به گزارش الف، مسأله پژوهش تولید علم در موضوع هیأت و آیینهای مذهبی- فرهنگی و ابعاد تشکیلاتی و اجتماعی آن از جمله مسائلی است که در سالهای اخیر بیش از قبل موردتوجه قرار گرفته و پژوهشگران و محققان درباره آن اقدام به پژوهش و صورتبندی تجربیات تشکیلاتی فرهنگی در این حوزه کردهاند. نکتهای که در در دیدار اخیر رهبر انقلاب با مداحان در میلاد حضرت زهرا سلام الله علیها نیز بار دیگر مورد تأکید قرار گرفت و ایشان بر اهمیت نگاه پژوهشمحور و لزوم ثبت این تجربیات در صورتبندیهای علمی و پژوهشی تأکید کردند. به همین بهانه، نشست «نقطه؛ سرخط» با موضوع فراخوان ملی شناسایی و نمایهسازی تولیدات علمی و راهبردی هیأت با حضور حجتالإسلام علیرضا پناهیان، استاد حوزه و دانشگاه، مهدی امین فروغی، پژوهشگر حوزه هیأت، حجتالإسلام مجید باباخانی رئیس سازمان هیأت و تشکلهای دینی و محمد جواد دایی دایی، مدیر اندیشکده هیأت برگزار شد تا فراخوان شناسایی و ارسال آثار علمی و پژوهشی به منظور نمایهسازی علمی این تولیدات اعلام و فرآیند جمعآوری آثار آغاز شود.
فقر پژوهشی در زیستبوم هیئت و مداحی؛ نتیجه قرنها محدودیت تاریخی
امین فروغی نویسنده و پژوهشگر حوزه هیأت در نشست خبری فراخوان ملی شناسایی و نمایهسازی تولیدات علمی و راهبردی هیات با تأکید بر ضرورت
توجه به پژوهش در حوزه زیستبوم هیئت و مداحی، گفت: کمبود آثار جامع و تحلیلی در این عرصه، ریشه در فراز و نشیبهای تاریخی تشیع و محدودیتهای گستردهای دارد که طی قرون متمادی امکان تحقیق و ثبت دقیق این پدیده اثرگذار را سلب کرده است.
او با اشاره به ابعاد مختلف زیستبوم هیئت اظهار کرد: هر پدیدهای را میتوان از سه منظر آموزش، پژوهش و تولید بررسی کرد. در حوزه تولید، آثار متعددی در دورههای مختلف شکل گرفته و این روند امروز نیز با شکل و قالبی تازه ادامه دارد، اما در عرصه پژوهش، با فقر جدی مواجه هستیم.
او عنوان کرد: گرچه از دهه 70 شمسی به بعد، تلاشهایی در این حوزه آغاز شده و بسیاری از این اقدامات حاصل ذوق و انگیزههای شخصی بوده که جای قدردانی دارد، اما همچنان اثری جامع و کامل درباره این پدیده اثرگذار در تاریخ تشیع در اختیار نداریم.
او افزود: دلیل این کمبود روشن است؛ شیعیان در قرون اولیه همواره در فشار و ظلم حکام جائر بودند. در قرن اول و دوم، بهویژه در زمان حیات ائمه اطهار علیهمالسلام، این شاعران بودند که از کربلا سخن میگفتند و با سرودن اشعار، پیام اهلبیت را منتقل میکردند؛ آن هم در شرایطی که گفتن یک بیت شعر، بهای جان داشت.
این پژوهشگر تصریح کرد: طبیعی است که در چنین فضایی، امکان ثبت و پژوهش نظاممند وجود نداشته باشد و امروز نیز اطلاعات ما از کیفیت مجالس عزاداری از قرن اول تا چهارم بسیار محدود و پراکنده است.
