کتاب ابزاری قدرتمند برای توسعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور است. کتاب‌ها نه تنها منبع علمی و دانشی و آموزشی برای افراد هستند، بلکه باعث تقویت ذهن، افزایش دانش و توسعه تفکر و اندیشه آنان می‌شوند. یکی از عوامل مهم در تأثیرگذاری فرهنگ کتاب خوانی و صنعت چاپ، قیمت کتاب‌ها است. نرخ کتاب می‌تواند تأثیر بسیار زیادی بر تقاضا و علاقه مردم به خرید و خواندن کتاب‌ها داشته باشد.
اگر قیمت کتاب‌ها بسیار بالا باشد، می‌تواند مانعی برای دسترسی به کتاب‌ها برای بسیاری از افراد باشد؛ به خصوص در کشورهای در حال توسعه ممکن است نتوانند هزینه های زیاد خرید کتاب را تحمل کنند و به دنبال راه‌های دیگری برای دستیابی به اطلاعات و مطالب مورد نیاز خود باشند. مشخص است که کتاب و صنعت چاپ نقش بسیار مهمی در اقتصاد کشور دارند و لازم است حمایت و توسعه این صنعت در جامعه مورد توجه قرار گیرد؛ اما آیا صنعت چاپ در ایران در حال فروپاشی است؟ هزینه های چاپ تا چه اندازه بر قیمت تمام شده کتاب تاثیرگذار است؟ برای پاسخ به این پرسش ها، خبرنگار گسترش نیوز گفتگویی با بیژن بهادری، عضو اتحادیه چاپ ایران داشت. در ادامه همراه ما باشید.
در ابتدا از تاریخچه صنعت چاپ در دنیا برای ما بگویید
اولین کتاب ها در حدود ۷۰۰ سال پیش در شهرهای اصفهان و تبریز به چاپ رسیدند. در آن زمان، بسیاری از کشورهای تولیدکننده کنونی کاغذ در جهان حتی وجود نداشتند! نکته حائز اهمیت این است که کشور برزیل در سال ۱۹۸۰ میلادی تصمیم به تولید کاغذ گرفت. این کشور در زمین های بایر و وسیع خود، از طریق آبیاری های مدرن، فرایندی برای تولید درختی به نام پاپیروس کرد. برزیل در عرض ده سال به جنگلی وسیع از درخت کاغذ (پاپیروس) دست یافت و درصدد ایجاد زیرساخت‌های لازم در این زمینه شد.
برزیل برای قطع هر اصل درخت کاغذ، کاشت ۵ اصل درخت را ملزوم کرد. در حال حاضر، برزیل یکی از کشورهای بزرگ تولیدکنندۀ کاغذ در جهان است. پیشرفت برزیل در تولید کاغذ به قدری افزایش یافت که کشور پیشرفته ای همچون چین، توان رقابت با این کشور را ندارد؛ اما ایران، کشوری خالی از درخت و محیط زیست لازم برای تولید کاغذ است. بنابراین توانایی ایجاد زیرساخت های لازم را ندارد.
دلیل گرانی کتاب چیست؟
کتاب، تعریفی گسترده و پیچیده دارد. کتاب در دنیای امروز جزو کالاهای استراتژیک با نگاه سیاسی و علمی محسوب می‌شود. این کالای استراتژیک در سال های اخیر به موضوعی حساس و چالش‌برانگیز تبدیل شده است. در کشور ما، هزینه های کتاب در مقایسه با کشورهای دیگر جهان، طیف وسیع و بالایی از قیمت ها را شامل می‌شود. با توجه به اینکه کتاب در سفره خانواده های ایرانی از جایگاه پایینی برخوردار است و تقاضای بالایی در این زمینه وجود ندارد، پس علت گرانی کتاب چیست؟
از جمله دلایل گرانی یک کالا می توان به (تقاضا) اشاره کرد؛ اما در زمینه کتاب، این مورد صدق نمی‌کند. به این معنا که تقاضایی در مورد کتاب در ایران وجود ندارد! هر ساله کتاب های فرهنگی اجتماعی، سیاسی و هنری زیادی در کشور ما به چاپ می‌رسد؛ اما برخی کتاب‌های به چاپ رسیده، نفیس هستند. امروزه متاسفانه در ایران کتاب، جایگاه خود را به کتاب های نفیس و فرمایشی داده است. یعنی ناشران کتاب هایی با محتوای عمومی برای آحاد مردم جامعه چاپ نمی‌کنند و صرفا کتاب هایی را برای ارگان‌های دولتی به عنوان هدیه و کادو چاپ می کنند.
