دکتر امیر بهرام عرب احمدی*؛ جشن نوروز یکی از قدیمی‌ترین سنت‌های ایران بزرگ بشمار می‌رود که هرساله علاوه بر کشور ایران و برخی کشور‌های همسایه؛ در مناطقی دوردست که تحت تاثیر حوزه تمدنی ایران قرار داشته‌اند نیز گرامی داشته می‌شود.
در این مقاله برگزاری جشن نوروز در مجمع الجزایر زنگبار واقع در جمهوری تانزانیا که از حدود یک هزار سال قبل در این جزیره برگزار شده و برخی سنت‌های بومی نیز در آن راه یافته بصورت مختصر مورد بررسی قرار می‌گیرد.
مقدمه
یکی از چشم‌گیرترین و در عین حال تأثیرگذارترین مهاجرت‌های ایرانیان به خارج از مرز‌های ایران‌زمین در روزگاران قدیم به ویژه از نقطه‌نظر فرهنگی تمدنی سفر تاریخی گروهی از نیاکان ما در اواخر قرن چهارم هجری قمری از خطه فارس به منطقه شرق آفریقا بوده است.
این ایرانیان که در عهد حاکمیت آل بویه بر بخش‌هایی از ایران از طریق بنادر جنوبی و از مسیر خلیج فارس و اقیانوس هند سفر پرمخاطره خود را آغاز کردند در طول اقامتی طولانی مدت (نزدیک به ۵ قرن) اثرات شگرفی در زمینه ترویج فرهنگ و تمدن ایرانی در این سرزمین بر جای نهادند.
مهاجرت ایرانیان و استقرار آن‌ها در بخش‌های وسیعی از سواحل و جزایر شرق آفریقا که منجر به تأسیس پادشاهی موسوم به شیرازی‌ها گردید اثرات شگرفی از نظر اجتماعی و فرهنگی بر جای نهاد به گونه‌ای که امروزه با وجود گذشت قرن‌ها از اضمحلال این پادشاهی یادگار‌های بر جای مانده از آنان بوفور در مناطق گوناگون این سرزمین پهناور به چشم می‌خورد.
این مؤلفه‌ها که امروزه در زمره بخشی از فرهنگ و آداب و رسوم پایدار بومیان مناطق ساحلی و جزایر شرق آفریقا جای گرفته‌اند در زمینه‌های مختلف جلوه‌گر می‌باشند.
وجود واژه‌های فراوان زبان فارسی در زبان سواحیلی، تأثیرپذیری عمیق ادبیات سواحیلی از شعرای قدیم ایرانی، رواج سبک معماری ایرانی، انبوه مساجد و قصر‌های بر جای مانده از حاکمیت شیرازی‌ها، به کارگیری سال هجری شمسی، رسوخ برخی از باور‌های عامیانه و ضرب‌المثل‌های فارسی در فرهنگ مردمان این منطقه، پدید آمدن نژادی موسوم به طایفه شیرازی‌ها و... برخی از این مؤلفه¬های فرهنگی تمدنی است.
در این مقاله برگزاری جشن نوروز در مجمع الجزایر زنگبار که هر سال با تشریفات و آداب و رسوم خاص برگزار می‌شود و یکی از مهم‌ترین اعیاد بومیان این جزیره زیبا و تاریخی به شمار می‌رود مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
جشن نوروز در مجمع الجزایر زنگبار
یکی از شاخص‌ترین آداب و رسوم بر جای مانده از شیرازی‌ها در منطقه شرق افریقا و بطور خاص در زنگبار جشن موسوم به "نوروز" یا "نوروزی" است که در زبان سواحیلی به آن "سیکو یا مواکا" به معنای سال نو (Trimingham:۸۸) و سیکو یا نوروزی گفته می‌شود. (Mbatha & Siundu: ۱۴۵) برخی از قبایل شیرازی نیز آن را "مواکاکوگوا" می‌خوانند. (عرب احمدی، ۱۳۸۴: ۴۲۸) (Sheriff, ۲۰۰۱:۳۴)
آغاز جشن نوروز در زنگبار
جشن نوروز هر سال در اواسط مرداد، در جزیره زنگبار با شکوه خاصی برگزار گردیده و به عنوان یکی از حوادث مهم مردمان این سرزمین در نظر گرفته می‌شود. دلیل برگزاری آن در مرداد و عدم همخوانی و همزمانی با عید نوروز در ایران در فروردین ماه نیز عمدتا به سبب عدم تصحیح تقویم هجری شمسی - که هنوز مورد استفاده دریانوردان زنگباری قرار می‌گیرد- است.
