جمهوری اسلامی ایران با ۱۵ کشور دارای مرزهای خاکی و آبی است؛ کشورهایی که می توان همگی آنها را در زمره همسایگان ایران به شمار آورد. هفت کشور پاکستان، افغانستان، ترکیه، عراق، ارمنستان، آذربایجان و ترکمنستان با جمهوری اسلامی ایران مرز خاکی دارند. همچنین کویت، قطر، امارات متحده عربی، بحرین، عمان، عربستان، روسیه و قزاقستان هشت کشوری هستند که از طریق خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر با کشورمان همسایه به شمار می‌روند.
براساس آخرین آماری که از هر یک از کشورهای فوق ثبت شده، ایران در مجموع با جمعیتی نزدیک به ۴۰۰ میلیون نفر دارای مرز خاکی است. جمعیت کشورهای دارای مرز آبی با ایران نیز بیشتر ۲۱۰ میلیون نفر برآورد می‌شود. البته با توجه به وجود برخی مسایل سیاسی و نوع دیدگا هی که برخی کشورهای عربی منطقه به ایران دارد، می‌توان ادعا کرد که کشورمان در کل با بیش ۵۰۰ میلیون نفر همسایه است. در این میان نمی توان به مناسبات و مراوادت ایران با کشورهای همجوار اشاره کرد اما به کارزار فشار حداکثری آمریکا و شدت تحریم ها در سال اخیر بی‌اعتنا بود.
مناسبات اقتصادی ایران و کشورهای همجوار در سایه تحریم
روابط تجاری ایران با همسایگان اگرچه در دولت تدبیر و امید رشد قابل ملاحظه‌ای داشت اما به اعتقاد کارشناسان اقتصادی، ظرفیت تجاری و صادرات کالا از ایران به ۱۵ کشور همسایه بسیار فراتر از میزان کنونی آن است و تحریم های آمریکا مانع اصلی در این مسیر است.
امروز ایران در حال تجربه سخت‌ترین و جامع ترین تحریم‌های تاریخ روابط بین الملل است. فشار حداکثری که ترامپ از اردیبهشت ۱۳۹۷ تاکنون علیه کشورمان به اجرا در آورده، موجب شده است تا بسیاری از ظرفیت های اقتصادی و تجاری تهران در حوزه خارجی تحت تاثیر قرار بگیرند. محدود شدن میزان فروش نفت خام، سخت شدن دسترسی به سیستم مالی بین المللی، محدودیت‌های شدید در مسیر نقل و انتقال ارز به ویژه دلار و بی‌تمایلی برخی شرکای سنتی تهران از سرشاخ شدن با دولت آمریکا باعث شده، روزنه‌های خیلی زیادی در تعامل اقتصادی بین ایران و کشورهای جهان باقی نماند.
کارشناسان اقتصادی ظرفیت مبادلات تجاری میان ایران و همسایگان را که قابلیت عملیاتی شدن دارد، بین ۴۰ تا بیش از ۱۵۰ میلیارد دلار در سال برآورد می‌کنند. اما با تمام این تفاسیر و شدت تحریم ها، چرخ اقتصاد چرخید و از حرکت بازنماند. بنابراین اجرای پروژه افزایش حجم و تنوع کالا و خدمات صادراتی به ۱۵ کشور همسایه در سال گذشته حدود ۲۵ میلیارد دلار برآورد می شد.
افغانستان و عراق از جمله کشورهایی هستند که به دلایل سیاسی و فرهنگی مبادلات تجاری و اقتصادی کشورمان با آن ها به نسبت فعال تر از دیگر کشورها بوده اند. افغانستان یکی از همسایگان شرقی کشور است که حجم مبادلات رو به رشد و خوبی را با تهران دارد. با این حال جمهوی اسلامی ایران در سال گذشته؛ کمتر از چهار میلیارد دلار کالا را به این کشور ۳۸ میلیون نفری صادر کرد. جنگ و خشونت چند دهه‌ای در کنار سیاست‌های استعماری، این کشور را به شدت نیازمند کالا و خدمات خارجی ساخته است.