گرانی کاغذ تا چه اندازه بر افزایش قیمت کتاب تاثیر گذار است؟
کتاب محصول چاپی است که در تولید آن، از ابزار و وسایل بسیاری بهره گرفته می‌شود. بخش عمده این ابزارها را کاغذ تشکیل می‌دهد. در اصل، برآورد قیمت تمام شده یک کتاب بیانگر این است که کتاب غیر نفیس با جنبه عمومی، بین ۶۰ الی ۷۰ درصد تحت تاثیر قیمت کاغذ است. البته این آمار درباره سایر محصولات چاپی متفاوت است. از آنجا که تولید کاغذ در کشور ما بسیار محدود است و کیفیت نامرغوبی دارد، کاغذ مورد استفاده در محصولات چاپی، وارداتی است. کاغذهای ایرانی درجه دو و سو هستند و در صنایع چاپی نمی توان از آن ها بهره گرفت.
تا چه اندازه چاپ کتاب وابسته به واردات است؟
کتاب محصولی است که تولید آن ۷۰ تا ۸۰ درصد وابسته به واردات است. همان‌طور که اشاره شد، کاغذ مورداستفاده، وارداتی است و کاغذ نقش حیاتی در زمینه تولید کتاب ایفا می کند. ۱۰ درصد وابستگی تولید کتاب و صنایع چاپی، مربوط به زینک است. ایران، کشوری است که از تکنولوژی های لازم برای تولید زینک محروم است. چرا که ماده اصلی تولید زینک ها، آلیاژ‌هایی همچون آلومینیوم است. البته شایان ذکر است که در سال های اخیر، تلاش‌هایی در این زمینه صورت گرفته است؛ اما هنوز نتیجه مطلوبی حاصل نشده است. از طرفی تحریم ها مانعی جدی برای تولید داخلی زینک ها هستند. بنابراین این تلاش ها، توجیه اقتصادی برای ایران نخواهد داشت.
هزینه های بالای چاپ تا چه اندازه بر قیمت کتاب تاثیرگذار هستند؟
۲۰ درصد باقی مانده از قیمت تمام شده تولید کتاب و صنایع چاپی در کشور، مربوط به هزینه های چاپ است. ما در ایران با روند افزایشی هزینه های چاپی مواجه هستیم. به طور کلی، بررسی مولفه های کتاب شامل کاغذ، زینک و هزینه های چاپخانه هستند. مبحث چاپ و چاپخانه در ایران، بحثی گسترده است. نکته حائز اهمیت این است که ماشین های چاپ در چاپخانه های کشور تماما ساخت کشورهای پیشرفته اروپایی همچون آلمان، سوئد و ژاپن و در گذشته، آمریکا هستند.
امروزه شاهدیم که ماشین آلات چاپ هم در کشور ما، وارداتی هستند! حتی مرکب استفاده شده در صنایع چاپی همچون روزنامه‌ها و کتاب‌ها، وارداتی اند. به طور کلی، قیمت چاپ متاثر از قیمت مرکب و زینک و... است. بنابراین این نرخ مستقیما بر قیمت کتاب تأثیرگذار خواهد بود.
چاپ کتاب برای نویسنده و ناشر تا چه اندازه سودآور است؟
نکته جالب این است که بدانید چاپ نسخه اول هیچ کتابی، سودی برای ناشر یا نویسنده ندارد. یعنی در سال های اخیر، با توجه به افزایش هزینه ها، این سوددهی از نویسنده و ناشر سلب شده است و صاحبان اثر پس از چاپ دوم به سود متعارفی دست پیدا می‌کنند. بعد از انقلاب، تنها چیزی که رشد نکرد، تعداد ناشران است. البته ناشرانی که برای ارگان های دولتی و با استفاده از بودجه های اختصاصی دولت فعالیت می کنند، در این مقوله جا نمی‌گیرند. اما ناشران خصوصی بعد از انقلاب در شرایط متفاوتی به سر می‌برند. افزایش هزینه‌ها منجر به بسته شدن روزنامه‌های متعددی در کشور شده است. متاسفانه در این سال‌ها توجیه اقتصادی در زمینه نشر صورت نگرفته است. صنعت چاپ دو بخش اصلی دارد؛ بخش اول کتاب و دیگر صنایع چاپی و بخش دوم، بسته بندی است. در تولید بسته بندی نیز از ملزومات چاپی همچون کاغذ، زینک، مرکب و.. بهره می‌گیرند. بسته بندی در تمام کشورهای جهان در حال پیشرفت است.