او ادامه داد: از قرن چهارم و با روی کار آمدن آلبویه، آزادی نسبی برای شیعیان ایجاد شد و مجالس عزاداری بهصورت علنی برگزار شد، اما این وضعیت نیز پایدار نبود و در دورههایی مانند سلجوقیان و غزنویان، محدودیتها دوباره تشدید شد؛ بهگونهای که حتی افتخار به مشارکت در جنایات کربلا موجب دریافت پاداش میشد.
او عنوان کرد: این فراز و نشیبها باعث شد هرگونه پرداختن جدی به تاریخ عزاداری با خطرات جدی همراه باشد؛ چنانکه در برخی دورهها، علما به دار آویخته شدند و کتابهایشان سوزانده شد. طبیعی است که چنین فضایی اجازه پژوهش دقیق را نمیداد.
فروغی افزود: حتی در دوره صفویه و قاجاریه نیز، با وجود گسترش آشکار آیینهای عزاداری، مورخان ایرانی کمتر به ثبت جامع این سیر تاریخی پرداختند و عمدتا این مستشرقان و سفرنامهنویسان خارجی بودند که گزارشهایی پراکنده از این مراسم ارائه دادند.
او با اشاره به تحولات معاصر اشاره کرد: از دهه ۷۰ به بعد، پژوهشهای تحلیلی در حوزه مقتل، تاریخ، ادبیات عاشورا و حتی موسیقی مداحی آغاز شد و این روند در سالهای اخیر رو به گسترش بوده است.
فروغی در پایان تأکید کرد: امروز بیش از هر زمان دیگری به پژوهش نیاز داریم تا این پدیده عظیم و فراملی را بشناسیم، تاریخ آن را بررسی کنیم و سپس در مرحله بعد، آموزش و تولید آثار متناسب و عمیق را دنبال کنیم.
لزوم پژوهش و تجربهنگاری در جریان هیأت و تقویت فرهنگ دینی و اجتماعی
حجتالإسلام محید باباخانی رئیس سازمان هیأت و تشکلهای دینی در ادامه این نشست، با تأکید بر ضرورت پشتیبانی حکمرانی از جریانهای علمی و پژوهشی در عرصه هیأت، گفت: حرکتهای بزرگ علمی بدون حمایت ساختار اجرایی و حکمرانی، به سرانجام مطلوب نمیرسد و ناقص خواهد ماند.
او با اشاره به جایگاه هیأت در زیستبوم فرهنگی کشور افزود: امروز، در زیستبوم هیأت، عالیترین نهاد رسمی و بالادستی کشور، خود پرچمدار حمایت از اندیشه، پژوهش و مدیریت دانشی شده است. این نگاه، ما را به سمت اداره علمی هیأت، تجربهنگاری و بهرهگیری از انباشت تجربههای گذشته سوق میدهد.
رئیس سازمان هیأت و تشکلهای دینی با بیان اینکه هیأتها از زندهترین و مردمیترین نهادهای فرهنگی کشور هستند، گفت: مجموعه هیأتها بهواسطه ریشه عمیق مردمی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی شکوفایی بیشتری پیدا کردند. اساساً حرکت انقلاب اسلامی نیز متکی بر همین جریانهای هیأتی بود که در بزنگاههای حساس، نقشآفرینی مؤثر داشتند.
او افزود: در دوران دفاع مقدس، هیأتها شور و شعور را در جبههها زنده نگه داشتند و در مقاطع مختلفی همچون بحران کرونا، زلزلهها و سیلهای گسترده، این هیأتها بودند که در کنار مردم ایستادند و در حل مسائل اجتماعی پیشقدم شدند.
او با اشاره به ظرفیت حل مسئله در هیأتهای مذهبی اظهار کرد: هیأتها با تکیه بر معارف اهل بیت علیهمالسلام و محبت و توسل به ذوات مقدسه، توان اجتماعی کمنظیری پیدا کردهاند؛ توانی که آنها را از یک مجلس صرفاً آئینی فراتر برده و به نهادی اثرگذار در متن جامعه تبدیل کرده است.
