جیکوب بوراک در مقاله‌ای در «ایان» نوشت: دایره‌های قرمز رنگی که رویشان اعدادی نوشته شده و کنار برنامک‌های مختلف گوشی همراهمان ظاهر شده‌اند؛ فرشته‌های عذابی که یک دم از روی شانه‌مان پر نمی‌زنند. آنقدر وسواس انگشت‌زدن روی آن‌ها گرفتارمان کرده که حتی در خواب‌هایمان می‌بینیمشان. چرا اعلان‌های شبکه‌های اجتماعی یا زنگ یک پیامک یا تماس جدید این‌قدر برایمان مهم شده؟ نگرانی برای ازدست‌دادن خبرها در روزگار شبکه‌های اجتماعی چنان بالا گرفته است که حالا نامی برای خودش دارد: فومو یا «ترس ازدست‌دادن».
به گزارش ترجمان علوم انسانی در ادامه این مطلب آمده است: آزمایشی داریم که ممکن است خوشتان بیاید: سناریو‌های زیر را با مقیاسی عددی رتبه بندی کنید، از ۱ برای ناراحتی خفیف تا ۷ برای اندوهی جانکاه.
سناریوی اول: مانند هر روز صبح در حال پرسه زدن بین وب‌سایت‌های خبری هستید. اما امروز برخلاف ۳۰ دقیقۀ معمولتان، باید ۱۵دقیقه را به خواندن مقالات اختصاص دهید. مجبورید از بعضی ستون‌ها و بخش‌های مورد علاقه تان چشم پوشی کنید. چه میزان احساس ناراحتی می‌کنید؟ (بیشتر ما به احتمال زیاد، حد پایینی را انتخاب می‌کنیم. مثلا ۲).
سناریوی دوم: برای گردش به نیویورک آمده‌اید و متوجه می‌شوید که به هیچ وجه نمی‌توانید از همۀ دیدنی‌ها بازدید کنید، همۀ نمایشنامه‌های توصیه شده را نمی‌توانید ببینید و حتی بخشی از «بایدهایی» که رفقای نیویورکی تان درموردش پرحرفی کرده‌اند را نمی‌توانید انجام دهید. حالا چه حسی دارید؟ حول و حوش ۵؟
سناریوی سوم: به اتفاق دوستانتان در حال صرف شام هستید و همه توافق اکید کرده‌اید که امشب را بدون گوشی سپری کنید. اما صدای بیب بیب اعلان‌های توییتر و پیام‌های گوشی هوشمندتان تمامی ندارد. قطع به یقین در شبکۀ اجتماعی‌تان خبری است، اما امکان چک‌کردنش را ندارید. حتی ۷ هم با استرسی که حالا احساس می‌کنید مطابقت ندارد.
به دنیای «ترسِ از دست دادن» یا «فومو» خوش آمدید. آخرین اختلال فرهنگی‌ای که بی سروصدا آرامش ذهن ما را تحلیل می‌برد. فومو زادۀ پیشرفت تکنولوژیک و گسترش اطلاعات است و به احساس از دست دادن چیزی مهیج تر، مهم‌تر و جالب‌تر گفته می‌شود که در جایی دیگر در جریان است. همه می‌دانیم اسباب پریشان خاطری است اگر دیگران در حال لذت‌بردن از تجربه‌ای ارزشمندتر باشند و ما جزئی از آن نباشیم. بر اساس یک مطالعۀ جدید، ۵۶ درصد از کسانی که از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، از این طاعون مدرن رنج می‌برند.
البته حسِ از دست دادن چیز تازه‌ای نیست. منابع فراوانی به توصیف تضاد غم انگیز آرمان‌های رمانتیک و محافظه کاری اجتماعی می‌پردازند. به‌عنوان نمونه، ادیس وارتون، شارلوت برونته و استاندال خیلی قبل‌تر از اینکه ما بتوانیم دوستان دبیرستانمان را در فیسبوک ببینیم، تشویش از دست دادن را توصیف کرده اند.