عامل اصلی پابرجایی صنعت چاپ در کشور چیست؟
صنعت چاپ، به دلیل وجود بسته بندی، هنوز پابرجاست و از بین نرفته است. در سال های گذشته، صنعت نشر ۸۰ درصد صنعت چاپ را تشکیل می‌داد و ۲۰ درصد باقی مانده، شامل بسته بندی می‌شد؛ اما امروزه این مسئله کاملا برعکس است. صنعت بسته بندی شامل همه کالاهای مصرفی اعم از دارو، خوراکی، خودرو و... می‌شود. نباید فراموش کرد که بهترین کالاها در بدترین بسته بندی ها به فروش نمی رسند و بدترین کالاها در بهترین بسته بندی ها به فروش می رسند.
صنعت بسته بندی ایران تا چه اندازه با استاندارهای دنیا هم سو است؟
متاسفانه در سال های اخیر، چاپخانه های مجهز به سیستم بسته بندی در کشور ما کاملا انحصاری شده اند و انحصار موجب محدودیت این چاپخانه ها شده است. همچنین این انحصار مانع ورود تمام فعالان این صنعت به چاپخانه ها شده است. با وجود این، بخش بسته‌بندی صنعت چاپ، تا حد زیادی توانسته است با فناوری های روز جهان همسو باشد. همچنین لازم به ذکر است که این بخش از صنعت چاپ ظرفیت های بسیار بالایی برای سرمایه گذاری کلان دارد.
در کشور ما چند نوع چاپ وجود دارد؟
در صنعت چاپ، ۲۴ نوع چاپ وجود دارد. چاپ، صنعتی پیشران است. هنگامی که سخن از صنعت چاپ به میان می آید، در اصل سخن از صنعتی عامل و پیشران است؛ به طوری که همواره در صنعت خودروسازی هم شاهد حضور این صنعت هستیم. متاسفانه در ایران شاهد این هستیم که عموم مردم صنعت چاپ را صرفا محدود به صنعت نشر می دانند؛ در حالی که در کشورهای پیشرفته اروپایی و حتی آسیایی صنعت چاپ جزو صنایع اصلی و مهم به شمار می رود. این باور غلط در کشور ما صنعت چاپ را محدود به چاپ کتاب و روزنامه، مجلات و... می کند. در صورتی که این اقدامات تنها بخش کوچکی از صنعت چاپ را تشکیل می دهند.
آیا در قیمت گذاری کتاب دولت دخالتی دارد؟
صدور شناسنامه کتاب زیر سایه نظارت های شدید وزارت ارشاد صورت می‌گیرد و این در حالی است که قیمت گذاری کتاب نیز مانند بیشتر کالاهای مصرفی توسط دولت انجام می‌شود. نکته اینجا ست که این قیمت‌گذاری ها هیچ تاثیری در ثبات قیمت کتاب‌ها ندارند. در سال های اخیر، شاهد وجود برچسب‌های قیمت روی نرخ اصلی کتاب‌ها هستیم و هیچ گونه نظارتی در این زمینه از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی صورت نمی گیرد. بنابراین کتاب نیز مانند سایر کالاهای مصرفی با چند قیمت مواجه است. صنعت چاپ هیچ گاه از بین نمی‌رود؛ به عقیده من این باور صرفا شامل رکود صنعت نشر می شود.
پیش بینی شما از وضعیت صنعت چاپ در کشور چیست؟
صنعت چاپ همواره باید پابرجا بماند. اگر چاپ نباشد زندگی معنا ندارد. کودک از زمان تولد قادر به تشخیص رنگ است که این موهبت با استفاده از کتاب و صنایع چاپی نمود پیدا می کند. اما لمس همیشگی این صنعت در زندگی روزمره موجب عدم درک صحیح مردم از این حوزه مهم شده است. رسانه ها باید در زمینه های مختلف چالش های صنعت نشر، پیگیر مطالبات فعالان این حوزه باشند. یارانه های اختصاصی دولت در زمینه تولید کتاب چه شد؟ ارز نیمایی اختصاصی تولید کاغذ کجا رفت؟ وزارت ارشاد به حوزه صنایع چاپی و نشر بی توجه است و باید مصوبه های لازم در این زمینه تصویب شود.