در واقع می‌توان گفت آداب و رسوم جشن نوروز در زنگبار و دیگر مناطق ساحلی شرق آفریقا در دوره حاکمیت شیرازی‌ها ارتباط مستقیمی با جشن نوروز در ایران داشته است با این حال بدلیل وجود برخی نقائص در تقویم هجری شمسی مورد استفاده بومیان شرق آفریقا، بتدریج اختلالاتی در برگزاری همزمان جشن نوروز در ایران و شرق آفریقا بوجود آمد.
تقویم بومیان در آن دوره دربرگیرنده ۳۶۵ روز بود و آن‌ها در محاسبات خود توجهی به سال کبیسه و یک چهارم روز در هر سال نداشتند از این روی برخلاف ایران که تقویم هجری شمسی در دوره سلجوقیان توسط حکیم عمر خیام تصحیح گردید بومیان شرق آفریقا بتدریج هر چهار سال یک بار یک روز و هر ۱۰۰ سال ۳۲ روز را از دست داده و از تقویم اصلی هجری شمسی فاصله زیادی گرفتند به گونه‌ای که حال حاضر جشن نوروز در زنگبار در آگوست (مرداد) برگزار می‌شود. (عرب احمدی، ۱۳۹۵: ۲۰۰)
آداب و رسوم جشن نوروز در زنگبار از برخی جهات همچون نظافت و از بین بردن گرد و غبار سال گذشته (خانه تکانی) و برپای کردن آتش (چهار شنبه سوری) با مراسم عید نوروز ایرانی‌ها شباهت زیادی دارد ولی در عین حال برخی از سنت‌های بومی قبایل شرق افریقا در این جشن راه یافته است. پروفسور ترمنگام در این ارتباط معتقد است جشن نوروز با یکی از جشن‌های بزرگ قبایل بانتو به نام "میدزیمو" - به معنای روح زمین به زبان سواحیلی که توسط فردی واسطه گونه بین انسان‌ها و ارواح پیشینیان موسوم به "مویاله" انجام می‌شود - درهم آمیخته است. (Trimingham: ۸۸-۸۹) با این حال عنصر ایرانی و آداب و رسوم بر جای مانده از شیرازیان در این جشن بزرگ کاملاً غالب است و جشن «سیکو یا نوروزی» همچنان رنگ و بوی ایرانی خود را حفظ کرده است.
نحوه آغاز آداب و رسوم نوروز در زنگبار بدین صورت است که در صبح روز جشن نوروز پس از طلوع خورشید مردمان سواحیلی اعم از زن و مرد بدن‌های خود را در آب اقیانوس هند شستشو داده و خود را از هر گونه آلودگی منزه می‌سازند. دانش آموزان نیز ضمن مشارکت در هزینه تهیه غذای جشن از شب قبل به همراه معلمان خود در مدارس حضور یافته و علاوه بر کمک به فراهم آوردن غذای این جشن، در صبح روز عید در کنار ساحل اقیانوس هند به تلاوت قرآن می‌پردازند. (عرب احمدی، ۱۳۸۶: ۹۲)
در روز جشن عید نوروز مردان در مکان‌هایی مشخص به قربانی نمودن بز و توزیع آن در بین افراد و تلاوت قرآن می‌پردازند. جشن با صرف غذایی موسوم به "کارامو" که در جزیره تومباتو به آن "کیوائو" می‌گویند ادامه می‌یابد. در ادامه مراسم جشن نوروز جنگ‌های خنده دار و رقص‌هایی موسوم به "انگوما" در سرتاسر شب صورت می‌گیرد. جالب‌ترین این جشن‌ها در جنوب جزیره اونگوجا – جزیره اصلی مجمع الجزایر زنگبار- صورت می‌پذیرد و هزاران نفر از سرتاسر زنگبار (اونگوجا و پمبا) برای دیدن رقص‌های مزبور و جنگ‌های مضحک و خنده آور در آنجا اجتماع می‌ورزند.
