بهار سال ۱۳۹۹ در شرایطی آغاز شد که این‌بار نه‌تنها ایران به‌عنوان طلایه‌دار فرهنگ، آئین و سنن پاسداشت نو شدن سال و حیات دوباره زمین و نوروز، خود را برای جشن‌های این آئین باستانی آماده می‌کرد که تمام جهان میزبانِ میهمان ناخوانده‌ای شد که نه روی خوش داشت و نه بنا بود عهد ماندن و حضورش، به رسم سنت آشنای میهمان، شیرین و ماندگار باشد. این‌گونه بود که نوروز ۹۹ با شیوه، تعریف و تعبیری متفاوت در قامت قرنطینه خانگی، رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی، عدم دیدوبازدیدهایی که خود به‌تنهایی یکی از شیرین‌ترین آئین‌های این جشن ملی و باستانی است و برحذر داشتن تمامی شهروندان از سفر، کام ایرانیان را اگر نگوییم تلخ که حداقل به میزان نوروزهای پیشین نیز شیرین نکرد.
امید آن بود تا هرچه سریع‌تر شاهد رخت بر بستن این ویروس باشیم؛ اما آرام‌آرام آن واهمه که مدام در رسانه‌های مختلف و از زبان کارشناسان نجوا می‌شد، رنگ‌وبوی حقیقت به خود گرفت. زمزمه‌ای که این پیغام را با خود به‌همراه داشت که نه این میهمان ناخوانده قصد رفتن دارد و نه بناست جهان از این به بعد با وجود ویروس کرونا همان جهان پیشین باشد. پس در سایه دست‌وپنجه نرم کردن با ویروس کرونا، ایران نیز مانند تمام کشورهای جهان، سال ۱۳۹۹ را با تمام فراز و فرودهایش پشت سر گذاشت.
قدرت کرونا به قدمت و عظمت ۶۰۰۰ ساله نوروز نمی‌رسد
حال در آستانه تجربه دومین نوروز و بهار، همراه با این میهمان ناخوانده هستیم. از آن مهم‌تر این آخرین بهارِ سده‌ای است که در آن زیست می‌کنیم و آخرین سال قرنی که بنا داریم آن را پشت سر گذاشته و با ورود به سال ۱۴۰۰ خورشیدی و گام برداشتن به سمت انتهایش خود را مهیای ورود به عصری نوین، قرنی جدید و زندگی متفاوتی کنیم.
نکته مهم اینجاست که این‌بار در نوروز ۱۴۰۰، تجربه نوروز ۱۳۹۹ همراه ایران زمینیان است که بتوانند با آشنایی و اشراف بیشتری که نسبت‌به سال پیش پیدا کرده‌اند، کام خود را با وجود این میهمان ناخوانده باز هم شیرین نگه دارند.
از سوی دیگر، سنتی به درازنای بیش از شش هزار سال، یعنی پاسداشت و تکریم تنفس زمین، اعتدال بهاری، نو شدن روز و به شادباش نشستن نوروز؛ خود با همین سابقه تاریخی دارای چنان قدرتی است که نمی‌تواند ویروسی مانند کرونا با تمام مخوف و مرگ‌بار بودنش، پیروان این جشن ملی و آئین باستانی را به زانو درآورد.
آشنایی با آیین‌های نمایشی نوروز و این بار تجربه اجرای خانوادگی آن
در تاریخ پرشکوه تمدن‌ساز ایران، رفتار و کنش‌های آئین‌مند ایرانیان باورمند به آداب، رسوم و سنتی که تجمیع آنها فصل مهمی از فرهنگ و تمدن جهان را بنیان گذاشته و ارابه‌اش را به پیش رانده، خود می‌تواند مرکبی دیگر برای پیمودن مسیر روزهای نوروز ۱۴۰۰ با وجود شرایطی مشابه نوروز پیشین باشد.
شرایطی چون قرنطینه خانگی، برحذر بودن از سفر، محدود بودن دیدارهای اقوام و دوستان و به پاسداشت و شادباش‌های نوروزی نشستن، امسال نیز با ایران و ایرانیان است. در این‌میان فصل آئین‌های نمایشی که بخش مهمی از آنها ریشه در همین عید باستانی و جشن ملی ایرانیان دارد می‌تواند در کنار تجربه‌های زیست متفاوت در خانه‌ای که به امن‌ترین جا در این ایام بدل شده‌است؛ برای همسفران، دل‌دادگان و هم‌گامان نوروز، شیوه‌ای نو و صورتی نوین را با خود به‌همراه داشته باشد.
پس این‌بار به بهانه فرارسیدن نوروز ۱۴۰۰ خورشیدی خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) در مرور آئین‌های فرهنگ‌ساز و همدل و همدم با جشن نو شدن زمین و پاسداشت نوروز، تلاش می‌کند به معرفی شیوه‌ها و آن دسته رفتارهای آیینی و نمایشی بپردازد که اجرا و برپایی آنها توسط افراد یک خانواده نیز ممکن است و می‌تواند گاه، دم و آینه‌ای فرحناکی و شادمانی و همدلی با سرمدی نوروز و جشن نو شدن روزگاران را برای خانواده‌ها به ارمغان آورد.
قدمت بیش از ۱۵۰ سال در انتقال آموزه‌های نوروزی به کودکان در آیین «جی جی بی جی»
شخصیت «سیاه» یا «مبارک» که در شیوه نمایش‌های خیمه‌شب‌بازی ایرانی با قبای قرمز و چهره‌ای سیاه همواره یادآور شخصیت «حاجی فیروز» در شیوه‌های آیینی اجراهای نمایشی ایران به شمار می‌رود، یکی از شخصیت‌های محبوب در جشن‌ها و مراسم‌های سور ایرانی است.