قهرمانان داستان‌های قرن نوزدهمی، عمری درگیر تنها یک فرصتِ از دست رفته بودند، اما امروزه جریان بی وقفۀ اطلاعات به طرز نگران کننده‌ای جهانی را به یادمان می‌آورد که از چنگمان می‌گریزد. وقتی دارید این سطور را می‌خوانید، ممکن است مهمانی‌ای را که چندنفر از دوستانتان ترتیب داده اند از دست بدهید، یا غذایی را که چندتا از دوستان دیگرتان بدون شما صرف می‌کنند را از دست بدهید. احتمالاً دوست دارید یک تماس تلفنی را نیمه کاره رها کنید –همان وسط بحث- تا تماس دیگری بگیرید، بدون اینکه حتی بدانید چه کسی ممکن است نفر آخر باشد.
آخر شب، وقتی جداً قسم خورده اید که گوشی را کنار بگذارید یا رایانه را خاموش کنید، باز وسوسه می‌شوید تا برای آخرین بار نگاهی به صفحۀ نمایش بیندازید، مبادا پیام‌هایی را که آشنایان درجه چندم یا حتی غریبه‌ها برای درخواست دوستی یا اشتراک یک خبر فرستاده اند از دست بدهید.
مطالعاتی در اختیار داریم که می‌گویند بخش عمدۀ پشیمانی‌های ما در پایان زندگی، مربوط به چیز‌هایی است که انجام نداده ایم و نه چیز‌هایی که انجام داده ایم. در این صورت مشاهدۀ مداوم کار‌هایی که دیگران انجام می‌دهند و ما انجام نمی‌دهیم، آینده‌ای را برایمان رقم خواهد زد که در آن مرتب گذشته را به یاد می‌آوریم و غصه می‌خوریم. گفتگویی هیجان انگیز بین چندنفر در آن سوی مجلس، می‌تواند خورۀ فومو را به جانمان بیندازد. مجموعۀ گیج‌کننده‌ای از نمایش ها، مهمانی ها، کتاب‌ها و آخرین مد‌های مصرفی‌ای که رسانه‌های اجتماعی به خوردمان داده اند، به همین اندازه، این بلا را سرمان می‌آورند.
شخصیت‌های آنلاین جذابی که از خودمان ساخته‌ایم -و از دور بسیار فریبنده اند- فومو را از این هم وخیم‌تر می‌کنند. شری ترکل، روان‌شناس اجتماعی موسسۀ فناوری ماساچوست، مولف کتاب، تنها باهم: چرا بیشتر از تکنولوژی انتظار داریم و کمتر از یکدیگر۲ (۲۰۱۸)، می نویسد تکنولوژی به سازۀ اصلی‌ای بدل شده که صمیمیت را با آن تعریف می‌کنیم.
ما صد‌ها یا حتی هزاران دوست در شبکه‌های اجتماعی را با رفقای بدردبخور صمیمی‌مان در واقعیت اشتباه می‌گیریم. با بهره گیری از صد‌ها مصاحبه، ترکل ادعا می‌کند، پیشرفت تکنولوژیک، باعث زوال تدریجی روابط مهم ما -با والدین، فرزندان یا شریک زندگی مان- شده و نوع جدیدی از تنهایی را ایجاد کرده است. با توجه به ناامنی‌ای که در روابطمان احساس می‌کنیم و نگرانی‌ای که دربارۀ صمیمیت داریم ترکل ادعا می‌کند که در جهان تکنولوژی، هم به دنبال روش‌هایی برای برقراری رابطه می‌گردیم و هم می‌خواهیم از خود در برابر رابطه‌ها محافظت کنیم.
اگر تا به حال به آدم‌هایی دقت کرده باشید که حاضرند به جای حرف‌زدن با آدم‌های زندگی‌شان، پیام متنی دور و دراز برایش تایپ کنند، حتما با ارزیابی ترکل همدل خواهید بود که رابطۀ ما با تکنولوژی تازه شروع شده است. اتصال با همه، درهر زمان، تجربۀ تازه‌ای برای بشر است. آمادگی نداریم که به‌تن‌هایی با آن دست و پنجه نرم کنیم.
ترکل می‌نویسد: اگر بتوانیم خودمان را، حتی برای دوره‌های زمانی محدود، از دستگاه‌های هوشمندمان جدا کنیم، وابستگی مان به تکنولوژی کاهش می‌یابد. آیا روزی دستگاه‌هایی خواهد آمد که در ترک اعتیاد به تکنولوژی کمکمان کنند؟ من دستگاه‌هایی را پیش بینی می‌کنم که اطلاعات را در فواصل زمانی تصادفی و پیش‌بینی‌ناپذیر رد وبدل می‌کنند، به طوری که نه فرستنده و نه گیرنده متوجه تأخیر پیش آمده پیش از دریافت پیام نشود. این باعث می‌شود تا افراد بخشی از اعلانات را از دست بدهند و ملتفت شوند که، در کمال تعجب، می‌شود بدون خبرها هم زندگی کرد.
حتی با چنین مداخلاتی، مشکل زمانی حل خواهد شد که بفهمیم این مغز ما و طبیعتِ بشری ماست -نه تکنولوژی هایمان- که این اعتیاد را ایجاد کرده است. نمی‌توانیم به دنبال راهکار باشیم مگر اینکه صادقانه از خود بپرسیم چرا از دست دادن این‌قدر برایمان ترسناک است.
آندره شیبیلسکی، محقق اجتماعی دانشگاه آکسفورد، اخیراً سرپرستی اولین مطالعۀ تجربی بر روی این اختلال در حال انفجار را برعهده داشته است. نتایج این تحقیق در ژورنال کامپیوتر‌ها در رفتار انسان۳ در سال ۲۰۱۳ به چاپ رسیده است. جمع بندی‌های او، در این مقاله و جا‌های دیگر، حکایت از این دارد که فومو نیروی محرکی است که ما را به استفاده از شبکه‌های اجتماعی وامی‌دارد. بالاترین سطح فومو در جوانان و بخصوص مردان جوان دیده می‌شود.
این ترس در میان رانندگان حواس پرتی که هنگام رانندگی به کار‌های دیگری مشغول هستند هم بالاست؛ و احتمالاً بارزترین نمونۀ این ترس خود را در افرادی ظاهر می‌کند که نیاز‌های روان‌شناختی شان برای عشق، احترام، استقلال و امنیت ارضا نشده است. روی هم رفته، از دست دادن عشق و احساساتی که داریم برای ما ترسناک است، کسانی هم که خود را تماماً وقف کارشان می‌کنند از این می‌ترسند که مبادا فرصتی در پیشرفت حرفه ای شان یا توافقی سودآور را از دست بدهند.
رابین دانبار، روان‌شناس تکاملی در دانشگاه آکسفورد و نویسنده کتاب هر شخص به چند دوست نیاز دارد؟ او معتقد است تنها در صورتی که از خودمان شناخت بیشتری داشته باشیم، می‌توانیم مشکلمان را کمی تسکین دهیم. دانبار مدعی است که به علت نداشتن ظرفیت ذهنی و فکری کافی، انسان‌ها نمی‌توانند با جمعی بیش از ۱۵۰ نفر در ارتباط باشند؛ میانگین تعداد انسان‌هایی که یک روستای کشاورزی در عصر نوسنگی زندگی می‌کردند. این نکته را باید به نوجوان آمریکایی‌ای گفت که ماهانه ۳۰۰۰ پیام می‌فرستد (بر اساس گزارش نیلسن، غول بازاریابی-نظرسنجی) و می‌ترسد که اگر فوراً جواب پیامی را ندهد، طرد شود؛ و گاه می‌شود که با هزاران نفر به طور آنلاین سرو کله می‌زند.
رهایی از نظرات دیگران و خلاصی از مقایسۀ اجتماعی، موفقیتی است که نصیب تعداد اندکی می‌شود. کم نیستند خویشتن‌دارانی که در برابر نیروی فومو مقاومت کنند. در سال ۲۰۱۲، ویلهلم هوفمان، روان‌شناس اجتماعی دانشگاه شیکاگو، کاربرد نیروی اراده در برابر وسوسه‌های روزمره را بررسی کرد: شرکت کنندگان وی دریافتند که اجتناب از غذا و رابطۀ جنسی، تنها از طریق نیروی اراده، برایشان به مراتب آسان‌تر از این خواهد بود که از شبکه‌های مجازی دوری کنند. در این مورد، میزان شکستشان ۴۲ درصد بود.
