عصر ایران؛ مهدیه ملک شیخی- از روزگاران پیشین تاکنون در کنار فرهنگ و ادب رسمی، فرهنگ و ادب عامه نیز وجود داشته و به حیات خود ادامه داده و در دنیا به فولکلور معروف است.
فولکلور، آیینه زندگی واقعی انسان ها در تمام دوره های زندگی است و در واقع، دنیای زندگی توده مردم است؛ زیرا زمانی که از فرهنگ جامعه ای گفته می شود؛ سخن از افسانه ها، ترانه ها، عقاید، آداب و رسوم، مذهب، گویش ها، ضرب المثل ها، چیستان ها، بازی ها و هزاران پدیدە آشکار و نهان دیگر اجتماعی است.
انسان پيش از آن كه شعر بگويد و قبل از آن كه خط بنويسد؛ مثل را به كار برده و در محاورات خود از آن استفاده كرده است.
در این میان زن بودن و مرد بودن، بزرگ ترین گروه بندی ای است که در جامعه شکل گرفته است و این را می توان به وضوح در مثل ها نیز مشاهده کرد؛ برای همین، زنان یکی از موضوعات مهم در ضرب المثل ها هستند که البته در بیشتر موارد نقش منفی داشته اند و صفات منفی نیز بیشتر به آنان نسبت داده شده است.
هنگامی که در ضرب المثل‌ها سخن از جایگاه اجتماعی افراد به میان می‌آید؛ به فرودست بودن جایگاه اجتماعی زنان اشاره می‌شود و معمولاً زنان جنس فرودست و مردان فرادست شمرده می‌شوند!
حتماً این ضرب المثل را در محاورات روزمره، بارها شنیده‌ایم که "از زن کمترم". در واقع زن آن چنان فرودست شمرده می‌شود که مردم برای نشان دادن قطعیت و حتمیت خود در کار، می‌گویند اگر در اقدام به کار خود کوتاهی ورزم و آن را انجام ندهم، از زن کمترم.
از سوی دیگر، در برخی از ضرب المثل‌ها اصالت و نژاد یکی از ارزش‌های مهم مردان محسوب می‌شود و داشتن اصالت موجب می‌شود، فرد جایگاه اجتماعی بالایی داشته باشد. در خانواده های پدرسالار و مردسالار، اصالت از آن پدر است و جایگاه اجتماعی فرد با پدر سنجیده می‌شود تا مادر. آنچه اهمیت دارد؛ پدر است و مادر تنها رهگذر خوانده می‌شود.
احتمالاً شما اکنون می‌گویید؛ همیشه این گونه نبوده است و در برخی از ضرب المثل‌ها زنان حتی جایگاه بالاتری از مردان داشته اند.
کاملاً درست می‌گویید؛ در برخی ضرب المثل‌ها، زمانی این جایگاه و ارزش بالاتر به زنان داده شده که سخن از مسائل درون خانواده به میان می‌آید. در واقع جامعه مردسالار به این دلیل این ویژگی مثبت را به زن نسبت داده است تا زنان ترغیب شوند به کارهای درون خانه بپردازند.
در بیشتر موارد، ضرب المثل ها از زبان مردان و خطاب به زنان گفته شـده و در اندک مواردی زنان، مردان را مورد خطاب قرار داده اند.
به طور معمول زوایای مختلف زندگی زنان از سه جنبه در محتوای مثل ها گنجانده شده است:
۱- ضرب المثل های مربوط به طبيعت، زيبايی و جسم زن.
۲- ضرب المثل های مربوط به دوره های مختلف زندگی او مثل دختـر، تـازه عـروس، همسر، مادر، بيوه، مادربزرگ و ...
۳- ضرب المثل های مربوط به زندگی زنان مانند عشق، بارداری، تولد فرزند، كار و زندگی خانوادگی.
از آنجا که کاربرد مثل ها، عرصه فرهنگ عمومی جامعه است، بنابراین زبان و اندیشه های مطرح شده در آن نیز غالباً ساده و بدون تکلف است. به اقتضای واژه ها و اصطلاحات فرهنگ کوچه و بازار، بخش هایی از مجموعه ضرب المثل های هر جامعه ای حامل عقاید عوامانه، الفاظ و اصطلاحات غیرمؤدبانه، آموزه های نادرست اخلاقی و مفاهیم توهین آمیز و تحقیرکننده نیز است.
امروزه برخی از این نوع مثل ها را می توان همانند افسانه هایی دانست که دیگر کارایی اولیه را ندارند، ولیکن برخی دیگر کماکان جدی گرفته می شود و مایه تحقیر یا ناراحتی انسان ها یا توجیه کننده اندیشه ها و رفتارهای نابخردانه است.