دامنه فعالیت این شخصیت در مناسبت‌های شادی آور ایرانی همواره مسائل اجتماعی و موضوعاتی بوده که به عنوان ناهنجاری‌های جامعه به شمار می‌رفته و در حقیقت شخصیت «سیاه» یا «مبارک» به عنوان یک منتقد با زبانی طنز تلاش می‌کرده به مخاطبان خود این ناهنجاری‌ها را یادآور شود و در قالب اشکال نمایشی، داستان‌ها و قصه‌های روایی، تلنگری به مخاطبان خود وارد کند.
در همین راستا نمایشگران آیین و سنت نمایشی «جی جی بی جی» با الهام گرفتن از شیوه نمایش عروسکی خیمه‌شب‌بازی ایرانی، این بار برای معرفی داشته‌های هویت بخش نوروز به کودکان از حدود ۱۵۰ سال پیش (اواخر عهد صفوی و آغاز عصر قاجار) در منطقه استان فارس و به ویژه شهر شیراز دست به خلاقیتی نوآورانه در روایت قصه‌های نوروزی، آموزه‌ها و داشته‌های فرهنگ نوروز به کودکان زدند که تجلی آن را در نمایش عروسکی و آیینی «جی جی بی جی» شاهد هستیم.
اجرای «جی جی بی جی»، الهام از خیمه‌شب‌بازی با اتکا بر روایات نوروزی
تفاوت اجرای نمایش عروسکی «جی جی بی جی» با نمایش خیمه‌شب‌بازی در طراحی عروسک‌هاست. در حالی که عروسک‌های نمایش خیمه‌شب‌بازی به عنوان عروسک‌های نخی شناخته می‌شوند، عروسک‌های «جی جی بی جی»، عروسک‌های دستکشی هستند.
موضوع داستان‌های این نمایش با قهرمانی به نام «پهلوان کچل» روایت کننده داشته‌های فرهنگی ایران به ویژه آموزه‌های ارزشمند و هویت بخش آیین نوروز و استقبال از بهار آفرینش گر است.
هر چند نمایش «جی جی بی جی» مانند خیمه‌شب‌بازی راه خود را در بسیاری از جشن‌های شادی آور و مراسم سور ایرانی باز کرده است؛ در بنیان‌های شکل گیری این نمایش یکی از اصلی‌ترین جولانگاه‌هایش را در ایام نوروز به خصوص در میان مردمان منطقه فارس و شهر شیراز شاهد هستیم. این نمایش آنچنانکه گفته شد در بسیاری جشن‌های شادی آور ایرانی حضوری فعال داشته، همواره بازگوکننده بخشی از مراودات اجتماعی و نحوه زندگی بوده و نقدهایی به برخی رفتارهای انسان‌ها وارد می‌کرده است.
در هنگام اجرای این نمایش روایت داستان‌های آن بر فرهنگ نوروز، قصه «بابا نوروز» و «ننه سرما» و فرزند آنها «نوروز» استوار است.
در حقیقت نمایشگران «جی جی بی جی» برای انتقال فرهنگ نوروز، ریشه‌های شکل گیری آن، رفتارها و آیین‌هایی که به بهانه برگزاری جشن نوروز در فروردین توسط خانواده‌های ایرانی رعایت می‌شود و نظایر چنین آموزه‌هایی، در بطن این نمایش به آموزش کودکان می‌پردازند تا این افراد بتوانند همسو با اعضای خانواده و دیگر شهروندان در جشن نوروز به عنوان یکی از آیین‌های ملی ایرانیان سهیم و دخیل باشند.
نمایش «جی جی بی جی» ضمن معرفی داشته‌های هویت بخش نوروز در خلال داستان‌های روایی آن نکاتی از نحوه زیست و مرام‌هایی چون مردانگی، شفقت، مهربانی، نوع دوستی، ایثار، گذشت و مواردی از این دست را به مخاطبان کودک و نوجوان خود آموزش می‌دهند.
در نمایش «جی جی بی جی» مرشد یا نقال «سفیر» (سوتکی) را زیر زبان خود قرار می‌دهد و با این ابزار در خلال صحبت کردن ضمن خلق صدایی متفاوت برای شخصیت داستان خود یا همان «پهلوان کچل» تلاش می‌کند جنبه‌های جذابیت بخشی و عوامل فرحبخشی برای پیگیری مخاطبان برای قصه‌ها و داستان‌های این قهرمان را فراهم کرده و مخاطبان هرچه بیشتری را پای قصه‌های نمایش «جی جی بی جی» بکشاند.
آیین نمایشی «جی جی بی جی» تلاش می‌کند در خلال قصه‌های خود رسم جاودان و ماندگار نوروز را به کودکان و نوجوانان انتقال دهد و در مواردی که مخاطبان آنرا علاوه بر کودکان و نوجوانان افراد بزرگسال نیز تشکیل می‌دهند، نمایشگران این آیین نوروزی به همان میزان بر اساس خلاقیت خود در روایت، موضوعاتی چون مردم داری، احسان، نیکوکاری و در نگاهی کلان تر نکات شهروندی و رعایت آن برای جامعه‌ای بهتر و پویاتر را به مخاطبان انتقال می‌دهند.
در طی سه، چهار دهه گذشته شاهد کمرنگ شدن اجرای این نمایش آیینی بوده‌ایم؛ اما خوشبختانه در یک دهه اخیر و با هدف حفظ آیین‌های نمایشی بار دیگر شاهد تربیت نسلی از هنرمندان جوان برای ادامه راه نمایشگران آیین «جی جی بی جی» هستیم که می‌تواند نویدبخش حفظ این آیین برای آیندگان به شمار رود.