باباخانی با تأکید بر اینکه هیأت صرفاً به منبر و روضه محدود نمیشود، افزود: اگرچه اساس هیأت بر منبر معرفت و مجالس توسل است، اما همین پایه معنوی، ظرفیت حضور فعال هیأتها در کنار مردم و پرداختن به مسائل هر دوره را فراهم کرده است. کارنامه هیأتها در این زمینه، کارنامهای درخشان است و ما باید در برابر این سابقه، سر تعظیم فرود بیاوریم.
او با اشاره به مسئولیت نسل حاضر در حفظ این میراث فرهنگی گفت: این آتشفروزان که نسل به نسل از بزرگان به ما رسیده، نیازمند پاسداشت جدی است. یکی از مهمترین مقدمات این پاسداشت، تولید ادبیات اختصاصی و دانش منسجم درباره جریان هیأت است.
او ادامه داد: ادبیاتسازی در هر پدیده فرهنگی، یک ضرورت است و جریان هیأت نیز از این قاعده مستثنا نیست. ما به تولید مقالات، دانش راهبردی و حتی تجربهنگاریهای دقیق در این حوزه نیاز داریم؛ چراکه علیرغم تلاشهای انجامشده، هنوز با آنچه حق این میدان است فاصله داریم.
او با اشاره به پیچیدگی اجتماعی پدیده هیأت تصریح کرد: هیأت مذهبی یک پدیده اجتماعی بسیار پیچیده و ممتاز است که در بسیاری از کشورهای دیگر، حتی کشورهای شیعی، چنین شکوفایی و گسترهای ندارد. این ویژگیها ایجاب میکند که این جریان بهصورت جدی مورد واکاوی و بررسی اندیشمندان حوزه و دانشگاه قرار گیرد.
او با اشاره به مقوله مداحی گفت: مداحی، ترکیبی شگفتانگیز از معرفت، معنویت و هنر است که قدرت احیاگری دارد و میتواند جامعه را زنده کند. از همین رو، آسیبشناسی دقیق این حوزه و پالایش پیرایههایی که ممکن است در طول زمان به آن وارد شود، امری ضروری است؛ موضوعی که رهبر معظم انقلاب نیز بر آن تأکید داشتهاند.
رئیس سازمان هیأت و تشکلهای دینی در پایان با اشاره به فراخوان ملی شناسایی و نمایهسازی تولیدات علمی هیأتها گفت: آنچه امروز آغاز شده، تنها بخش کوچکی از مسیری است که باید طی شود. این فراخوان میتواند مقدمهای برای تدوین یک طرح و اطلس جامع پژوهشی در حوزه هیأت باشد؛ مسیری که با همفکری و کار تیمی میان مجموعههای حوزوی و دانشگاهی، میتواند به نتایج ارزشمند و ماندگار منتهی شود.
هیأت، مداحی و روضه؛ معجزه جاری دین در عصر حاضر
حجتالاسلام علیرضا پناهیان در ادامه این نشست خبری عنوان کرد: شاید اولین رسم و رسوم عزاداری به مشهد اردهال برگردد. رسمی که مردم آن را در تاریخ شمسی حفظ کردند و به لحاظ حفظ سنت بسیار ارزشمند است. این نشان میدهد که عزاداریها ارزشمند هستند. شاید کاری که مردم کاشان انجام دادند، از جایی الگوبرداری نکرده بودند و مانند یک رسم حماسی برای دفاع از اهل بیت و ارزشمندی ائمه هدی بود. پیش از آنکه محصول دورههایی مانند صفویه یا آلبویه باشد، ریشهای عمیق در فرهنگ ایرانی دارد. این ریشه عزاداری بیشتر ایرانی است تا اسلامی و به حق، ایرانیها در این زمینه مدال افتخار دارند.