عراق در مرزهای غربی کشورمان نیز تا حدی در همین شرایط به سر می‌برد. در سال گذشته میزان صادرات کالایی ایران به این کشور ۳۹ میلیون نفری کمتر از ۱۰ میلیارد دلار بود؛ میزانی که با توجه به وجود اشتراکات، بسیار پایین است و باید برای ارتقای همکاری ها از مجاری مختلف کوشید. تیرماه ۱۳۹۹ حجت الاسلام «حسن روحانی» در نشست خبری مشترک با «مصطفی الکاظمی» نخست وزیر عراق تاکید کرد «اراده دولت بر این است که روابط تجاری دو کشور ایران و عراق به ۲۰ میلیارد دلار ارتقا بخشد.»
در سال گذشته وضعیت صادرات ایران به دو کشور پرجمعیت دیگر همسایه یعنی پاکستان و ترکیه نیز به همین شکل پیش رفت. صادرات کشورمان به پاکستان با جمعیتی بالای ۲۰۰ میلیون نفر کمی بیش از یک میلیارد دلار در سال بود. از سوی دیگر صادرات به ترکیه که نسبت به دیگر همسایگان ما از سطح رفاه و مصرف بالاتری برخوردار است در سال ۲۰۱۹ به حدود ۵ میلیارد دلار رسید.
برای بسیاری از کشورهای همسایه، ایران یک شریک تجاری خوب با کالاهای باکیفیت به شمار می‌رود اما به دلیل تحریم ها، مبادلات آنها با تهران درصد ناچیزی از حجم تجارت کل آنها را تشکیل می‌دهد. چندی پیش «حمید زادبوم» رییس سازمان توسعه تجارت ایران با بیان اینکه میزان صادرات ایران به ۱۵ کشور همسایه حدود ۲۵ میلیارد دلار است، حجم این تجارت برای ایران را قابل افزایش تا بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار دانست. وی بر این باور است که پاکستان، ترکیه، عراق، افغانستان و روسیه از بیشترین ظرفیت‌ها برای تقویت صادرات کالایی ایران برخوردارند.
روابط تنش آلود ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس
از سالی که ترامپ به کاخ سفید وارد شد تا به امروز که بایدن بر کرسی ریاست جمهوری آمریکا تکیه زده، همواره ایران و شماری از کشورهای حوزه خلیج فارس به ویژه عربستان سعودی روابطی پرتنش را تجربه کرده اند و این دعوای سیاسی بر مناسبات اقتصادی آنها نیز سایه افکنده است.
بیشترین اختلافات ایران با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس -البته به استثای کشوری چون قطر- به موضوعاتی چون تحرکات منطقه ای ایران به خصوص در سوریه، حمله شش ساله ائتلاف عربی به سرکردگی عربستان به یمن، برجام و قطعنمامه ۲۲۳۱ برمی گردد.
در سال گذشته که موعد پایان یافتن تحریم‌های تسلیحاتی ایران بر پایه قطعنامه ۲۲۳۱ فرارسید و سایه این تحریم در تاریخ ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ (۲۷ مهر ۱۳۹۹) از سر کشور ما برداشته شد، شاهد بیشترین کارشکنی و آتش افروزی از جانب کشورهای عربی حوزه خلیج فارس بودیم. شورای همکاری خلیج فارس همسو با هیاهوی آمریکایی ها، از شورای امنیت سازمان ملل درخواست تمدید تحریم تسلیحاتی ایران را کرد. این سازمان در بیانیه‌ای که انتشار یافته، ایران را به مداخله در کشورهای همسایه متهم و بر ضرورت تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران تاکید کرده بود.
این اقدام کشورهای عربی هرچند راه به جایی نبرد اما با استقبال کاخ سفید مواجه شد و «مایک پمپئو» وزیر خارجه وقت آمریکا از نامه کشورهای عضو شورای همکاری‌های خلیج فارس حمایت کرد و آن را «شجاعانه» خواند. ضمن اینکه امضای قرارداد صلح بین برخی از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس مانند امارات و بحرین با رژیم صهیونیستی به تشویق و ترغیب امریکا صورت گرفت به آن امید که اجماعی علیه ایران در منطقه شکل گیرد.
بسیاری از کارشناسان بر این باورند که ایران و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس از اشتراکات و پتانسیل بالایی برای همکاری و ترمیم روابط بهره مند هستند. متاسفانه اما در نبود یک گفتمان سازنده و کارساز تنها گفتمان غالب، گفتمان امنیتی است و در همین راستا کشورهای حاشیه خلیج فارس هرگونه تحول در سیاست خارجی ایران را به ضرر خود ارزیابی می کنند.
