خانه‌ای که ساختش ۳٠ سال طول کشید

در میان پیچ و تاب تاریخ می‌خواهیم به آن روز‌ها سفر کرده و میهمان مردی باشیم که سردار ماکو لقب گرفته و در یکی از حساس‌ترین برهه‌های تاریخ این سرزمین می‌زیسته و نقشی هر چند خاکستری در جریان تغییرات سریع آن دوران داشته است.

میخواهیم مهمان خانه زیبا و کم نظیر این سردار که از قضا دوست داران ایرانی و خارجی بسیاری هم دارد، شویم.
رزا مصطفوی، فعال گردشگری در آذربایجان غربی، در خصوص شهر ماکو و کاخ سردار به ایسنا میگوید: شهر سنگی ماکو؛ شهر منحصربفردی که در دره میان دو کوه موازی واقع شده؛ دره‌ای که رودخانه زنگمار از میانش میگذرد؛ رودخانه‌ای که نامش آدم را یاد مار زنگی می‌اندازد. آخر خود ماکو هم بی شباهت به مار نیست.


وی با بیان اینکه ماکو ترکیبی از دو قوم بزرگ کرد و آذری است و در روزگاران قدیم به واسطه آئین زرتشی مردمانش "ماغ کوی" به معنای شهر روحانیان زرتشت نامیده می‌شود، افزود: البته برخی از تاریخ نگاران آن را به زمان ماد‌ها نسبت داده و معتقدند این جا مادکوه نامیده می‌شده است و گروهی هم معتقدند از آن جا که این شهر کوچک روزگاری در زمره حکومت ارمنی‌ها بوده به ارمنی ماکو نامیده شده است. این واژه در ارمنی اشاره به چراگاه دارد و اطراف ماکو نیز پر از چراگاه بوده است.

مصطفوی می‌گوید: ماکو شهری کوچک که در یک دره واقع شده و یک رودخانه آن را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. شاید جالب باشد اگر بدانید در عهدنامه ننگین ترکمنچای به ماکویی‌ها اختیار تام دادند تا خودشان کشورشان را انتخاب کنند و آن‌ها ایران عزیز را برگزیدند.

این فعال گردشگری ادامه داد: ماکو که یک منطقه آزاد تجاری است شاهراه ارتباط با اروپاست و از این رو دروازه اروپا نامیده می‌شود.

وی لابه لای سخنانش جهت آشنایی با سردار ماکو، گریزی بر شخصیت و شرایط، آن دوره می‌زند و می‌گوید: مرتضی قلی خان اقبال السلطنه، فرزند پاشاخان از مالکان و مرزداران ایران بوده است. طایفه‌ی مرتضی قلی خان به دستور شاه عباس صفوی به این ناحیه کوچ کرده و نگهبانی و مراقبت از مرز‌های ایران در همسایگی روس و عثمانی را بر عهده داشتند. مرتضی قلی خان که پس از مرگ پدر زمام امور را بدست می‌گیرد به شیوه پدرش روابط مستحکمی با روس و عثمانی برقرار می‌کند و پایه‌های قدرتش را در ماکو مستحکم می‌کند. او که از سرداران مظفرالدین شاه بود در جریان مشروطه جانب مخالفان را گرفته و نهایتا با قیام مردم و البته دخالت تعدادی از خوانین ماکو را به سمت قفقاز ترک می‌کند. بعد از مرگ مظفرالدین شاه و جانشینی پسرش و تقویت جبهه مخالفین مشروطه باز هم سردار به ماکو باز گشته و این بار به سرکوب مخالفینش می‌پردازد.

سردار ماکو فردی قدرتمند و ثروتمند بود که به واسطه روابطش با روس و عثمانی هدایای بسیار نفیسی هم از آن‌ها دریافت می‌کند. این قدرتمندی تا اواخر دوران قاجار ادامه داشت، اما با به قدرت رسیدن رضاخان اوضاع تغییر کرد. از آن جا که رضاخان سعی در از بین بردن خوانین و قدرت‌های بخش‌های مختلف کشور و به دست آوردن ثروت آنان برای پرکردن خزانه خالی قاجار‌ها داشت، طبق نقشه‌ای سردار ماکو را زندانی و تمام ثروتش را قبضه کرد.

وی ادامه داد: مرتضی قلی خان اقبال السلطنه در زندان از دنیا رفت و برای همیشه یک سوال را باقی گذاشت که آیا به مرگ طبیعی از دنیا رفته و یا به سرنوشت مشابه دیگر خان‌ها مبتلا گشته است؟ از تمام ثروت سردار ماکو تنها یک خانه باغ باقی میماند..


در ۶ کیلومتری شهر ماکو و در فاصله دو کیلومتری جاده بازرگان کاخ سردار ماکو خودنمایی می‌کند. آنچه در نگاه اول به نظرتان می‌رسد این است که این بنا آنقدر‌ها هم ایرانی نیست، گرچه نقش برجسته چند مرد قاجاری بر روی آن خودنمایی می‌کند، ولی در معماری بنا یک جور معماری غریبه هم به چشم می‌خورد.

بنا، کاری مشترک بین معماران ایرانی و البته مهندسان طراح روسی است و در واقع متأثر از معماری روسیه است چرا که سردار ماکو روابط نزدیکی با روس‌ها داشت و البته در اوضاع آشفته آن روز‌ها بخشی از کشورمان تحت سلطه روس‌ها نیز بود.