این جنگ‌های مضحک نمایانگر تقلا و تلاش سال قدیم و سال جدید برای جابجایی توام با سوزاندن نماد سال قدیم است. (Trimingham: ۸۸-۸۹) از دیگر مراسم جالب جشن‌های نوروز در زنگبار نحوه خاموش کردن آتش قدیمی و روشن کردن آتش نو است که به سبکی ابتدایی و خاص خود صورت می‌گیرد بدین صورت که چوب‌هایی نازک بر روی هم گذاشته شده و با آتش زدن این چوب‌ها آتش بزرگی فراهم می‌گردد. (sheriff:۳۵)
علاوه بر مراسم مورد اشاره، زنان زنگباری نیز همزمان با عید نوروز رقصی به نام رقص باروری بر پای می‌کنند. البته کاملاً مشخص نیست این حرکات موزون نمایشی چه زمانی وارد سواحل شرق افریقا شده است ولی بومیان معتقدند این رقص دارای مبداء ایرانی می‌باشد. زنان در طی این رقص بهترین لباس‌های خود را بر تن می‌کنند، شاخ گاوی را در دست چپ خود می‌گیرند و زنگ‌هایی کوچک به قوزک پای خود می‌بندند. این رقص موسوم به "امسانجه" است و بر اساس آداب و رسوم اسلامی مردان اجازه حضور در این رقص و حتی تماشای آن را ندارند. (Greenville, ۱۹۶۳:۲۹ Freeman-)
حرکات موزون نمایشی بانوان پیرامون آتش نمادین
در ابتدای فرا رسیدن عید نوروز مسابقات فوتبال نیز در مجمع الجزایر زنگبار آغاز می‌شود و بومیان اشعاری را قرائت می‌کنند که از آهنگ زیبایی برخور دار است. آئین نوروز در مجمع الجزایر زنگبار به عنوان تعطیلی عمومی در نظر گرفته می‌شود. (Mohamed, ۱۹۹۴:۲۲-۳) بومیان مجمع الجزایر زنگبار معتقدند همزمان با فرا رسیدن عید نوروز باد‌های موسوم به "کوسی" شروع به وزیدن می‌کنند و فصل کشاورزی مشهور به "امتاما" آغاز می‌شود. در این فصل هوا سرد و خشک بوده و فرصت مغتنمی برای تفریح و لذت بردن از طبیعت به شمار می‌رود. (Ibid:۲۳)
جشن نوروز در ماکوندوچی
"ماکوندوچی" مکانی نسبتاً دور افتاده در جنوب غربی جزیره زنگبار (اونگوجا) است. جشن نوروز در این مکان با شکوه خاصی برگزار می‌شود که در تمام سواحل شرق افریقا شاخص و منحصر بفرد بوده (,۲۰۰۹:۴۷ Chris McIntyre, Susan McIntyre) و در برگیرنده نماد‌هایی از آداب و رسوم ایران، اسلام، دین زرتشت و ادیان بومی شرق افریقا است.
آن چه که در این میان کاملاً شاخص است تفوق و برتری آداب و رسوم ایرانی است که از زمان شیرازی‌ها در این منطقه رسوخ یافته به گونه‌ای که علاوه بر مراسم سنتی؛ آئینی همچون تمیز کردن منازل و زدودن گرد و غبار سال گذشته از منازل نظیر سنت دیرینه خانه تکانی در ایران، جشن چهار شنبه سوری و برپا کردن آتش در این روستا برگزار می‌گردد. (عرب احمدی، ۱۳۹۵: ۲۰۴)
جشن نوروز در "ماکوندوچی" به دو بخش تقسیم می‌شود که بخشی از آن حالت خصوصی داشته و بخش دیگر در حضور تماشاگران و علاقه‌مندان انجام می‌گردد. مراسم خصوصی این بخش در قسمت غربی مکانی به نام "کائه کوو" که به غاری موسوم به "امزیمو" که طبق باور‌های سنتی مردمان زنگبار ارواحی در آنجا زندگی می‌کنند برپای می‌گردد.
بر اساس آداب و رسوم مردم زنگبار در آئین خصوصی که یک هفته قبل از آغاز جشن عمومی در این غار برگزار می‌شود کلیه بدی‌ها و شرارت‌های مربوط به گذشته از وجود روستائیان پاک و آنان آماده برگزاری جشن اصلی می‌گردند. در طول این مدت و پیش از شروع مراسم اصلی جشن نوروز گاوی قربانی می‌شود.
