زندگی سلام: گفت‌و‌گو با «فاطمه نیکوروش» که خانه محل زندگی‌اش در یزد میزبان بیش از ۶۰ گونه حیات‌وحش مثل مار، عقرب، طوطی، ایگوانا، سوسمار، جغد و ... است تا علاوه بر ترس‌زدایی مانع آسیب‌رساندن به آن‌ها توسط مردم در طبیعت شود.
از کودکی به‌جای اسباب‌بازی با مار، مارمولک، موش، سوسمار و ... بازی می‌کرده است. تصورش سخت است که یک دختربچه این‌قدر نترس و شجاع باشد و با خزندگان ارتباط بگیرد. او از همان زمان، تنها دغدغه‌اش این بوده که مانع آسیب‌رساندن مردم به خزندگان بشود که در کنترل چرخه زیست محیطی نقش بسیار موثری دارند. «نیکوروش» که دانش‌آموخته رشته جانورشناسی است، علاقه زیادی به پرورش و نگهداری خزندگان دارد و پرورش آن‌ها را از خانه استیجاری از بیم اعتراض صاحبخانه به صورت پنهانی با امکانات محدود آغاز کرده است. حالا او بیش از ۱۰ سال است که تلاش می‌کند تا یزدی‌ها و گردشگران بافت تاریخی این شهر را با خزندگانی چون سوسمار و مار مهربان‌تر کند و راه سختی را تاکنون برای حفظ این خانه طی کرده است. به همین دلیل، گزافه نیست اگر بگوییم او «مادر گردشگری جانوری یزد» است. به‌تازگی هم ویدئویی از او در شبکه‌های اجتماعی پربازدید شده که وسط حیاط خانه‌اش نشسته و سوسمار، طوطی، مار، آفتاب‌پرست، مارمولک و ... دور سینی که یک هندوانه وسط آن قرار دارد، چشم انتظار قاچ‌زده شدن آن هستند! خانم «نیکوروش» هم دارد انگار با آن‌ها حرف می‌زند و با همان لهجه شیرین یزدی‌اش می‌گوید: «تابستون شد و وقت خوردن هندوانه، هندوانه خشه که دورهمی خورده بشه...». به همین بهانه با «فاطمه نیکوروش» که معروف به ملکه مارها و سوسمارها و مارمولک‌هاست، گفت‌و‌گویی داشتیم که در ادامه خواهید خواند.
در کودکی حیوانات‌مختلف به‌جای عروسک‌هایم بودند
این زن جوان سال‌هاست یک خانه امن برای خزندگان در شهر یزد برپا کرده و علاقه مندان می‌توانند برای دیدن گونه‌های مختلف جانوری خزندگان به این مکان بروند. به عنوان اولین سوال از او درباره دلایل راه انداختن «خانه امن حیوانات» می‌پرسم که می‌گوید: «انگیزه ایجاد این خانه برای آشنایی مردم با خزندگان، ریشه در بچگی‌ام دارد. از همان کودکی، همه حیوانات را دوست داشتم. پدرم سال‌ها به کار خرید و فروش حیوانات اهلی مثل خروس، مرغ و پرندگان مشغول بود. راستش من در کودکی اسباب‌بازی نداشتم و از همان کودکی در واقع عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌هایم حیوانات مختلف بودند و از همان زمان با کشف مهربانی خاص موجود در حیوانات، به گونه‌های مختلف محیط‌زیست علاقه‌مند شدم و همیشه با حیوانات عجین بوده‌ام. حس خیلی خوبی از بودن در کنار آن‌ها داشتم و قشنگ با آن‌ها حرف می‌زدم. زیبایی آن‌ها هم برایم جذاب بود و انگار خداوند تک تک این‌ها را نقاشی کرده است».
۱۲سال به‌صورت تخصصی روی خزندگان کار می‌کنم
موسس خانه امن حیوانات در یزد درباره این که چرا تصمیم گرفته به طور تخصصی روی خزندگان کار کند، می‌گوید: «من تقریبا 12 سال است که به صورت تخصصی روی خزندگان کار می‌کنم. 8 سال است که خانه حیوانات را راه انداختم. یکی از گونه‌های جانوری که در بافت تاریخی یزد هم بسیار زیاد دیده می‌شوند و بسیار هم فایده‌مند هستند اما متاسفانه مردم مدام به آن‌ها آسیب می‌زنند، خزندگان و مارمولک‌ها هستند. به همین دلیل خانه‌ای در بافت تاریخی یزد اجاره کردم تا با معرفی انواع خزندگان به مردم خصوصا کودکان و نوجوانان، ترس آن‌ها را از خزندگان بی‌آزار از بین ببرم. البته در حال حاضر با همکارانم، تحقیقات و پژوهش‌هایی هم روی خزندگان در این جا انجام می‌دهیم. در این مجموعه‌ای که ما الان کار می‌کنیم، یعنی در خانه امن حیوانات، من در کنار فرزندم دقیقا در همین جا زندگی می‌کنم. یک مقداری سخت است و شرایط‌مان نسبت به زندگی‌های عادی متفاوت است اما آن را پذیرفتیم و زندگی هیجان‌انگیزی داریم».
از ۶۰ نوع حیوان نگهداری می‌کنیم
از او می‌پرسم که در خانه‌اش میزبان چند نوع حیوان است که می‌گوید: «این جا یک خانه قدیمی بزرگ است که ما تقریبا 60 نوع حیوان در آن نگهداری می‌کنیم. البته این را هم بگویم تمام حیواناتی که در این‌جا نگهداری می‌شوند، تکثیر آزمایشگاهی هستند و فقط یک تعداد کمی گونه‌های آسیب‌دیده در حیات وحش هستند که دست ما امانت بوده و باید در صورتی که امکان برگشت‌شان به طبیعت وجود داشته باشد، به زیستگاه اصلی‌شان برگردانیم».
حیوانات این جا در حیات‌وحش دوام نمی‌آورند
«نیکوروش» که از همیاران محیط‌زیست یزد است، در خانه خود از تمساح تا مار پیتون را نگهداری می‌کند. او درباره حیواناتی که در خانه‌اش نگهداری می‌کند، می‌گوید: «بعضی از این‌ها وارداتی هستند و از کشورهای مختلف آمدند. به‌طور کلی هم به هیچ عنوان نمی‌توانند در حیات‌وحش دوام بیاورند و زنده بمانند چون این گونه‌ها، اجدادشان هم در محیط‌هایی غیر از حیات‌وحش زندگی کردند. این‌ها اصلاح ژنتیک شدند و هیچ‌گونه مقاومتی برای زیستن در حیات وحش ندارند و اگر این‌ها به طبیعت برگردند، باعث مرگ‌شان شدیم».
کارتون‌ها باعث ترس کودکان از خزندگان می‌شوند
«مارمولک‌ها و خزندگان از مهم ترین آفریده‌های پروردگار هستند که اتفاقا بسیار هم فایده دارند و منافذ زمین را باز می‌کنند. در کنترل چرخه زیست محیطی موثر هستند و اتفاقا بسیار هم مهربانند و هیچ آسیبی به انسان نمی‌زنند البته تا زمانی که به آن ها آسیبی وارد نشود». خانم «نیکوروش» با این مقدمه می‌افزاید: «متاسفانه باورهای غلط باعث شده تا به راحتی گونه‌های مختلف جانوران را از بین ببریم. ببینید چگونه «ببر مازندران» منقرض شد؟ و متاسفانه حالا این‌گونه زیبای حیات‌وحش را نداریم و آیندگان از دیدن آن محروم شدند. حالا فکر کنید شاید آن جانوری که می‌کشیم یا به آن آسیب می‌زنیم، آخرین نوع آن گونه باشد. حال فکر کنید آن شخص آسیب‌زننده چه خیانتی به آیندگان می‌کند؟ بر این اساس بود که به‌واسطه علاقه‌ای که به حیوانات داشتم بر آن شدم تا فرهنگ سازی و آموزش حمایت از حیوانات را خصوصا از کودکان آغاز کنم. کودکان این روزها معمولا به‌واسطه تماشای فیلم‌ها و کارتون‌ها یا انجام بازی‌های یارانه‌ای که در آن‌ها حیوانات به شکل ترسناک نمایش داده می‌شوند، از حیوانات به خصوص خزندگان به‌شدت می‌ترسند. این نگرشی است که نیاز به اصلاح جدی و فوری دارد.»
بچه‌ها به زور از این جا بیرون می‌روند
از ملکه خزندگان ایران می‌پرسم که استقبال کودکان و نوجوانان از این خانه و تلاش‌ها برای فرهنگ سازی درباره رفتار اصولی با مار، سوسمار، مارمولک را چطور ارزیابی می‌کند که می‌گوید: «حالا به نقطه‌ای رسیده‌ایم که وقتی کودکان و دانش‌آموزان مدارس به این جا می‌آیند، والدین یا معلمان باید به زور آن ها را از «خانه امن حیوانات» بیرون ببرند. خوشبختانه توانسته‌ایم نقش مثبتی در کاهش ترس کودکان از حیوانات به خصوص خزندگان داشته باشیم. در این سال‌ها سختی‌های فراوانی بر سر راه فعالیتم در این مجموعه بوده و تخریب و توهین‌های بسیاری را به جان خریدم اما وقتی می‌بینم که حال مردم خصوصا کودکان و نوجوانان پس از بازدید از «خانه امن حیوانات» بهتر می‌شود، انگیزه پیدا می‌کنم که با قدرت ادامه دهم. الان چند جوان در این مجموعه استخدام با بیمه‌اند، این ها همان کودکانی هستند که روزی از حیوانات خیلی می‌ترسیدند اما در این مجموعه آمدند، کم‌کم ترس‌شان ریخت و اکنون به عنوان نیرو در این مجموعه فعالیت دارند. در حد توان سعی کرده‌ایم اشتغال زایی هم داشته باشیم».
کتاب‌های درسی فاقد مطالب مرتبط با حیات‌وحش است
خانم «نیکوروش» درباره علاقه‌اش به مطالعه درباره خزندگان و افزایش آگاهی خودش درباره این حیوانات می‌گوید: «عموی بنده از قدیمی‌ترین کتاب فروشان یزد بود و خوشبختانه یکی از چیزهایی که همیشه دوست داشته‌ام، مطالعه و کتاب بوده است البته بیشتر کتاب‌هایی با موضوع حیات‌وحش و محیط زیستی. برای همین هم انتقاداتی به سیستم آموزش و پرورش دارم. چون آموزش‌ها در این سیستم خشک و بی روح است و کتاب‌های درسی مطالب چندانی درباره حفظ محیط‌زیست و آشنایی کودکان و نوجوانان با حیات وحش ندارند».
ترس از خزندگان، جهانی است
از او می‌پرسم که آیا فقط ما ایرانی‌ها از خزندگان می‌ترسیم که می‌گوید: «کلا در تمام دنیا مردم از خزندگان و بندپایان می‌ترسند و به همین دلیل، آن‌ها را از بین می‌برند. البته باید توجه داشته باشیم که ترس از نداشتن آگاهی می‌آید و وظیفه ما اطلاع‌رسانی است و این که مردم با طبیعت به خصوص حیوانات خزنده و بندپایان مثل مار، عقرب، رتیل، مارمولک و ... آشتی کنند. این‌ها گونه‌هایی هستند که مردم حس خوبی به آن‌ها ندارند و به همین دلیل، معمولا به آن‌ها آسیب می‌رسانند. کار ما آموزش و ترس‌زدایی است. بنا هم نیست کاری کنیم که مردم وقتی در طبیعت آن‌ها را می‌بینند، بروند و با دست آن‌ها را بگیرند و ...، نه، هدف ما این است که کاری با گونه‌های حیات‌وحش نداشته باشند و آسیبی به آن‌ها نزنند».