او ادامه داد: نخستین بار در سال 1387 با یک پایاننامه کارشناسی ارشد درباره هیأت مواجه شدم که استاد مشاور آن بودم. همان زمان مشخص شد که این مسیر تازه آغاز پژوهشهاست. پس از آن نیز مطالعات بیشتری انجام شد، اما همچنان در ابتدای راه هستیم.
پناهیان با اشاره به این نکته که پدیده هیأت و بهویژه مداحی مغز متفکر این مراسم است، عنوان کرد: این پدیده برای شاخههای مختلف علوم انسانی قابل تأمل است؛ از هنرهای آیینی، موسیقی آوازی، تعزیه و نمایش گرفته تا ادبیات و شعر. این ظرفیت عظیم، مستلزم توجه علمی و پژوهشی عمیقتری است تا بتوان از آن در مسیر ارتقای فرهنگ دینی بهره گرفت.
به گفته او، اثر سیاسی، یکی از آثاری است که به عنوان اثر وضعی هیأت مشخص میشود و نیازی نیست که هیأت جهتگیری خاصی داشته باشد. و باید مشخص کرد که در کدام نقاط، هیأت به مثابه یک کنشگر سیاسی، مواردی را در جامعه پیش برده است. حتی در اقتصاد هیأت نیز میتوان پژوهشهایی را انجام داد.
او همچنین اشاره کرد: در کنار اقتصاد هیأت، معماری هیأت نیز جایگاه ویژای دارد. غیر از معماری مساجد که خود فصل جداگانهای را میطلبد، ما روضهخانههایی را داریم که ساخته شده و در معماری ما جا دارند و آثار برخی از آنها در شهرستانهای مختلف کشور وجود دارد و حس و حال هیأت و روضه در آن ساری و جاری است.
پناهیان در ادامه سخنان خود اظهار کرد: اگر بتوانیم به صورت علمی و دقیق تبیین کنیم که چرا جایگاه هیأت تا این اندازه رفیع است، درباره آن خام سخن نخواهیم گفت. مأموریت اصلی ما تبیین ناب کلام اهلبیت بدون پیرایه است و این دقیقا همان مأموریتی است که عالمان دین بر عهده دارند؛ این در حالی است که جای چنین پژوهشهایی در حوزههای علمیه بهشدت خالی است.
او همچنین در ادامه با اشاره به اهمیت شعرخوانی در هیأت عنوان کرد: اهتمام به شعرخوانی در عراق بیشتر از مداحی است و در مجموع، شعر آئینی از اهمیت بالایی برخوردار است. باید مشخص شود که چرا سرودن یک بیت شعر در مدح اهلبیت تا این اندازه ارزشمند است؛ تا جایی که در روایات، همسنگ دستیابی به بهشت عنوان شده است. این موارد نیازمند تبیین نظری و پژوهشهای عمیق است، نه بیان احساسی و سطحی. درواقع، ما نقد و بررسی عالمانه را در هیئات کم داریم.
پناهیان تأکید کرد: راه اصلاح و رشد آنچه در هیأت میگذرد، تشویق اتفاقات خوبی است که در دل هیئات میگذرد. اگر روشها و بیان خوب مورد تشویق قرار گیرد، مداحیو مجلسداری خودبه خود به آن سو سوق پیدا خواهد کرد. در دانشی مانند مدیریت، پژوهش پیرامون مدیریت هیئات مذهبی و حکمرانی که به تازگی زیاد درباره آن صحبت میشود، بسیار مورد توجه است. به عبارتی، بهترین شکل حکمرانی در هیئات به خوبی اجرا میشود.
او ادامه داد: ضمن این که بهترین مردمسالاری در هیئات اتفاق میافتد، هیچ انتخاباتی هم در آن اتفاق نیافتد؛ اما شایستهسالاری حرف اول را میزند. به طوری که هر کسی که وقت بیشتری صرف میکند و فداکارتر است، رئیس خادمان میشود و این بدون چالش ادامه پیدا میکند. درواقع، یک زندگی جمعی مؤمنانه مواساتی درون آن در جریان است.
