پیام‌رسان‌های بومی چند سال قبل با این فکر که می‌توانند با ارائه خدمات هم‌قدم با پیام‌رسان‌های خارجی مورد استقبال مردم قرار بگیرند، کار خود را آغاز کردند؛ اما آنها به دلایل مختلف نتوانستند آن‌طور که خودشان انتظار داشتند موفق شوند.
مردم نیز از همان ابتدا ستیزی با بومی بودن پیام‌رسان‌ها پیدا کردند که دلیلش فیلتر تلگرام بود. پیام‌رسانی خارجی که هم‌زمان با معرفی پیام‌رسان‌های بومی فیلتر شد و شائبه فیلتر تلگرام برای رشد پیام‌رسان‌های بومی را تقویت کرد. پیام‌رسان‌هایی که به دلیل عدم همکاری بخش‌های مختلف نتوانسته‌اند محتوا و خدمت مناسبی را به کاربران خود ارائه دهند.
اواخر مهرماه سال ۹۹ فاز دوم حمایت از پیام‌رسان‌های داخلی آغاز شد، حمایتی که شاید فاز نخست آن نیز به پیشرفتی که انتظار می‌رفت منجر نشد. به اعتقاد برخی از مسئولین در حوزه پیام‌رسان‌های داخلی، مسئله اصلی در عدم رشد پیام‌رسان‌ها مربوط به موارد زیرساختی نیست. مشکل اصلی نبود خدمت بر بستر پیام‌رسان‌هاست که مانع از جذب کاربران می‌شود.
دیوار کوتاه وزارت ارتباطات
این روزها اسم پیام‌رسان‌های بومی به طرز عجیبی با وزارت ارتباطات گره خورده است و تمامی مطالبات از این دستگاه است، انگار که دیواری کوتاه‌تر از دیوار این وزارتخانه وجود ندارد. درحالی‌که سند مصوب شورای عالی فضای مجازی، در خصوص حمایت از پیام‌رسان‌های داخلی برای همه دستگاه‌ها تکالیفی را تعیین کرده است؛ اما فارغ از اینکه هر دستگاهی به چه میزان به تکالیف خود عمل کرده، همه انتظارات از وزارت ارتباطات است. حدود پنج سال از آغاز حمایت‌های دولت از پیام‌رسان‌ها می‌گذرد.
تصمیم برای فیلترینگ تلگرام، نه‌تنها باعث نشد مردم تصمیم بگیرند به سمت پیام‌رسان‌های بومی قدم بردارند بلکه بیش از گذشته نسبت به استفاده از آن بدبین شدند.
با اینکه بارها اخبار مربوط به انتشار اطلاعات تماس کاربران توسط شبکه‌های اجتماعی خارجی منتشرشده، اما مردم می‌گویند اگر اطلاعات تماسشان در دسترس شبکه‌های خارجی باشد با آن مشکلی ندارند، اما نمی‌خواهند همین اطلاعات در شبکه‌های داخلی ثبت شود.
ماجرا صرفاً به این مسئله نیز ختم نشد، کاربران شبکه اجتماعی تلگرام پس از فیلتر این شبکه مدتی به شبکه اجتماعی خارجی دیگری کوچ کردند، اما این کوچ خیلی زمان‌بر نشد و پس از در دسترس قرار گرفتن فیلترشکن‌هایی که به گفته وزیر ارتباطات از فروش آنها چندین میلیارد تومان نصیب مافیای فیلترشکن‌ها می‌شود، کاربران دوباره به سمت استفاده از تلگرام حرکت کردند. این حرکت یک دلیل بیشتر نداشت، امکانات خوبی که این پیامرسان خارجی در اختیار مخاطب قرار می‌دهد.
دعوای سیاسی، تیشه به ریشه پیام‌رسان‌ها زد؟
فیلتر تلگرام باعث شد فیلترشکن فارغ از سن و میزان احاطه کاربران به دنیای مجازی، در دسترس همه قرار بگیرد. ابزاری که می‌تواند گاهی کودک و نوجوان را وارد فضای نامناسبی کند.
وزیر ارتباطات نیز بارها به این مسئله تاکید کرده است که فیلتر تلگرام کار اشتباهی بوده است. او مدتی قبل در گفت و گو با ایرنا نیز گفت: مدیران پیام‌رسان‌های داخلی به این اعتقاد دارند که فیلتر شدن تلگرام روند رشدشان را با وقفه مواجه کرده؛ نظر من نیز همین است که فرآیند فیلترینگ به رشد پیام‌رسان‌ها ضربه زده است.
موضوع پیامرسان از همان ابتدای آغاز به کار سیاسی شد، هرچند اکنون وضعیت کمی بهتر از گذشته است. در ابتدا به بهانه پیام‌رسان‌ها یک بازی سیاسی راه افتاد و حتی بین جناحین سیاسی نیز دعواهایی شکل گرفت. همان دعوایی که امروز بین مخابرات و نهادهای دیگر شکل‌گرفته است.
دعوای دوره‌ای و گاه حمایتی که برخی از سیاسیون از پیامرسان بومی کردند باعث شد مردم به‌شدت روی استفاده از بستر پیامرسان های داخلی حساس شوند. این موضوع آسیب بدی به پیام‌رسان‌ها زد.
حمایت‌هایی که از آن صحبت می‌شود انجام شد؟
پاسخ به این سؤال باکمی اغماض خیر است. مصوبات شورای عالی فضای مجازی درباره حمایت از پیام‌رسان‌ها چند دستگاه و وزارتخانه را مسئول حمایت کرده است اما به گفته صاحبان این کسب‌وکار، شاید بتوان گفت تنها وزارت ارتباطات آن‌هم در برخی موارد این حمایت‌ها را انجام داد. به‌طور مثال قرار بود اینترکانکشن از سوی وزارت ارتباطات در دسترس پیام‌رسان‌ها قرار بگیرد اما این اتفاق هنوز به مرحله اجرا نرسیده است.
در مصوبات شورای عالی فضای مجازی، نهادهای دیگر نیز مسئولیت‌های مهمی داشتند اما گاه نه‌تنها برای توسعه پیامرسان بومی برنداشتند، بلکه جلوی راه آنها نیز سنگ انداختند.
حمایت از پیام‌رسان‌ها بسیار ناچیزتر از چیزی است که در رسانه‌ها درباره آن صحبت می‌شود و در عمل همه‌چیز کند و کم است. بیشتر درباره‌شان صحبت می‌شود اما در عمل کم و کند پیش می‌رود و این باعث شده از طرف جامعه مردم فکر کنند همه شرایط و امکانات داده‌شده درحالی‌که آن‌چنان خبری نبوده و به‌غیراز وزارت ارتباطات که مصوبات شورای عالی فضای مجازی را اجرا کرده، بقیه خیلی اجرا نکردند و وزارت ارتباطات مثل اینترکانکشن (اتصال متقابل) صحبت شد اما به فاز اجرایی نرسید.
بین پلتفرم داخلی و خارجی تبعیض وجود دارد؟
تجربه ثابت کرده است که به دلیل عدم دسترسی به پیام‌رسان‌های خارجی، قوانین خاصی بر آنها حاکم نیست، اما پیام‌رسان‌های داخلی مدام در مظان محدودیت و قوانین دست‌وپا گیر قرار می‌گیرند. نمونه آن را در زمان پخش فوتبال و گزارش عادل فردوسی پور شاهد بودیم.
صاحب یکی از پیام‌رسان‌های داخلی در این خصوص به ایرنا گفت: مسابقه‌ای که عادل فردوسی پور آن را گزارش کرد از طریق اینستاگرام پخش زنده شد. پلتفرم‌های داخلی نیز قرار بود پخش زنده داشته باشند اما صداوسیما جلوی این کار را گرفت و سایت‌ها در آن زمان بسته شدند. به همین دلیل مخاطبین برای دیدن آن مسابقه دوباره به اینستاگرام کوچ کردند.
مطالبه اکثر پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌های ایرانی این است که به‌جای حمایت، قوانین عادلانه در خصوص آنها صادر شود و با پلتفرم‌های خارجی تفاوت آن‌چنانی نداشته باشند.
وی افزود: غیر از مسئله قانونی کمبودهایی در شبکه ملی اطلاعات داریم. مثلاً سال گذشته زمانی که اینترنت قطع شد، کاربران به سمت استفاده از پیامرسان بومی حرکت کردند و ما به پیک کاربر خوردیم اما رسماً شبکه ملی اطلاعات در یکسری ارتباطات کم آورد. پیامک‌های ورود به پیامرسان برای مخاطبین ارسال نشد و آنها پشت در ورودی باقی ماندند.
حمایت از پیام‌رسان‌های بومی از چه زمانی آغاز شد؟
در سال ۹۶ سندی تحت عنوان «سند سیاست‌ها و اقدامات حمایت از پیام‌رسان‌های داخلی» در شورای عالی فضای مجازی مصوب شد که دستور رسیدگی خاص به پیام‌رسان‌ها را می‌داد. در آن سند برای هر یک از دستگاه‌ها و بخش‌های حاکمیتی و دولتی، وظایفی مشخص‌شده که به فراخور مسئولیت خود در قبال پیام‌رسان‌ها تکالیفی را انجام بدهند.
وزارت ارتباطات در حوزه تأمین زیرساخت‌ها، وزارت ارشاد در حوزه تولید و تأمین محتوا، صداوسیما در حوزه ترویج، تبلیغات و موضوعات تجاری. بحث‌های حریم خصوصی و صیانت از داده‌های کاربران نیز بر عهده قوه قضائیه گذاشته‌شده است.