اساس و اصول کار ما آموزش است
«نگهداری از این حیوانات در این جا، فقط برای آموزش و ترس‌زدایی هستند و به عنوان حیوان خانگی نگهداری می‌شوند. هدف ما این است که مردم با خزندگان آشنا شوند، ترس‌شان بریزد و دست از کشتن این حیوانات که برای چرخه محیط‌زیست بسیار مهم هستند، بردارند». مادر خزندگان ایران با این مقدمه ادامه می‌دهد: «اساس و اصول کار ما در خانه امن حیوانات آموزش است. ما با آموزش می‌خواهیم دیدگاه مردم به خزندگان را تغییر بدهیم و به نظرم خدا را شکر، عملکرد خوبی داشتیم. در این جا نزدیک به 20 نفر کار می‌کنند که چندین نفرشان لیدر و راهنما هستند و آموزش دیدند و تمام کسانی که برای بازدید به این مجموعه می‌آیند، اطلاعات لازم و کافی درباره خزندگان و مواجهه با آن‌ها را کسب می‌کنند. اطلاعاتی که در این جا به مردم به خصوص کودکان و نوجوانان ارائه می‌شود، درباره انواع گونه‌ها و این است که اگر در طبیعت با مار یا سوسمار مواجه شدند، چه عکس‌العملی داشته باشند. همچنین به آن‌ها می‌گوییم که خزندگان جزو مهم‌ترین شاخه های جانوری حساب می‌شوند. هم آفت کش طبیعت هستند و هم یکی از منابع غذایی بسیار مهم در زنجیره غذایی جانوران دیگر محسوب می‌شوند که اگر نابود شوند، محیط زیست با خطرات جدی مواجه خواهد شد».
مارها از اسب‌ها نجیب‌ترند
به ملکه مارها و خزندگان می‌گویم شما سال‌ها در کنار خزندگان زندگی کردید. چه ویژگی یا ویژگی‌هایی در آن‌ها هست که توجه شما را بیشتر از بقیه موارد به خودش جلب کرده است که می‌گوید: «یک چیز جالبی که من در مارها دیدم، این است که مار هرچه سمی‌تر، زهری‌تر و کشنده‌تر باشد، نجیب‌تر است. به همین دلیل تا زمانی که شما به مارها دست نزدید، پا روی آن‌ها نگذاشتید، حتی اگر وارد قلمرو آن‌ها بشوید، تا زمانی که خطری برای‌شان ایجاد نکنید، کاری به شما ندارند. اما متاسفانه مردم در طبیعت به محض اینکه یک مار یا سوسمار یا مارمولک را می‌بینند، فکر می‌کنند که می‌خواهد به آن‌ها حمله کند. در صورتی که این یک باور غلط است. همیشه می‌گویند اسب حیوان نجیبی است اما از دیدگاه من و بر اساس شناختی که از خزندگان در این سال‌ها کسب کردم، باید بگویم که نجیب‌ترین حیوانات روی کره‌زمین خزندگان هستند که شامل سوسمار، مارمولک‌ها و مارها می‌شوند».
می‌خواهم پروژه‌های بزرگ تری انجام دهم
او در پایان درباره اهدافش و این که آیا روزی دست از این کار و فرهنگ سازی به خاطر چالش‌های زیادش برخواهد داشت یا نه، می‌گوید: «در قدم اول می‌خواهم درآمد بیشتری داشته باشم تا بتوانم پروژه‌های بزرگ تری انجام دهم و افراد بیشتری را با خزندگان آشنا کنم و آگاهی‌شان را در این باره افزایش دهم. هدفم این است که با اشتغال زایی بیشتر بتوانم خدمت گزار جامعه باشم. اعتقاد دارم باید به توانایی‌های خود متکی باشیم و وابستگی به دولت را به حداقل برسانیم. به شدت به مسئولیت خودم به عنوان یک مادر در مقابل تمامی فرزندان این سرزمین اعتقاد دارم و دوست دارم مادرانه و با مسئولیت پذیری زیاد برای رشد تمامی فرزندان ایران عزیزم تلاش کنم و قدمی هرچند کوچک برای حفظ محیط زیست و بیشتر شدن آگاهی مردم به خصوص کودکان و نوجوانان بردارم.»