پناهیان با اشاره به اهمیت ظرفیتهای میانرشتهای معارف دینی گفت: در معارف اسلامی میتوان از دانشهای مختلفی برای تولید اخلاق و تربیت استفاده کرد، اما متأسفانه امروز جای این دانشها در حوزههای علمیه خالی است. امیدوارم حوزه و دانشگاه با بهرهگیری از روشهای علمی مختلف، به پدیده هیأت، مداحی و روضه بپردازند.
او عنوان کرد: درباره هیأت، مداحی و روضه، چه به صورت آشکار و چه پنهان، در خارج از کشور پژوهشهای بیشتری نسبت به داخل انجام شده است. این پدیده را میتوان معجزه جاری دین در عصر حاضر دانست و باید دست دانشمندانی را بوسید که با احساس مسئولیت وارد این میدان میشوند و به این نیاز پاسخ میدهند.
نمایهسازی آثار هیأت برای دسترسی پژوهشگران
محمد جواد دایی دایی، مدیر اندیشکده هیأت، در فراخوان ملی شناسایی و نمایهسازی تولیدات علمی و راهبردی هیات عنوان کرد: پژوهش و تحقیق در عرصه مداحی و هیئت نیازمند یک نقطه عطف است؛ جایی که بتوان جمعبندی دقیقی از پژوهشهای گذشته ارائه کرد. این جمعبندی میتواند شامل مقالات، یادداشتهای علمی یا حتی پیمایشهای آماری باشد. پس از این، باید با نگاه تازه و نفس عمیق، مجدداً به این حوزه توجه کنیم و مسیر پیش رو را روشنتر ببینیم.
او درباره این فراخوان گفت: در این سالها کارهای تحقیقی و پژوهشی و علکمی متعددی درباره هیأت انجام شده که بخش زیادی از آنها در دسترس عموم قرار گرفته و موجود است. اما در این فراخوان حتما موارد متعددی بوده که ما دسترسی به آنها پیدا نکردهایم و در قالب آن، نگاه ما صرفا به پژوهشهای آکادمیک رسمی مانند مقاله و پایاننامه نیست. البته مقاله، پایاننامه و کتاب هم مدنظر ماست اما پیمایشهای علمی و آماری انجام شده یا یادداشتهای سیاستی مختلف یا حتی پژوهشهای صورتگرفته روی مستندها نیز در این فراخوان میگنجند. اما تلاش برخی، گردآوری اشعار است بدون این که افزونه علمی یا تحلیلی روی آن داشته باشند و اشعار را تحلیل میکنند. نقاطی که رویکرد پژوهشی و تحلیلی دارند قطعا مدنظر ماست.
او ادامه داد: ما در این فراخوان دنبال آن نیستیم که اثر جدیدی تولید شود بلکه مخصوص آثار از پیش تولید شده است. البته همزمان، دور سوم همایش ملی هیأت نیز که با حمایت سازمان هیأت و اندیشه هیأت برگزار میشود.
مدیر اندیشکده هیأت اظهار کرد: این آثار بعد ازگردآوری، در پایگاه اندیشه هیأت که در سال آینده راهاندازی خواهد شد، به طور عمومی منتشر میشوند. تمام این پژوهشها در اختیار سایر پژوهشگران قرار خواهد گرفت. هدف پایگاه اندیشه هیأت این است که نظام مسائل هیأت را نشان داده و پژوهشهای صورت گرفته را معرفی کند.
گفتنی است رویداد «نقطه؛ سرخط» به منظور جمعآوری آثار علمی و پژوهشی حوزه هیأت و آیینهای دینی در قالبهایی چون کتاب، پایاننامه، مقالات علمی، طرحهای پژوهشی، تاریخ شفاهی و... آغاز شده و علاقمندان میتوانند تا 15 دی ماه 1404 از طریق سامانه https://d72.ir/research تولیدات علمی خود را به این رویداد ارسال کنند.