در فاز ابتدایی فضای هم‌مکانی، ارتباطات موردنیاز برای اتصال به شبکه داخل کشور، پهنای باند موردنظر، یک‌سوم شدن تعرفه و ارائه وام ۵ میلیارد تومانی توسط وزارت ارتباطات به پیام‌رسان‌ها ارائه شد اما دیگر دستگاه‌ها به شهادت صاحبان پیام‌رسان‌های داخلی حمایت مناسبی انجام ندادند.
فاز دوم حمایت‌ها آذرماه گذشته با تدوین «معماری و طرح کلان شبکه ملی اطلاعات» که مکمل سند «تبیین الزامات» است آغاز شد. در این سند موضوع حمایت‌های زیرساختی از خدمات پایه کاملاً بر عهده وزارت ارتباطات است. ازنظر وزارت ارتباطات اگر پیام‌رسان‌ها خدمت خوبی ارائه دهند، فارغ از اینکه چند سرور دارند و سخت‌افزارشان چیست، می‌توانند با جذب کاربر، چرخه حیات خود را به جریان بیندازند و پس از آن موضوعات فنی را پوشش دهند.
در فاز دوم حمایت از پیام‌رسان‌ها امکانات مرکز داده و سرور در اختیار پیام‌رسان‌هایی قرار گرفت که اسامی آنها از سوی مرکز ملی فضای مجازی اعلام شد. آنها تا رسیدن به مدل اقتصادی مناسب از خدمات استفاده می‌کنند تا پس از رشد مناسب، این امکانات در اختیار پلتفرم‌های دیگر قرار بگیرد.
در فاز دوم حمایت، برای اولین مرتبه سهم درآمدی به تولیدکننده محتوا پرداخت می‌شود تا آنها با این مزیت به بالا بردن سهم ترافیک خود فکر کنند. اتصال به شبکه ارتباطی کشور برای ارائه خدمات بهتر نیز از کارهایی است که در فاز دوم انجام‌شده تا نظر کاربر برای استفاده از پیامرسان بومی را جلب کند.
رشد آرامی که دچار وقفه شد
بر اساس آخرین آماری که حمید فتاحی مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت در گفت‌وگو با ایرنا داد با آغاز حمایت از پیام‌رسان‌های بومی، رشد پیام‌رسان‌ها تقریباً ۱۰ برابر شده است. آنها در ابتدای سال ۹۶ حدود یک و نیم میلیون کاربر داشتند که این عدد اکنون مجموعاً به بیش از ۲۰ میلیون کاربر رسیده است.
وی درباره اختصاص اینترکانکشن (نقطه اتصال متقابل) به پیام‌رسان‌ها افزود: تعداد کاربران پیامرسان باید تعداد مشخص (حدود ۵ میلیون کاربر) برسد و مرکز ملی فضای مجازی نیز آنها را تائید کنند تا اینترکانکشن به آنها اختصاص پیدا کند.
معاون وزیر ارتباطات افزود: وزارت ارتباطات از خدماتی که قرار بوده در فاز دوم به پیام‌رسان‌ها ارائه کند، عقب نیست و به وظایف خود در این حوزه عمل کرده است. کمیسیون تنظیم مقررات مصوبه لازم برای برقراری اینترکانکشن و نرخ آن را به اپراتورها ابلاغ کرده و در حال انجام است.
او درباره تعداد کاربران پیام‌رسان‌های بومی گفت: در پیامرسان اجتماعی بومی حدود ۲۰ میلیون کاربر داریم اما اپلیکیشن‌هایی مانند «شاد» در حوزه دانش‌آموزی اکنون به‌تنهایی حدود ۱۵ میلیون کاربر دارد و ترافیک بسیار خوبی نیز تولید کرده است.
او درباره اتصال پیام‌رسان‌های بومی به مرکز تبادل ملی اطلاعات (GSB) گفت: هر خدمتی که در دسترس وزارت ارتباطات است به پیام‌رسان‌ها نیز ارائه می‌شود و ما از این بابت مشکلی نداریم.
فتاحی سال ۹۷ نیز در مصاحبه‌ای اعلام کرد پیام‌رسان‌های بومی ۱۵ میلیون کاربر دارند. این آمار می‌تواند این گزاره را در ذهن متبادر کند که پیام‌رسان‌ها قبل از فیلتر تلگرام رشد ارگانیک خوبی داشتند اما پس از آن و طی سه سال با حمایت‌هایی که صورت گرفت تنها ۵ میلیون کاربر پیام‌رسان‌ها را نصب کردند. از اینکه چه تعداد کاربر فعال وجود دارد، آمار رسمی اعلام نشده است.
تصویب لایحه صیانت از حقوق و حریم خصوصی، امکان ارائه خدمات نهادهایی مانند ثبت‌احوال و بانک مرکزی بر بستر پیام‌رسان‌ها، تصویب قوانین عادلانه، پای کار آمدن تمام نهادهایی که در مصوبات شورای عالی فضای مجازی مسئولیتی برای حمایت از پیامرسان بومی دارند، قطعات پازلی هستند که باید به یکدیگر متصل شوند تا این مهم به سرانجام برسد.