بومیان معتقدند خون این قربانی مورد استفاده ارواح پیشینیان آن‌ها قرار می‌گیرد و مردمان این منطقه در هنگام ذبح قربانی از آزار و اذیت ارواح شر و موذی آسوده خاطر می‌شوند. به زنان و کودکان نیز هشدار داده می‌شود در هنگام تاریکی از منازل خارج نشده و در صدد جمع آوری چوب‌هایی برای فراهم کردن آتش بر نیایند. در طول این هفته مراسم سنتی مختلفی در ماکوندوچی بویژه در کلبه‌ای در محل پرستشگاه "امزیمو" بر پا می‌گردد. (عرب احمدی، ۱۳۸۸:۱۲۹)
پرستشگاه امزیمو در ماکوندوچی
بومیان معتقدند در این مکان افرادی موسوم به "واویاله" که در واقع واسطه‌هایی بین ارواح پیشینیان و مردم می‌باشند اقامت دارند. آنان طی این مدت به قرائت ادعیه و نیایش‌هایی که به صدای بلند انجام می‌شود می‌پردازند به این قصد که موجبات خشنودی پروردگار را فراهم آورده و موجب پدید آمدن سالی خوب و مملو از برکت برای مردم منطقه ماکوندوچی شود.
پس از استحمام عمومی که دیگر افراد نیز در آن شرکت می‌کنند واسطه‌ها و دیگر افراد صاحب نفوذ بومی در کلبه مخصوصی در نزدیکی مکان برگزاری جشن گرد هم آمده و به قرائت سوره‌هایی از قرآن و انجام مراسم عبادی و قرآنی می‌پردازند. زنان و کودکان نیز خانه‌های خود را جارو نموده و خاکستر و کثیفی موجود را در مکانی در نزدیکی خیابان‌های اصلی بر روی هم تلنبار می‌سازند و در عین حال برگ‌های درختان منگو را از در‌ها آویزان می‌کنند.
آویزان نمودن برگ‌های درخت منگو و تمیز کردن منازل بویژه جمع آوری خاکستر نمادی از آرزوی خیر و برکت و خوشبختی در سال جدید محسوب می‌شود. پس از آن رقصی توسط زنان صورت می‌گیرد و در ظروف مخصوصی به نام کانده در مقابل قبر یکی از اجداد مشهور، غذا بین مردم توزیع می‌گردد. (Mwaka kogwa,۲۰۰۱:-۴)
در ادامه جنگی سنتی آغاز می‌گردد و دو برادر از بخش‌های جنوبی و شمالی ماکوندوچی با ساقه‌هایی از درخت موز به مبارزه با یکدیگر می‌پردازند و این جنگ تا زمانی که یکی از طرفین احساس خستگی کند ادامه می‌یابد. (Morrill,۲۰۰۹:۳۹)
جنگ نمادین جنگجویان با ساقه‌های موز
در حین برگزاری این مراسم سنتی زنان ملبس به لباس‌هایی گرانبها در اطراف حلقه جمعیت به جست و خیر پرداخته و به قصد تحریک جنگجویان و تشویق آنان به ادامه مبارزه سرود و اشعاری مهیج را قرائت می‌کنند که در برگیرنده مضامینی همچون عشق، دوستی و زندگی روزمره روستایی است. جنگجویان نیز با شنیدن این اشعار مهیج در محوطه میدان جنگ به گردش پرداخته و سلاح‌های نمادین خود را روانه سر طرف مقابل می‌کنند. (,۲۰۰۲:۱۵۵ Finke)
بومیان معتقدند این جنگ سنتی و فرا رسیدن سال جدید موجب می‌شود مردم کینه‌ها و دشمنی‌های خود را فراموش کرده و سال جدید در محیطی مملو از دوستی آغاز شود. (مطالعات میدانی نویسنده، زنگبار، ۱۳۹۴)
در انتهای شب درحالی که جنگجویان بشدت خسته شده اند هرم کوچکی از برگ‌های نارگیل برای فراهم آوردن آتش در گوشه میدان تشکیل می‌شود و یکی از افرادی که بومیان معتقدند دارای قدرت سحرآمیزی است وارد هرم شده و آن را آتش می‌زند. به محض شعله ور شدن آتش دو مرد از درون هرم به علفزار‌های اطراف می‌گریزند و پس از آن کلیه افرادی که بدور هرم آتش حلقه زده اند سعی می‌کنند از هر طریق با ریختن خاک و سنگ آن را خاموش کنند. (عرب احمدی، ۱۳۸۸: ۱۳۱-۱۳۰)
جشن نوروز در اینجا رسما به پایان می‌رسد و کلیه شرکت کنندگان خوشحال و شادمان راهی منازل خود می‌گردند.