با وجود چنین چیز مضری که کیفیت زندگی مان را تهدید می‌کند، آیا کاری از ما ساخته است؟ اگر بخواهیم برای یافتن علل عاطفی نهفته در فومو از روان درمانی استفاده کنیم، بسیار پرهزینه و زیاده‌روی خواهد بود. قول و قرار‌ها هم ما را از دستگاه‌های هوشمندمان دور نخواهد کرد. در عوض، بهترین راه مقابله با فومو، احتمالاً پذیرش این نکته است که در ضرب آهنگ پرجنب وجوش زندگی مان، گاهی محکوم به از دست دادن هستیم. با این شیوه شاید انتخاب هایمان نتایج بهتری را به دنبال داشته باشند.
این رویکرد ساده برای اولین‌بار در سال ۱۹۵۶ توسط هربرت سیمون، محقق بین‌رشته‌ای آمریکایی و برندۀ جایزه نوبل اقتصاد معرفی شد. او اصطلاح ارضای بسنده -آمیزه‌ای از دو واژۀ رضایت و بسندگی- را به کار گرفت تا بگوید: به جای دنبال‌کردن سود‌های حداکثری، صرفاً به نتایجی بسنده کنیم که «به اندازۀ کافی خوب» اند. استراتژی سیمون بر پایۀ این پیش فرض ساده استوار است که ما توانایی شناختی لازم برای بهینه‌سازیِ تصمیم‌گیری‌های پیچیده را نداریم. برای ارزیابی همۀ گزینه‌های موجود و پیامد‌های احتمالی، حجم انبوهی از اطلاعات باید مورد پردازش قرار گیرد و این کار از عهده ما خارج است؛ چه در شبکه‌های اجتماعی چه در جای دیگر؛ بنابراین بهترین اقدام، ارضای بسنده است: انتخاب اولین گزینۀ موجودی که مطابق معیار‌های از پیش تعیین شده مان باشد، یعنی «به اندازه کافی خوب» باشد.
در سال ۱۹۹۶، سیمون خودزندگینامه‌ای منتشر کرد که در آن زندگی اش را مجموعه‌ای از تصمیمات پراکنده توصیف می‌کند، او انتخاب «به اندازه کافی خوب» را بهترین گزینه ممکن میان این تصمیمات می‌داند. سیمون مدعی است که بیشتر کسانی که به حد مطلوب توجه دارند، از هزینۀ سنگین جمع آوری اطلاعات که دست آخر بر منفعت کلی شان می‌چربد، غافل اند. در زندگی روزمره، این تصمیمات کمال گرایانه آسایشمان را هدف می‌گیرند: اگر دوستی دارید که فقط در رستوران‌های شیک غذا می‌خورد یا آنقدر در خرید مشکل پسند است که تا بهترین لباس را پیدا نکند، خرید نمی‌کند، استراتژیِ «به اندازه کافی خوب» به کارتان خواهد آمد.
مطالعات سیمون نشان می‌دهد کسانی که بر تصمیمات کمال گرایانه اصرار داشتند، درمقایسه با کسانی که به تصمیمات «به اندازۀ کافی خوب» اکتفا می‌کردند، از انتخاب‌های خود رضایت کمتری داشتند. مطالعات ما چرایی آن را روشن می‌کند: دستاورد‌های گروه اول از دستاورد‌های گروه دوم کمتر است، مخصوصاً زمانی که پای ارزیابی پیامد‌های احتمالی آن‌ها در میان باشد. در مجموعه آزمایشاتی که به رهبری بری شوارتز، روان‌شناس اجتماعی دانشگاه سوارتمور صورت گرفت، به شرکت کنندگان یک پرسشنامه‌ی خودارزیابی داده شد تا گرایششان به تصمیمات کمال گرایانه مشخص شود (بر پایۀ موافقت یا مخالفتشان با جملاتی مثل: من هرگز منتظر بهترین‌های بعدی نمی‌نشینم یا معمولاً در خرید هدیه برای دوستانم دچار مشکل می‌شوم).
پرسشنامه ای دیگر، گرایش افراد به احساس پشیمانی را می‌سنجید. سپس شرکت کنندگان طبق پاسخ‌هایی که به هر دو پرسشنامه داده بودند طبقه بندی شدند. پژوهشگران بین گرایش به بهترین بودن و شادی، اعتماد به نفس و رضایت رابطۀ منفی و میان گرایش به بهترین بودن و افسردگی، کمال گرایی و احساس پشیمانی رابطه‌ی مثبت پیدا کردند.
مطالعۀ دیگری در این مجموعه نشان می‌دهد افرادی که به دنبال بهترین‌ها هستند، درگیر مقایسه اجتماعی بیشتری می‌شوند و زمانی که ضعیف ظاهر شوند، به شدت متأثر خواهند شد.
کمی صبر کنید؛ آیا فومو در شبکه‌های اجتماعی، دقیقاً مبتنی بر همین مقایسه نیست؟ در این صورت، آیا ارضای بسنده می‌تواند رهایی بخش باشد؟ اگر فومو را با پارامتر‌های سیمون بررسی کنیم، شباهت شگفت آوری میان آن و فرایند‌های تصمیم‌سازی‌ای که او مطالعه می‌کرد می‌بینیم. فرایند‌هایی که شاخصه‌شان اضافه‌بار شناختی و آسیب‌رسانی به سلامت بود.
وفور اطلاعاتی‌ای که امروز داریم، به خصوص اطلاعات آنلاین، هزینۀ دیگری را روی دستمان گذاشته است: توجهمان، که پیشاپیش هم محدودیت‌های زیادی داشته است. برای اختصاص دادنِ توجه مان به این حجم بی‌سابقه از اطلاعات با دو مانع اساسی روبرو هستیم، یکی مشکل شناختی مان در الویت بندی و دیگری عدم توانایی مان در دریافت و پردازش همۀ این اطلاعات.
اندوه برخاسته از فومو همان روحمان است که عاجزانه کمک می‌خواهد، التماسمان می‌کند که ارتباطات سطحی و نگاه افسارگسیخته مان به این‌ور و آن‌ور را کم کنیم پیش از آنکه کیفیت زندگی و توانمان برای ابراز صمیمت و فردیت از دست برود.
استفاده از رویکرد «به اندازه کافی خوب» برای مقابله با این مشکل نابودکننده، صرفاً تاکیتیکی برای بهبود تصمیم گیری نیست. این رویکرد در قدم اول نوعی جهان بینی است، شیوه‌ای از زندگی‌کردن است. بعضی محققان آن را حتی نوعی ویژگی شخصیتی مورثی می‌دانند.
شواهد زیادی دربارۀ اثربخشی این روش وجود دارد. در زمینه کسب و کار، چشم پوشی از سود حداکثری به نفع سودی که «به اندازه کافی خوب» است، به عنوان بهترین استراتژی در بلندمدت شناخته می‌شود. چنانکه نقل است: گاو‌ها پول درمی آورند، خرس‌ها پول درمی آورند و خوک ها۷ ذبح می‌شوند: طمعکار چشم به بیشترین حد دارد، از این رو حاضر به پرداخت هزینه نیست. هر تاجری همیشه می‌داند که باید سهمی را برای طرف مقابلش باقی بگذارد، بخصوص در معاملاتی که به شراکت‌های بلندمدت ختم می‌شود. سرمایه گذارن باتجربۀ بازار سرمایه یادگرفته اند که فروش در اوج قیمت، از فروش در نقطه‌ای رضایت بخش، در نهایت سود کمتری خواهد داشت.
گورستان مؤسسات، پر از شرکت‌هایی است که در نقطۀ «به اندازه کافی خوب» توقف نکرده‌اند و محصولات سودآوری را که به‌راحتی می‌توانست نقد شود انبار کردند. در عوض تسلیم مشتی مهندس بلندپرواز شدند که ورد کلامشان جزئیات ریز و برنامه‌های غیرواقعی بود.
ریچادر آوری، مورخ بریتانیایی، در کتاب معروف خود، چرا متحدان برنده می‌شوند۸ (۱۹۹۵)، ادعا می‌کند به برخی از پیامد‌های جنگ جهانی دوم پرداخته که تا به حال به آن‌ها توجه نشده بوده است. یکی از مثال‌هایی که آوری می‌زند تلاش ارتش آلمان برای بهینه سازی استفاده از ادوات جنگی است که به قیمت افت بازدهی نبرد‌های تاکتیکی تمام شد. در مقطعی از جنگ، آلمان‌ها دستکم ۴۲۵ نوع مختلف هواپیما، ۱۵۱ نوع کامیون و ۱۵۰ نوع موتورسیکلت داشتند.
هزینۀ برتری فنی تجهیزات آلمان‌ها، دشواری در تولید انبوه آن‌ها بود که در آخر کار، از نظر استراتژیک اهمیت بیشتری پیدا کرد. در نبرد‌های سرنوشت ساز روسیه، هر فوج آلمانی مجبور بود یک میلیون قطعۀ یدکی برای صد‌ها نوع مختلف نفربر، کامیون و موتورسیکلت حمل کند. روس‌ها در مقابل از دو نوع تانک استفاده می‌کردند و همین باعث می‌شد که نگهداری از تجهیزات در طول جنگ برایشان به‌مراتب آسان‌تر باشد.
کمال گرایی ویژگی شخصیتی‌ای است که ارتباط زیادی با میل به حداکثرکردن بازدهی تصمیمات دارد. هرچند کسانی که کمال گرا‌ها را می‌شناسند، می‌دانند زندگی برای آن‌ها مثلِ برگۀ امتیازدهیِ بی‌پایانی است که آن‌ها را با نوعی خودارزیابیِ همراه با سرخوردگی، اضطراب و گاه افسردگی از پا درآورده است. کمال گرا‌ها ترجیح می‌دهند که خطا را با شکست یکی بگیرند و تلاشی که برای پنهان‌کردن خطاهایشان انجام می‌دهند، حتی خطا‌های اجتناب ناپذیر، آن‌ها را از قبول بازخورد‌های سازنده‌ای که برای رشد شخصی شان بسیار ضروری است، باز می‌دارد. احتمالاً اثربخشی ارضای بسنده، توجه آن‌ها را جلب خواهد کرد.
حتی زمانی که پای دوستی عاطفی و عشق در میان است، قاعدۀ «به اندازه کافی خوب»، بهترین عملکرد را دارد. دونالد وینیکات، روان‌شناس بریتانیایی، اصطلاح مادرِ «به اندازه کافی خوب» را وضع کرده است. مادری که به اندازه کافی دلسوز و به قدر کفایت نسبت به نیاز‌های اساسی نوزادش حساس است. هر چه نوازد بزرگتر می‌شود، این مادر گاه گاه نیاز‌های او را بی پاسخ می‌گذارد تا او را برای واقعیتی آماده کند که درآن همیشه هرچه را که دوست داشته باشد دریافت نخواهد کرد. کودک یاد می‌گیرد که ارضای نیاز‌های خود را به تعویق بیندازد و این رازی ا ست که برای هرشکل از موفقیت در بزرگسالی لازم است.
زمانی هم که بالغ شدیم، با شریک زندگی‌ای که «به اندازه کافی خوب» باشد می‌توانیم خوشحال باشیم. بله، شاید آن بیرون کسی باشد که با نیاز‌های ما سازگاری بیشتری دارد، اما بیم آن هست که کوتاهی زندگی مجالِ پیدا کردن او را ندهد.
حتی اگر احساس از دست دادن، گواهی بر رانۀ پرشور ما برای زندگی باشد، شبکه‌های اجتماعی چنان حداکثرطلبی ما را بی‌تناسب افزایش داده اند که مسلماً عوارضش بر کیفیت زندگی جدی خواهد بود. اگر هنوز هم نسبت به معجزۀ «به اندازه کافی خوب» برای درمان فومو ایمان نیاورده اید، کلمات رالف والدو امرسون، مقاله نویس و شاعر آمریکایی قانع تان خواهد کرد: «در عوضِ هر چه که از دست داده اید، چیز دیگری را به‌دست آورده اید و در عوض هر چه که بدست آورده اید، چیز دیگری را از دست داده اید».