مسئله ای که نمی توان انکار کرد، در محتوای ضرب المثل های فارسی بیش ترین تحقیرها به زنان در نقش های زنانه دیده می شود؛ یعنی علاوه بر اینکه انواع مختلفی از بدگویی ها را به صورت مطلق، درباره جنس زن می بینیم، طعنه های مضاعفی را نیز در مورد نقش های زنان شاهد هستیم.
پرواضح است؛ تحقیرهای جنسیتی و نگاه منفی و تحقیرآمیز نسبت به زنان، حقیقتی به درازای تاریخ بشر است و این موضوع نه تنها در کشور ایران، بلکه در بیشتر جوامع جهانی اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه به چشم می خورد. اگرچه ممکن است، در روزگار اخیر به تدریج تعدیل شده باشد.
چنانچه اندکی عمیق‌تر در روابط روزمره مان شویم، هنوز رد پای برخی از این ضرب المثل‌ها را در محاورات هر روزه درباره زنان می‌شنویم؛ جالب اینکه گاه نه تنها در محاورات عامه، بلکه در میان اظهار نظرهای متخصصان و کارشناسان، معنای باز شده برخی از این ضرب المثل‌ها علیه زنان همچنان رایج است.
حتماً شما هم چند مورد از آن را بارها و بارها در رسانه‌های رسمی شنیده‌اید.
نزدیک‌ترین مثال به زمان حال، خانم فیلمساز جوانی که اخیرا چند فیلم کوتاه ماندگار نیز ساخته است؛ نقل می‌کرد: "بنا بر موضوع فیلمنامه بسیار سختی کشیدم تا توانستم آن را بسازم." خانم فیلمساز معتقد بود؛ در واقع باید مردانه عمل کرد تا از پس کار برآمد!
ضرب المثل هایی که در این مجال اندک به آنها اشاره می شود، تنها گوشه ای از دنیای غیر منصفانه مثل های پیرامون زنان است.
*در باب خانه نشینی زنان
- زن نکو برای گفت و گو است و بانوی خانه، زن بد برای ولگردی و لقمه خوردن.
- زن بنشیند، مرد پا شود.
- زن پنهان، زر پنهان.
*حفظ کیان خانواده
- آستر رویه را نگه می دارد و زن شوهر را.
- زن خانه داری کند و مرد نان آوری.
*در باب زایندگی
- پسر خوب از زن خوب به دنیا می آید.
- زن تا نزاید بیگانه است.
*افشای راز
- دهان زن چفت و بست ندارد.
- راز دل با زنان و کودکان مگوی.
- زن نخود زیر زبانش نمی خیسد.
*ضعف، ناتوانی و بی کفایتی
- پلی که زن ساخته باشد، اردک از آن عبور نمی کند.
- دنیا که درهم برهم است، اختیار دست زن است.
- خر را خرده بار می کشد، زن را خرده کار.
*قابل مشورت نبودن
- به گفتار زنان هرگز مکن کار.
- با کسی که به حرف زنش است، معامله نکن.
- با زنان مشورت کن ولی به حرفشان گوش نکن.
*مکر و حیله
- چهل شتر از مکر زن بار است.
- ای زن! رندی مکن، تا شوهر نکنی، پسر به دنیا نمی آوری.
*نادانی
- اگر آب سربالا رفت، زن هم عاقل می شود.
- زن آن قدر که زودفهم است، خوش فهم نیست.
*قابل اعتماد نبودن
- به سگ دادند وفا، به زن ندادند.
- اسب و زن اعتبار ندارد.
- به دزد اعتماد کن، به زن مکن.
*پر خوری
- اگر گاوت خوش خوراک شد، سرت را بگذار و بخسب، اگز زنت خوش خوراک شد، جُلت را بردار و در رو.
- خوردن مرد را زن می داند و خوردن زن را خدا.
*زشت رویی
- خداوندا سه درد آمد به یک بار، خر لنگ و زن زشت و طلبکار.
- خداوندا زن زشت را تو بردار، خودم دانم خر لنگ و طلبکار.
*نازایی
- زن نزاییده، بیگانه است.
- بوریایی در گوشه خانه، به از زن نازاینده.
*افول زیبایی پس از زایمان
- زن تا نزاید(نزاییده) دلبر است، وقتی زاید، مادر است.
*دختر زایی
- زن جوان خوبی است، اما حیف که دخترزاست.
*بدگویی از زنان
- با صد تا مرد به جهنم بروی، اما با یک زن به بهشت نروی.
- زن شیطان است.
- زن ناقص العقل است.
- تمام بلاها زیر سر زنان است.
*توصیه به تنبیه زنان
- زن بدون چماق راست نمی رود.
- زن خوب روزی دو دست کتک می خواهد تا زن بد حساب کار خودش را بکند.
- اسب پوزه بند می خواهد، زن کتک.
مثل هایی که در بالا اشاره شد، تنها چند مورد از صدها ضرب المثل ایرانی درباره زنان است.
خلاصه کلام اینکه، ضرب المثل های ایرانی میانه خوبی با زنان ندارد.