فرجام سخن
همان گونه که اشاره شد نوروز عیدی با پیشینه‌ای کهن در سواحل شرق افریقا به شمار می‌رود و آداب و رسوم آن تا حدودی شبیه مراسمی است که در ایران و برخی از کشور‌های همجوار ایران برگزار می‌شود. این در حالی است که علیرغم گذشت صد‌ها سال نوروز همچنان جایگاه خود را به عنوان یکی از جشن‌های ریشه‌دار در مجمع الجزایر زنگبار حفظ نموده و بومیان این مناطق آن را یکی از سنت‌های مهم خود قلمداد می‌کنند.
این امر عمدتا به پیشینه حضور ایرانیان شیرازی الاصل در این سرزمین و مناسبات خوبی که برپایه دوستی، عدالت و مساوات با بومیان برقرار کردند باز می‌گردد که در حافظه تاریخی جزیره زنگبار باقی مانده و نسل به نسل نیز انتقال یافته است.
امید است با برنامه ریزی‌های صورت گرفته از طرف سفارت و رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در تانزانیا پیوند‌های تاریخی موجود بین این دو کشور که شیرازی‌های مهاجر حلقه وصل این ارتباطات بشمار می‌روند هرچه بیشتر تقویت شده و اقداماتی برای ثبت مراسم نوروز در زنگبار (سیکو یا نوروزی) در سازمان یونسکو به عنوان بخشی از میراث ناملموس فرهنگی مردمان این جزیره تاریخی و ماندگاری آن صورت پذیرد.
منابع انگلیسی
کتب:
۱. Morrill, Ann (۲۰۰۹) ” Easter, Passover, and Other Spring Festivals” InfoBase Publishing.
۲. Chris McIntyre, Susan Macintyre (۲۰۰۹) ”Zanzibar”Bradt Travel Guides.
۳. Freeman Greenville, G.S. (۱۹۶۳) ”The Medieval History of the Coast of Tanganyika” Clarendon Press.
۴. Finke, Jens (۲۰۰۲) ”The Rough Guide to Zanzibar” Rough Guide Publications.
۵. Mathoko mbatha.p and Mndune siundu, e (۲۰۰۱) “The shirazi and creation of an Afro-Asian Swahili civilization” in historical role of Iranians (shirazis) in the east African coasts, Nairobi.
۶. Mohamed, A.A (۱۹۹۴) “Zanzibar, facts, figures & fiction. Zanzibar, alkhayria press
۷. Sheriff, Abdul ". The historicity of the shirazi tradition along the east African coast "in Historical Role of Iranians (shirazis) in the east African coat, Nairobi.۲۰۰۱.
۸. Trimingham, spencer. "Islam in east Africa” oxford, clarendon press, ۱۹۶۲.
مجلات:
۱. Mwaka kogwa "The Swahili coast magazine, no۴ (۲۰۰۱) Zanzibar
منبع فارسی
کتب:
۱-عرب احمدی، امیربهرام (۱۳۹۵): جایگاه ایرانیان شیرازی الاصل در توسعه تمدن و فرهنگ شرق آفریقا، اصفهان، انتشارات نگارخانه.
۲-عرب احمدی، امیربهرام (۱۳۸۴): تانزانیا سرزمین همیشه سبز، تهران، انتشارات بین المللی الهدی.
مجلات:
۱-عرب احمدی، امیربهرام: نوروز در شرق آفریقا، پژوهشنامه آفریقا، سال اول، شماره اول، بهار ۱۳۸۸،
۲---------------------: مولفه‌های فرهنگی تمدنی جهان ایرانی در شرق آفریقا، فصلنامه مطالعات ملی، سال هشتم، شماره ۲، ۱۳۸۶.
۳-مطالعات میدانی نویسنده، زنگبار، مرداد ماه ۱۳۹۴
*عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران
