بومی در شهرستان زهک دایر است که از سال ۱۳۶۷ فعالیت خود را آغاز کرده و در حال حاضر با داشتن نزدیک به ۲۶۶ راس، یکی از مراکز فعال در پرورش گاو سیستانی است.
گاوهای سیستانی هیکل متوسط، سم‌های قوی و محکم، بدنی کشیده و قوس دار، کپل متوسط، سری کوچک با پیشانی پهن و برجسته و مو‌هایی تا اندازه‌ای خشن دارند. داشتن غبغبی بلند و چین‌دار از خصوصیات بارز گاو سیستانی به‌شمار می‌رود. قسمت‌های خلفی و ران‌ها، به خصوص در گاوهای نر و پرواری بسیار پهن و بزرگ و دارای عضله بندی زیاد و مرغوبی است که به خصوصیات تیپ گاوهای گوشتی نزدیک است.
صفت بی‌شاخی در این نژاد غالب بوده و اغلب گاوهای نر و ماده فاقد شاخ یا دارای شاخ‌های کوتاه و لق هستند. رنگ غالب در این نژاد سیاه بوده، اما رنگ‌های ابلق (سیاه و سفید)، خاکستری، خرمایی و… نیز در بین این نژاد دیده می‌شود. به نظر دامداران محلی، رنگ ابلق و سیاه دارای اصالت بیشتری هستند.
متوسط وزن یک گوساله سیستانی در هنگام تولد ۱۸ الی ۲۲ کیلوگرم است و دوره شیردهی سیستانی ماده نیز ۷ ماه است. وزن متوسط یک گاو بالغ ماده در حال حاضر بین ۲۵۰ تا ۴۰۰ کیلوگرم است. طول بدن گاو ماده سیستانی ۲ متر و متوسط ارتفاع بدن‌اش نیز ۱۳۲ سانتیمتر است.
در مورد گاو نر سیستانی ارقام کمی بالاتر می‌رود. وزن متوسط یک سیستانی نر بالغ بین ۳۵۰ تا ۴۵۰ کیلوگرم است و طول بدن‌اش نیز ۲.۲ متر است. قد این گاو ۱۴۶ سانتیمتر و دورر سینه‌اش نیز حدود ۱۸۲ سانت است. ارتفاع جدول‌گاه سیستانی نر ۱۳۲ سانتیمتر و سن مناتسب شروع پراوربندی این گاو بین ۱۰ تا ۱۲ ماهگی است.
افزایش وزن روزانه گوساله‌های نژاد سیستانی در صورت استفاده از جیره غذایی مناسب، در طول ۶ ماه پرواربندی، ۱٫۱۳ کیلوگرم است ضریب تبدیل موادغذایی به گوشت، متوسط هشت به یک است.
گاوهای سیستانی بزرگترین جثه را در میان گاوهای گوشتی ایرانی دارند. این گاوهای درشت جثه ایرانی، گوساله‌هایی به دنیا می‌آورند که وزن آن‌ها در طول روز ۹۰۰ الی ۱۲۰۰ گرم افزایش می‌یابد. گوساله‌های نر بالغ به طور متوسط ۴۰۰ کیلوگرم وزن دارند. از نظر بازدهی گوشتی این نژاد ۷۳ درصد راندمان دارد.
در بین نژاد‌های بومی ایران، گاو سیستانی از استعداد رشد و تولید گوشت بالایی برخوردار است. خصوصیات این نژاد نظیر مقاومت به بیماری‌ها، کنه‌ها، تغییرات جوی و کم‌توقعی در کنار استعداد رشد و پروار شدن جبرانی گوساله‌های نر سیستانی در زمان پرواربندی، قابلیت تولید گوشت، کمیت و کیفیت لاشه، بازده غذایی و قابلیت پرواربندی مناسب در این نژاد قابل توجه است.
همچنین این گاو بومی قدرت شنا و تعلیف در آب‌های دریاچه هامون دارد. حیوانات این نژاد بسیار قانع هستند، به طوری که خوراک عمده آن‌ها را در طول سال، نیزار‌های اطراف دریاچه و کاه تشکیل می‌دهد و شاید اغراق نباشد اگر گفته شود هیچ نژاد غیر بومی توان تحمل و تولید تحت چنین شرایطی را ندارد. بخش مهمی از قابلیت‌های ژنتیکی این دام بر اثر انتخاب طبیعی و مصنوعی در شرایط سخت و نامساعد آب و هوایی منطقه، طی سالیان طولانی حاصل شده است.
از ویژگی‌های سازگاری این نژاد با محیط طبیعی، می‌توان به کوهان گاو به عنوان محلی برای ذخیره انرژی به دلیل کمبود منابع خوراک دام در این ناحیه اشاره کرد.
نکته جالب و عجیب در نژاد گاو سیستانی این است که گاوهای سیستانی به علت قرن‌ها زیست آزاد و بدون قید و بند در دشت هامون و کنار دریاچه عادت به زندگی گروهی و گله‌ای کرده‌اند.
گاو سیستانی به داشتن ویژگی‌های زیر شناخته می‌شود: مقاومت نسبت به بیماری‌ها، مقاومت در برابر سرما و تغییرات جوی، قانع بودن و کم توقعی به کمیت و کیفیت غذا، قابلیت تطابق با محیط زیست جدید، داشتن قدرت شنا و تعلیف در آب‌های دریاچه هامون.
گاوهای سیستانی به‌طور کلی گاوهای نیمه وحشی هستند، اما در مواردی هم به یکدیگر بسیار با عاطفه و با علاقه می‌گردند. این گاو‌ها از آن جهت که نیمه وحشی هستند، در بیشتر مواقع در سالن شیردوشی بسیار ناآرام و بی‌قرار بوده و با پریدن از روی نرده و آخور سعی می‌کنند از سالن شیردوشی فرار کنند.
یا آن که لگد‌های مداوم و پی در پی را به ماشین شیردوشی وارد می‌کنند. تغذیه گوساله‌های این گاو به صورت دستی بسیار سخت است، چرا که گوساله‌های این گاو به خوردن شیر از پستان مادر عادت دارند، بنابراین در خوردن شیر توسط شیشه و پستانک مانند آنچه که در دام‌های اصیل مطرح است مقاومت می‌کنند.
گاوهای سیستانی اصولا یکه‌شناس بوده و عموما با صاحب خود و یا با افرادی که مستقیما آن‌ها را نگهداری و تغذیه می‌کنند مانوس شده و الفت می‌گیرند. به لحاظ وجود خوی شرارت و وحشی گری در گاوهای سیستانی، روی انس و الفت این گاو‌ها نمی‌توان کاملا اطمینان کرد، زیرا گهگاهی اتفاق افتاده که گاوی علیرغم رام و ساکت بودن به کارگری که جهت تمیز کردن اصطبل به تنهایی وارد گله شده حمله کرده است.
به همین جهت موقعی که فردی داخل گله می‌شود بایستی مواظب حرکات دام‌ها باشد که مورد حمله واقع نشود. به لحاظ یکه شناس بودن، گاوهای سیستانی در سطح منطقه و در روستا‌ها معمولا به صاحبان خود و به خصوص به بچه‌ها اجازه شیردوشی با دست را می‌دهند و به افراد غریبه به هیچ وجه اجازه نزدیک شدن به پستان و شیردوشی را نمی‌دهند و شدیدا حمله می‌کنند.
به همین جهت رام کردن دام‌های وحشی به گونه‌ای که بتوان آن‌ها را نیز مانند دام‌های اصیل بدون حضور گوساله هم با دست و هم با ماشین به راحتی دوشید سال‌های متمادی و تا چند نسل طول خواهد کشید که این امر در مورد گاوهای نیمه وحشی سیستانی مطرح است.
گاو سیستانی در طول مدت ۲۲۰ روز، ۱۲۶۲ کیلوگرم شیر (۵.۷ کیلوگرم در روز) در شرایط پرورش سنتی تولید می‌کند. گروهی از دامپروران در هر دوره ۱۶۰۰ لیتر شیر (متوسط تولید شیر روزانه ۷کیلوگرم) به دست آورده‌اند که البته تغییرات میزان شیر به چگونگی تغذیه و انتخاب دام بستگی دارد.
شیر گاو سیستانی از لحاظ مقدار چربی و پروتئین، غنی‌تر از بسیاری از نژاد‌های گاو است. متوسط تولید چربی شیر آن‌ها ۴.۶ درصد است که پس از گاو تالشی بیشترین درصد چربی را در میان گاوهای ایرانی دارد و مقدار پروتئین شیر آن‌ها ۴.۲۲ درصد است.