خانه‌ای که ساختش در زمان تیمور پدر آغاز شده و پس از ۳٠ سال در زمان مرتضی قلی خان اقبال السلطنه پسر به پایان رسیده است.

این فعال گردشگری در وصف بنا می‌گوید: از دور که به بنا مینگری پنجره‌های آبی رنگی خودنمایی می‌کنند. ورودی یک هشتی کوچک با سقفی نقاشی شده است و یک خروجی اش به سمت کاخ است.

باید بگویم شما وارد یک باغ ۱۱ هکتاری شده اید باغ در نگاه اول گیراست. بخشی از باغ که محصور در بین نرده هاست باغ میوه است. توت، انجیر، گردو، گیلاس، بادام، سیب و بخش بزرگتری از باغ میوه پر از درخت زردآلوست.

وی ادامه داد: به جرأت می‌گویم که با وجودی که از بسیاری از کاخ موزه‌ها و عمارت‌های اشرافی ایران بازدید کرده ام، اینهمه زیبایی و هنر حجم را در جایی ندیده ام.

سنگ‌های سیاهی که در نمای بیرونی کاخ به کار رفته اند مرا به یاد تخمه‌های آفتابگردان می‌اندازند و چه بسا که این تزئینات از همان آفتابگردان‌ها الهام گرفته شده باشد!

سردر و نرده‌های لبه بام تماما" با مجسمه‌های گچی و سنگی زینت یافته اند. حتی ساختمان سنگی یا آشپزخانه کاخ که با سنگ‌های صیقلی و تراش خورده ساخته شده نیز از انواع هنر بهره برده است.

استخر بزرگ باغ که جوی آبی از آن جاری و به باغچه‌ها جاری است، فضای باغ را دل انگیزتر کرده. نام باغچه جوق در زبان ارمنی به معنی روستا است.

مصطفوی بابیان اینکه دو ردیف پلکان یکی خارج ساختمان و دیگری در داخل آن، ورود به کاخ را امکان پذیر می‌کنند، اظهار کرد: پله‌های خارج ساختمان مخصوص ورود میهمانان کاخ بوده بطوریکه آن‌ها بدون ورود به بخش خصوصی، وارد تالار پذیرایی می‌شدند.

ناهارخوری در طبقه اول و کنار اتاق کنفرانس واقع است. این اتاق از دو بخش تشکیل شده؛ بخشی با تزیینات فرنگی مخصوص پذیرایی از میهمانان خارجی و رجال سیاسی و بخشی مخصوص پذیرایی از میهمانان ایرانی (تجار و روحانیون). نقاشی سقف این دو بخش گویای تفاوت سفره ایرانی و فرنگی است.

دیوار‌ها و سقف بیشتر اتاق‌ها و راهرو‌ها نیز با رنگ‌های طبیعی متنوع نقاشی شده اند. نیمی ایرانی با طرح گل و بوته و نیمی با نقوش فرنگی.

تالار پذیرایی میهمانان رسمی و ملاقات‌های مهم نیز در کنار اتاق غذاخوری است و تمامی تزیینات و دکوراسیون آن فرنگی بوده، هریک از کشوری خاص آمده اند. از مبلمان استیل فرانسوی تا میز لهستانی و ...

راه پله‌ای بازدیدکنندگان را به اتاق‌های خواب و شاه نشین‌ها هدایت می‌کند راه پله هم برگرفته از معماری فرنگی و مزین به مجسمه‌های سنگی است.

وی بااشاره به سایر بخش‌های این کاخ کم نظیر افزود: در بخش مرکزی طبقه دوم کاخ، حوضخانه‌ای قرار دارد که مزین به انواع آینه کاری و گچبری‌های زیبا است و سایر بخش‌های کاخ پیرامون آن شکل گرفته اند.
یکی دیگر از زیباترین بخش‌های کاخ، اتاق خواب‌های آن است؛ که هرکدام به رنگی زیبا نقاشی شده اند؛ از صورتی تا زرد و سبز ملایم. آنقدر مسحورکننده که چشم از دیدن آن‌ها سیر نمی‌شود.


اتاق‌های خواب نیز کماکان با برخی تزیینات همان دوران حفظ شده اند و در آن‌ها مبلمان لهستانی، کمد‌های منبت کاری اتریشی، مبلمان استیل فرانسوی و لوستر‌های برنزی و کریستال به چشم میخورد. حتی میز آرایش آنالی، همسر سردار نیز همچنان به قوت خود باقی مانده است.

مصطفوی از علاقه مندی سردار به همسر می‌گوید و اینکه بر بخشی از دیوار اتاق خواب نیز تصویر زنی که از قرار معلوم همسر سردار (آنالی) است، نقاشی شده. گفته میشود این نقاشی پس از فوت بانوی خانه کشیده شده.


این فعال گردشگری در ادامه توصیف زیبایی‌های این کاخ به شیشه کاری‌های زیبای آن میپردازد و میگوید: یکی از زیباترین تزیینات کاخ، شیشه کاری‌های دلفریب آن با رنگ‌های دلفریب و شاد است. این شیشه‌ها بدون استفاده از هیچ ماده شیمیایی خاصیت حشره کشی دارد.

وی با بیان اینکه کاخ موزه باغچه جوق در تاریخ ۱۱ تیر سال ۱۳۷۵ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است، افزود: بی شک این کاخ یکی از ارزشمندترین و باشکوه‌ترین آثار تاریخی بر جای مانده در آذربایجان غربی است که دیدن این زیبایی و شکوه را در دوران پسا کرونا توصیه می‌کنم.